Στα χρόνια του Ομήρου, των ηρώων και των πολεμιστών, αρετή ήταν η ανδρεία και η υπεροχή. Στα επόμενα χρόνια όμως, απέκτησε μία πιο σύνθετη σημασία.
Καθώς οι άνθρωποι είχαν νέα ζητήματα ν’ αντιμετωπίσουν, η σκέψη εξελίχθηκε και οι επιστήμες άνθισαν, οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων έγιναν πολύπλοκες. Τώρα πια, ενάρετος άνθρωπος θεωρείται εκείνος που βρίσκει το μέτρο σε κάθε συναίσθημα και κάθε ενέργεια. Η μέση οδός, έλεγε ο Αριστοτέλης, είναι πάντα η καλύτερη και δεν πρέπει να παρεκκλίνουμε από αυτήν, αν θέλουμε να είμαστε ευτυχισμένοι. Όλες οι αρετές είναι απαραίτητες και η ευτυχία μας εξαρτάται από τον βαθμό στον οποίο έχουμε προοδεύσει σε κάθε μία από αυτές.
Ο Αριστοτέλης περιέγραψε τις αρετές, όπως αυτές ανταποκρίνονται στα τρία μέρη της ψυχής. Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Πλάτωνα, του οποίου μαθητής υπήρξε ο Αριστοτέλης, η ψυχή αποτελείται από τρία μέρη. Το κατώτερο είναι το επιθυμητικό, εκείνο που ρυθμίζει τις ταπεινότερες λειτουργίες, δηλαδή τις σωματικές. Το μεσαίο είναι το θυμοειδές, και ρυθμίζει τα συναισθήματα. Το ανώτερο είναι το λογιστικό και αφορά τη νόηση, το λογικό μας. Οι αρετές εναρμονίζουν τα τρία αυτά μέρη κι εξασφαλίζουν στην ψυχή μία ομαλή λειτουργία, με αποτέλεσμα να είμαστε ευτυχισμένοι.
Οι πέντε αρετές που ρυθμίζουν την ψυχή
Η αρετή της νόησης είναι η φρόνηση, ο συνετός συλλογισμός, η ψύχραιμη εξέταση όλων των δεδομένων. Η φρόνηση μας επιτρέπει να λαμβάνουμε σωστές αποφάσεις, να αναγνωρίζουμε και να αξιοποιούμε τις ευκαιρίες που μας παρουσιάζονται, αλλά και να διαχειριζόμαστε με σύνεση τα αγαθά μας.
Αρετή του συναισθήματος είναι η πραότητα, η οποία μας επιτρέπει να υπομένουμε με ψυχραιμία τις δυσκολίες και να μην παραδινόμαστε στις παρορμήσεις της οργής. Ο πράος άνθρωπος ελέγχει την έμφυτη τάση προς τη φιλονικία και εκφράζεται ήπια. Η οργή μας κάνει ανόητους κι ευμετάβλητους.
Και η ανδρεία είναι αρετή του συναισθήματος και είναι αυτή που μας απαλλάσσει από κάθε φόβο, αλλά κυρίως από τον φόβο του θανάτου. Μας δίνει τη δυνατότητα να αντιμετωπίζουμε γενναία τις συμφορές και να είμαστε τολμηροί σε καταστάσεις κινδύνου. Ο γενναίος άνθρωπος, προτιμά έναν έντιμο θάνατο από μία ατιμωτική ζωή, δεν τεμπελιάζει, αλλά αγωνίζεται διαρκώς να βελτιώσει τη ζωή του. Η ανδρεία είναι ο φύλακας της αξιοπρέπειάς μας.
Και στο κατώτερο μέρος της ψυχής αντιστοιχούν δύο αρετές. Η μία είναι ησωφροσύνη, δηλαδή η ισορροπημένη κατάσταση του εσωτερικού μας κόσμου, η οποία εκφράζεται με την ευπρέπεια. Ο σώφρων άνθρωπος δεν δελεάζεται από ασήμαντες και ανωφελείς σωματικές ηδονές. Δεν αποφεύγει κάθε ηδονή, απλώς δεν καταναλώνεται σε υπερβολές που δεν τον ωφελούν, και απολαμβάνει αξιοπρεπώς το φαγητό, το ποτό ή την ερωτική απόλαυση, διατηρώντας τη ζωή του σε τάξη.
