Ο διαχωρισμός θεού – ηθικής στον Πλάτωνα
Στο άρθρο αυτό παρουσιάζουμε ένα σημαντικό επιχείρημα (1) από το διάλογο «Ευθύφρων» του Πλάτωνα περί διαχωρισμού θεού και ηθικής και τις συνέπειες αυτού στη χριστιανική ιδεολογία (2).
Ο Θ. Λαμπρόπουλος πολύ ορθά εξέθεσε σε δύο άρθρα του στην «Ελεύθερη Έρευνα» (3) τις θρησκοληπτικές [έως απαράδεκτες (4)] απόψεις του Πλάτωνα περί απιστίας, αθεΐας κ.λπ., όπως αυτές εκφράζονται στο έργο του «Νόμοι». Πρέπει όμως επίσης να σημειωθεί, για να είμαστε και ακαδημαϊκά δίκαιοι, ότι ο Πλάτωνας σε πιο παλιούς διαλόγους του είχε διαφορετικές απόψεις (5). Μια τέτοια διαφορετική άποψη παρουσιάζουμε εδώ. Σε καμμιά περίπτωση το παρόν άρθρο δεν υποστηρίζει ότι προτάσσει μια φιλοσοφική υπεράσπιση του Πλάτωνα, κάθε άλλο. Παρά μόνο, προσπαθεί να «αποκόψει» κάθε τυχόν απόπειρα επιχειρηματολογίας εκ μέρους χριστιανών απολογητών, ότι ο Πλάτωνας δήθεν ενισχύει τα «επιχειρήματά» τους, έστω και αν ο τελευταίος δεν είναι άθεος. Η θέση μας είναι ότι: Έστω και αν ο Πλάτωνας δεν είναι άθεος, το παρακάτω επιχείρημα κάνει πολύ μεγαλύτερη ζημιά στην έννοια τού (χριστιανικού) θεού, παρά οι απόψεις του περί αθεΐας.
Το Επιχείρημα
Το επιχείρημα του Πλάτωνα εξάγεται βασικά μέσα από το παρακάτω απόσπασμα από τον διάλογο, μεταξύ Σωκράτη και Ευθύφρονος. Ας δούμε πρώτα το απόσπασμα (6):
Σωκράτης: Λοιπόν, αγαπητέ μου, τι θα πούμε τώρα για το ευσεβές; Δεν είναι αλήθεια, ότι αυτό αγαπάται από όλους τους θεούς, καθώς είπες τώρα;
Ευθύφρων: Ναι.
Σωκράτης: Άραγε γι' αυτό αγαπάται, γιατί είναι ευσεβές, ή για καμμιά άλλη αιτία;
Ευθύφρων: Όχι, αλλ' ακριβώς, γιατί είναι ευσεβές, αγαπάται.
Σωκράτης: Όθεν, ω Ευθύφρων, αγαπάται το ευσεβές, διότι είναι ευσεβές, και όχι διότι αγαπάται, δια τούτο είναι ευσεβές;
Ευθύφρων: Έτσι μου φαίνεται.
Σωκράτης: Αλλ' εν τοσούτω, διότι βέβαια αγαπάται από τους θεούς, είναι γι' αυτό αγαπώμενο και θεοφιλές.
Ευθύφρων: Πώς όχι;
Σωκράτης: Ώστε το αγαπητό στους θεούς δεν είναι το ίδιον πράγμα με το ευσεβές, ω Ευθύφρων, ούτε το ευσεβές είναι το ίδιο με το αγαπητό στους θεούς, καθώς εσύ είπες, αλλά το ένα είναι διαφορετικό από το άλλο.
Ευθύφρων: Πώς δα γίνεται αυτό, ω Σώκρατες;
Σωκράτης: Διότι ομολογήσαμε, ότι το μεν ευσεβές γι' αυτό αγαπάται, διότι είναι ευσεβές, και όχι ότι είναι ευσεβές, διότι αγαπάται. Αλήθεια βέβαια, το είπαμε αυτό;
Ευθύφρων: Ναι.
Σωκράτης: Το δε αγαπητό στους θεούς βέβαια, διότι αγαπάται από τους θεούς, ακριβώς δι' αυτό τούτο, διότι αγαπάται, ομολογήσαμε, ότι είναι αγαπητό στους θεούς• όχι όμως, ότι γι' αυτό αγαπάται, διότι είναι αγαπητό στους θεούς.
Ευθύφρων: Αυτό είναι αληθές.
* * *
Το επιχείρημα τώρα, παίρνει συνοπτικά την παρακάτω λογική μορφή:
1. Ο θεός, είτε:
(α) Επιτάσσει, ότι μια πράξη Χ είναι ηθικά σωστή, επειδή η πράξη Χ είναι ηθικά σωστή ή
(β) Η πράξη Χ είναι ηθικά σωστή, επειδή ο θεός επιτάσσει, ότι η πράξη Χ είναι ηθικά σωστή. [Καλούμε το (β) «θεωρία της θείας επιταγής».]
2. Αν (α), τότε υπάρχει ένα επίπεδο ηθικής διαφορετικό από τι ο θεός επι-τάσσει, και συνεπώς, η «θεωρία της θείας επιταγής» είναι λανθασμένη.
3. Αν (β), τότε είτε:
(γ) Ο θεός έχει λόγο, για τον οποίο θεωρεί την πράξη Χ ως ηθικά σωστή ή
(δ) ο θεός δεν έχει λόγο, για τον οποίο θεωρεί την πράξη Χ ως ηθικά σωστή.
4. Αν (γ), τότε είναι ακριβώς αυτός ο λόγος (όποιος και αν είναι αυτός), που κάνει την πράξη Χ ηθικά σωστή, και όχι του θεού η επιταγή, και συνεπώς, η «θεωρία της θείας επιταγής» είναι λανθασμένη.
5. Αν (δ), τότε οι επιταγές του θεού είναι αυθαίρετες (τυχαίες, αβάσιμες).
Συνεπώς, είτε η «θεωρία της θείας επιταγής» είναι λανθασμένη, είτε οι επιταγές του θεού είναι αυθαίρετες (τυχαίες, αβάσιμες).
Θεωρία της θείας επιταγής: Μια πράξη Χ είναι ηθικά σωστή, επειδή ο θεός το επιτάσσει. Στην εικόνα φαίνεται ο Μωυσής, ενώ φέρνει τις δέκα εντολές, που πήρε από το θεό. Η εβραιοχριστιανική «ηθική» είναι μια φιλοσοφικώς αστήρικτη ηθικολογία, που απευθύνεται σε ανθρώπους αρκετά πειθήνιους, οι οποίοι δέχονται αδιαμαρτύρητα ό,τι θέσφατο τους σερβίρουν.
Αξίζει τον κόπο να κάνει κανείς κάποιες παρατηρήσεις. Κατ' αρχήν, το επιχείρημα είναι λογικά έγκυρο (δεν είναι δηλαδή λογική πλάνη). Με άλλα λόγια το συμπέρασμα προκύπτει πραγματικά από τις υποθέσεις του, ανεξαρτήτως αν αυτές είναι αληθείς ή όχι. Περαιτέρω εγείρονται ερωτήσεις, όπως ακριβώς κάποιες από αυτές έχουν τεθεί κατά καιρούς σε συγκεκριμένες εργασίες στους φοιτητές μου. Για παράδειγμα:
(α) Αποδεικνύει το παραπάνω επιχείρημα, ότι υπάρχει ή δεν υπάρχει θεός;
(β) Αποδεικνύει το παραπάνω επιχείρημα, ότι, αν υπάρχει θεός, τότε αυτός έχει την οποιαδήποτε σχέση με τις ηθικές μας επιλογές;
(γ) Λαμβάνοντας υπ' όψη τη χριστιανική αντίληψη, που θεωρεί ότι «πηγή του καλού» είναι ο θεός ή ότι η πίστη στο (χριστιανικό) θεό κάνει «καλύτερους» ανθρώπους, ποιες οι συνέπειες του παραπάνω επιχειρήματος στη χριστιανική ιδεολογία;
δ) Σχολιάστε την εγκυρότητα των παρακάτω συνεπαγωγών:
(1) Άνθρωπος Χ πιστεύει στο θεό → Άνθρωπος Χ είναι ευσεβής.
(2) Άνθρωπος Χ είναι ευσεβής → Άνθρωπος Χ πιστεύει στο θεό.
(ε) Σχολιάστε την παρακάτω φράση από τον Ντοστογιέφσκι: «Χωρίς θεό, όλα επιτρέπονται» (7).