Η άλλη αρετή που αφορά τις επιθυμίες είναι η εγκράτεια. Πρόκειται για το φίλτρο μέσα από το οποίο επιτρέπουμε στη λογική να εξετάζει κάθε σωματική επιθυμία. Ο εγκρατής ελέγχει τις επιθυμίες του και δεν καταρρέει όταν η φτώχια ή κάποια άλλη δυσμενής περίσταση τον εμποδίζουν να τις ικανοποιήσει. Επίσης, είναι ικανός να αντιστέκεται σε εκείνες τις επιθυμίες που έχουν δυσάρεστες συνέπειες.
Οι τρεις θεμελιώδεις αρετές
Όλες αυτές οι αρετές που εξασφαλίζουν την εσωτερική μας τάξη και γαλήνη, δεν μπορούν να αναπτυχθούν, αν δεν θεμελιωθούν επάνω στις τρεις ύψιστες αρετές, που είναι απαραίτητες και για τα τρία μέρη της ψυχής.
Η πρώτη είναι η δικαιοσύνη. Δίκαιος άνθρωπος, για τον Αριστοτέλη, είναι εκείνος που αποδίδει στον καθένα (ακόμα και στον εαυτό του) αυτό που πραγματικά αξίζει. Ούτε παραπάνω ούτε λιγότερο. Είναι εκείνος που τηρεί τις συμφωνίες του, σέβεται τους γραπτούς και άγραφους νόμους της κοινωνίας μέσα στην οποία ζει και προοδεύει. Είναι ευσεβής, φιλαλήθης, δεν καταδέχεται να εξαπατά τον συνάνθρωπό του και παραμένει αφοσιωμένος στις αρχές του.
Η δεύτερη είναι η ελευθεριότητα, η οποία χαρακτηρίζεται από γενναιοδωρία. Ο ελεύθερος άνθρωπος ξοδεύει τα αγαθά του σε έργα αξιέπαινα. Προσφέρει εκεί που πρέπει και δεν παίρνει από εκεί που δεν πρέπει. Δεν συσσωρεύει άδικα κέρδη, διότι δεν ανέχεται να είναι δούλος του χρήματος. Φροντίζει την εμφάνισή του, έχει το σώμα και το σπιτικό του καθαρό και τακτοποιημένο, είναι ευγενής στους τρόπους και αγαπά το ωραίο.
Η τρίτη θεμελιώδης αρετή είναι η μεγαλοψυχία. Μεγαλόψυχοι γινόμαστε όταν παραμένουμε νηφάλιοι σε κάθε περίσταση. Δεν αφήνουμε την ξαφνική επιτυχία να μας αποβλακώσει ούτε λιώνουμε από θλίψη όταν αποτύχουμε. Για έναν μεγαλόψυχο, υπέρτατη αξία δεν είναι η ζωή καθαυτήν και γι’ αυτό δεν υπερβάλλει όταν οι καταστάσεις αλλάζουν. Ούτε θεωρεί κάθε δυσμενή εξέλιξη ως σχέδιο εξόντωσής του από φανταστικούς εχθρούς. Ο μεγαλόψυχος δεν γκρινιάζει και δεν γίνεται μίζερος, ό, τι και αν του συμβεί.
Είναι εφικτή η ευτυχία;
Αν χρειάζονται τόσα πολλά για να γίνουμε ευτυχισμένοι, μήπως η ευτυχία είναι ανέφικτη; Ο Αριστοτέλης πάντως είναι βέβαιος πως είναι στο χέρι μας. Η ευτυχία δεν είναι μία κατάσταση που οφείλεται στην τύχη, αλλά το αποτέλεσμα των δικών μας ενεργειών.
Η κάθε μία από τις αρετές που περιγράφει, κατακτάται με καθημερινή προσπάθεια, η οποία γίνεται έθος ή έξις, δηλαδή εθισμός, συνήθεια. Όπως ακριβώς εκπαιδευτήκαμε από τη βρεφική ηλικία και μάθαμε να μιλάμε, να περπατάμε, να γράφουμε, να φροντίζουμε τον εαυτό μας, έτσι, υιοθετώντας τις καλές συνήθειες που υπαγορεύουν οι αρετές, εκπαιδεύεται και ο χαρακτήρας μας. Ο Αριστοτέλης μας παρέχει το εγχειρίδιο. Εκπαιδευτές του εαυτού μας είμαστε εμείς.