Χωρίς να μπούμε σε εκτενή ανάλυση, να απαντήσουμε περιληπτικά ως εξής: Στο (α), το επιχείρημα ούτε αποδεικνύει την ύπαρξη, ούτε τη μη ύπαρξη (κάποιου) θεού (γενικώς). Στην περίπτωση του χριστιανικού θεού όμως, το επιχείρημα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα κατά της ύπαρξής του ως εξής:
1. Αν υπάρχει (ο χριστιανικός) θεός, τότε η «θεωρία της θείας επιταγής» είναι ορθή.
2. Η «θεωρία της θείας επιταγής» είναι λανθασμένη (Ευθύφρων).
Συνεπώς: Δεν υπάρχει (ο χριστιανικός) θεός.
Δεξιά: Ο Ωριγένης, ο αυτοευνουχισμένος χριστιανός θεωρητικός των πρώτων χριστιανικών αιώνων, που υποστήριζε ότι, ενώ ο Πλάτων είναι μόνο για τους μορφωμένους, ο χριστιανισμός είναι ο... πλατωνισμός των πολλών. Σύμφωνα όμως με τις προδιαγραφές της πλατωνικής θεολογίας, ο χριστιανικός θεός δεν είναι δυνατόν να υπάρχει. Ωστόσο, η θεμελιώδης αυτή αντίθεση πλατωνισμού – χριστιανισμού δεν αναδείχθηκε από τους τελευταίους (νεο)πλατωνικούς της πρώιμης χριστιανικής εποχής (οι οποίοι στο τέλος κατέληξαν να μην διακρίνονται σαφώς από τους χριστιανούς), με αποτέλεσμα ο χριστιανισμός να επαίρεται ως ότι έχει δήθεν ισχυρές πλατωνικές ρίζες, ή ακόμα και ότι αποτελεί «συνέχεια» και «συμπλήρωμα» της πλατωνικής σκέψης.
Ο εικονιζόμενος αριστερά νεοπλατωνικός Πλωτίνος για παράδειγμα (γ΄ αι. μ.Χ.) στην προσωπική του ζωή ασκήτευε και δίδασκε ότι ο άνθρωπος προσωρινά μένει στον επίγειο κόσμο, ο προορισμός του είναι να φύγει και να συναντηθεί με το θεό, κάτι το οποίο μπορεί να επιτύχει μόνο με καθαρμούς, με ασκητικό βίο και με το βυθισμό του σε έκσταση. Επιπλέον αρνιόταν να γιορτάσει τα γενέθλιά του, διότι πίστευε ότι η ημέρα των γενεθλίων πρέπει να είναι ημέρα πένθους. Το ίδιο ακολούθησε κι ο χριστιανισμός αργότερα, που γιορτάζει την ημέρα θανάτου ―κι όχι γέννησης― του κάθε αγίου.
Η ισχύς του παραπάνω επιχειρήματος έγκειται στο εξής: Ο χριστιανός αναγκαστικά εδώ πρέπει να αποδεχθεί την υπόθεση 1, ότι δηλαδή αν υπάρχει θεός, τότε αυτός είναι και ο ορίζων τού τι είναι ηθικά ορθό ή όχι. Αλλιώς, αν δεχθεί ότι ο θεός δεν έχει σχέση με την ηθική, τότε ποιος ο λόγος να είναι κανείς χριστιανός κ.λπ., και τι νόημα έχει μια οποιαδήποτε «κρίση» του θεού επί των ανθρώπων (και των επιλογών τους); (8)
Στη 2 όμως, ο χριστιανός έρχεται αντιμέτωπος με το ισχυρό (και λογικά ορθό) συμπέρασμα του Σωκράτη στον Ευθύφρονα. Η 1 μαζί με τη 2 συνεπάγονται το συμπέρασμα (ότι δεν υπάρχει θεός), που για να το αποφύγει ο χριστιανός πρέπει είτε:
o Να εξηγήσει την 1 και να την υποστηρίξει ορθολογικά (ιδίως το πώς γίνεται να υπάρχουν άθεοι που είναι ηθικά ορθοί), είτε
o να αποφύγει (πώς;) το επιχείρημα στη 2, ένα επιχείρημα που στέκει εδώ και 2.500 χρόνια.
o Να εξηγήσει την 1 και να την υποστηρίξει ορθολογικά (ιδίως το πώς γίνεται να υπάρχουν άθεοι που είναι ηθικά ορθοί), είτε
o να αποφύγει (πώς;) το επιχείρημα στη 2, ένα επιχείρημα που στέκει εδώ και 2.500 χρόνια.
Στο (β) και (γ) το επιχείρημα δείχνει ότι ακόμα και αν υπάρχει θεός, τότε αυτός ουδεμία σχέση έχει με το τι είναι ηθικά ορθό ή όχι, που και σε αυτή την περίπτωση, ο χριστιανισμός πάλι καταρρέει ως ηθική ιδεολογία.
Στο (δ), οι συνεπαγωγές είναι προφανώς και οι δύο λανθασμένες, αφού υπάρχουν αντι-παραδείγματα και για τις δύο. Π.χ., υπάρχουν θεϊστές που δεν είναι ευσεβείς, και άθεοι που είναι ευσεβείς άνθρωποι. Τέλος, η φράση από τον Ντοστογιέφσκι είναι προφανώς λανθασμένη (9), όσο και αν φωνάζουν οι χριστιανοί (πάντα άνευ επιχειρημάτων και «κόντρα» σε κάθε εμπειρία) περί του αντιθέτου.
Ο Καρνεάδης (214-129 π.Χ.) πολέμησε τη στωική φιλοσοφία σε όλες τις βασικές της αρχές και κυρίως πάνω στο ζήτημα της θρησκείας. Οι στωικοί από το Χρύσιππο και πέρα δίδασκαν ότι μια από τις πρώτες αρχές του κόσμου είναι η θεότητα. Ο Καρνεάδης αντέτεινε στο consensus gentium πως ούτε είναι αποδεδειγμένο, ούτε πραγματικά υπάρχει, μα κι αν ο κόσμος πιστεύει στην ύπαρξη θεών, πάλι δεν μπορούμε να στηριχθούμε στις δοξασίες του όχλου κι απ' αυτές να βγάλουμε συμπεράσματα πως υπάρχουν θεοί. Υποστήριζε ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από φυσικές δυνάμεις, χωρίς την επέμβαση κανενός θεού. Ποιος μπορεί να καυχηθεί, έλεγε, πως ξέρει τόσο καλά τι υπάρχει μέσα στη φύση και ποια είναι η ουσία της, ώστε να μπορεί να αποδείξει πως δεν θα υπήρχε κόσμος, αν δεν τον έφτιαχνε ο θεός; Ο Καρνεάδης ήταν μια αναλαμπή στα φιλοσοφικά σκοτάδια της έσχατης παρακμής, τότε που η Φιλοσοφία, η πάλαι ποτέ Επιστήμη των Επιστημών, είχε καταντήσει φλύαρη μεταφυσική ανοίγοντας διάπλατα το δρόμο στον επερχόμενο χριστιανισμό. (Βλ. «Όταν η Φιλοσοφία αποκόπηκε από τα Μαθηματικά».)
Εν κατακλείδι
Ο Πλάτωνας δεν ήταν άθεος, και οι απόψεις του περί αθεΐας (10) στους Νόμους (ο τελευταίος διάλογός του) είναι απαράδεκτες. Όμως ο Πλάτωνας, στους πρώιμους διαλόγους του, έχει διαφορετικές απόψεις σε πολλά θέματα. Συγκεκριμένα, ο Πλάτωνας στον Ευθύφρονα δίνει ένα σημαντικό επιχείρημα περί διαχωρισμού θεού και ηθικής, οι συνέπειες του οποίου είναι ευνοϊκές για την αθεΐα και καταστροφικές για τη χριστιανική ιδεολογία. Παρόμοιο παράδειγμα βλέπουμε από τον Ι. Κάντ (11) (ιθ΄ αι.), ο οποίος αποδόμησε πλήρως το περίφημο Οντολογικό Επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης θεού (του Ανσελμίου), αν και ο ίδιος δεν ήταν άθεος.
Σημαντικά επιχειρήματα από άθεους (στην Αρχαιότητα) κατά της ύπαρξης θεού, έχουμε επίσης γύρω στο 150 π.Χ. κυρίως από τον Καρνεάδη τον Κυρηναίο, που, όπως φαίνεται, επηρέασε φιλοσόφους ακόμα και σήμερα (12). Ίσως κάποια από αυτά τα τελευταία να τα αναλύσουμε σε ένα μελλοντικό άρθρο. Προς το παρόν, το επιχείρημα του Πλάτωνα είναι αρκετό για πρόκληση σοβαρών πονοκεφάλων στους χριστιανούς.
Σημειώσεις:
(1) Γνωστό πλέον στη φιλοσοφική βιβλιογραφία ως το «Το Δίλημμα του Ευθύφρονος» (Euthyphro's Dilemma).
(2) Καθώς και κάθε άλλης θρησκείας, που απαιτεί θεό, που είναι «πανάγαθος» ή που θεωρεί, ότι θεός και ηθική είναι «ένα και το αυτό».
(3) «Αθεΐα: Η μεγαλύτερη και πιο αποσιωπημένη κατάκτηση του Ελληνικού Πνεύματος» και «Ελληνικό Πάνθεο: Σκεπτομορφές μιας θνητής θρησκείας ή αρχέτυπα μιάς υπερχρονικής συνείδησης;».
(4) Εισηγείται ποινή φυλάκισης όχι λιγότερο από πέντε χρόνια εις βάρος αθέων, και πρόγραμμα συνετισμού των και νουθεσίας, Για όσους τυχόν δεν έχουν συνετισθεί, ο Πλάτωνας εισηγείται ποινή θανάτου. [Βλ. «Νόμοι», 908e – 909b, Πλάτων, ed. Daniel C. Stevenson, 1994-2009, μεταφρ.B. Jowett, Internet Classics Archive].
(5) Για παράδειγμα, ένας από τους μεγαλύτερους μελετητές του Πλάτωνα, ο καθηγητής Γρ. Βλαστός, θεωρεί ότι στην ουσία μιλάμε για δύο διαφορετικούς Σωκράτες (τους συμβολίζει SE και SM) στους διαλόγους της πρώιμης και μέσης (και ύστερης) εποχής. (Βλ. Socrates: Ironist and Moral Philosopher, Gr. Vlastos, Camridge Univ. Press, 1991, p.45-50.)
(6) Ευθύφρων, 10d-10e, Πλάτων, ed. John Burnet, 1903, (μεταφρ. Α. Μωραϊτίδης, 2003), Μικρός Απόπλους.
(7) Αδερφοί Καραμαζόφ, Φ. Ντοστογιέφσκι, (μεταφρ. Α. Αλεξανδρου, 1991), Εκδ. Γκοβόστης.
(8) Υποστηρίζουν δηλαδή, ότι βελτιώνεται (κερδίζει, κ.λπ.) κάποιος ηθικά, όταν κάποιος είναι (γίνεται) χριστιανός, δηλαδή «ενώνεται» με το χριστιανικό θεό κ.λπ..
(9) Βλ. "Χωρίς Θεό: Η θρησκευτική πίστη δεν αποτελεί προϋπόθεση για την υγιή ευημερία των κοινωνιών".
(10) Αθεΐα: Μια από τις μεγαλύτερες προσφορές του Ελληνικού Πνεύματος στην Ανθρωπότητα, όπως ορθά έχει λεχθεί από τον Θ. Α. Λαμπρόπουλο (βλ. πρώτο άρθρο, σημ. 3).
(11) Critique of Pure Reason, I. Kant, 1781, (trsl. by N.K. Smith, 1929, Ch.III, S.4, p.505, London: Macmillan). (Ο Καντ έδωσε και ένα επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης θεού, που όμως, δεν ήταν επιτυχές). Στο Οντολογικό Επιχείρημα είχε κάνει κριτική και ο Θ. Ακινάτης, ο οποίος όμως, έδωσε, αλλά ανεπιτυχή, επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης θεού. (T. Aquinas, Summa Theologica, Part 1, Q.2, Art.1, 1265-1274, trsl. by Fathers of the English Dominican Province, Benziger Bros. edition, 1947).
(12) Ενισχυμένες εκδοχές κάποιων από τα Καρνεάδεια επιχειρήματα (οντολογικού τύπου) έχουν δημοσιευθεί για παράδειγμα από τον D. Walton, στο άρθρο του "Can an Ancient Argument of Carneades [...] Disprove the Existence of God?", σε σημαντικά φιλοσοφικά περιοδικά. [Philo, No.2, 1999 (in The Impossibility of God, M. Martin and R. Monnier, 2003, p.38)].
! O Δρ. Μιχάλης Αριστείδου είναι Επίκουρος Καθηγητής στο American University of Kuwait. Πρώτη ανάρτηση στο http://comtedetoulouse.wordpress.com/
