Στο 11,5 χιλιόμετρο της Ιεράς Οδού από την αρχαία αγορά με τον βωμό των 12 Θεών προς το ιερό της Ελευσίνας βρίσκεται το ιερό της Αφροδίτης[1]. Στο συγκεκριμένο σημείο συγκλίνουν το όρος Αιγάλεω και το όρος Στεφάνι δημιουργώντας ένα στρατηγικής σημασίας πέρασμα μιας και ο συγκεκριμένος δρόμος ενώνει την πόλη των Αθηνών με την Πελοπόννησο. Σε μικρή απόσταση από το ιερό της Αφροδίτης συναντούμε τη Μονή Δαφνίου. Η ονομασία της δόθηκε από παρακείμενο άλσος με δάφνες, ενώ στη θέση της μονής υπήρχε ιερό του Απόλλωνα.
Οι περισσότεροι περιηγητές μαρτυρούν ότι το συγκεκριμένο πέρασμα είχε ιδιαίτερη ομορφιά, άξια είσοδος μιας σπουδαίας πόλης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι διάλεξαν τα ιερά των Θεών του κάλλους, της ομορφιάς και του έρωτα για να φανερώνουν στον επισκέπτη ότι κατοικούν στην πιο όμορφη πόλη. Επιπλέον ο συγκεκριμένος δρόμος ενώνει την Αθήνα με μια άλλη σημαντική για την αρχαιότητα πόλη την Κόρινθο.
Η Κόρινθος ιδιαίτερα τιμούσε την Πάνδημο Αφροδίτη[2]. Σύμφωνα με τον Στράβωνα ο περίφημος ναός στην Ακροκόρινθο αριθμούσε 1000 ιερόδουλες. Μια εμπορική πόλη με δυο λιμάνια σε ανατολή και δύση και πολύ πλούτο ήταν επόμενο να έχει χαλαρά ήθη. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο κατανοείται καλύτερα και η στάση του Απ. Παύλου στις δυο προς Κορινθίους επιστολές του με τις συνεχείς ηθικές προτροπές. Από την Κόρινθο λοιπόν η λατρεία της Αφροδίτης μεταφέρθηκε και στην Αθήνα.
Τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα γύρω από το ιερό της Αφροδίτης χτίστηκε οικισμός και χριστιανική εκκλησία στο όνομα του αγίου Αντωνίου. Η εκκλησία του αγίου Αντωνίου δίπλα στο ιερό της Αφροδίτης δεν είναι επίσης κάτι αδιάφορο, αλλά δηλώνει ότι η συνάντηση και ο διάλογος μεταξύ Χριστιανισμού και Ελληνισμού (κατασκευασμένος ή αυθόρμητος) διαρκεί μέχρι τις μέρες μας.
Ο άγιος Αντώνιος θεωρείται ο ιδρυτής του αναχωρητισμού. Έζησε τον 3ο - 4ο μ.Χ. αιώνα στην Αίγυπτο και έγινε πολύ γρήγορα ξακουστός σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο. Τον βίο του καταγράφει ο άγιος Αθανάσιος Αλεξανδρείας στο Βίος και Πολιτεία του Οσίου Πατρός ημών Αντωνίου,[3] ενώ σε συλλογές-γεροντικά μπορεί να εντοπίσει κανείς διάφορα αποσπάσματα από τον βίο του αγίου Αντωνίου καθώς και γνωμικά που αποδίδονται σε αυτόν[4]. Ο βίος του αγίου Αντωνίου ίσως και να μην είναι έργο του αγίου Αθανασίου[5], ωστόσο άσκησε τρομερή επιρροή κατά τον 4ο αιώνα σε ανατολή και δύση. Το κείμενο του Αγίου Αθανασίου δεν έχει σημαντικές διαφορές σε σχέση με το γεροντικό από όπου έχουμε λίγα μόνο περιστατικά. Στον Βίο ο άγιος Αντώνιος έχει κύρος και αυθεντία, αντίθετα στο γεροντικό είναι πιο απλός, λιγότερο εντυπωσιακός, περισσότερο ανθρώπινος. Οπότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα δυο κείμενα διαφέρουν στο ύφος και τον σκοπό τους.
Το έργο του αγίου Αθανασίου φαίνεται να έχει ποιμαντικό σκοπό ή αλλιώς ο άγιος Αθανάσιος χρησιμοποιεί τον βίο του αγίου Αντωνίου και την αυθεντία που είχε στην εποχή του ώστε να ποιμάνει την Εκκλησία της Αλεξάνδρειας, μια από τις μεγαλύτερες πόλεις με ανεπτυγμένο εμπόριο και πλούτο. Ως επακόλουθο ήταν η ανάπτυξη της πορνείας όπως στην παλιότερη μεγάλη και πλούσια εμπορική πόλη την Κόρινθο. Έτσι βλέπουμε ότι ο πρώτος μεγάλος πειρασμός του αγίου Αντωνίου είναι ο δαίμονας της πορνείας που τον εμποδίζει να αναχωρήσει από τον κόσμο[6].
Ο άγιος Αντώνιος αρχικά κλείστηκε σε ένα τάφο στην απομακρυσμένη περιοχή της Μέμφιδος. Οι τάφοι τότε ήταν μεγάλα κλειστά δωμάτια, κάτι σαν του Αγαμέμνονα στις Μυκήνες[7]. Στη συνέχεια άλλαξε αρκετά μέρη αποφεύγοντας τη δόξα των ανθρώπων και τους πειρασμούς από τους δαίμονες. Οι αναφορές των πειρασμών από τους δαίμονες είναι μακροσκελείς και ίσως παραξενεύουν τον σύγχρονο άνθρωπο. Με αυτό τον τρόπο όμως πλήττεται η πίστη των ανθρώπων του 2ου μ.Χ. αιώνα και εξής ότι ο κόσμος κυριαρχείται από πνεύματα και σκοτεινές δυνάμεις[8], αφού ο Αντώνιος με τη χάρη του Θεού νικά όλες αυτές τις δυνάμεις. Ταυτόχρονα δέχεται πλήγμα και ο δυαλισμός που θεωρούσε ότι τον κόσμο δημιούργησαν καλές και κακές επουράνιες δυνάμεις και παράλληλα υποτιμούσε την ύλη και τον κόσμο. Επίσης ο αγώνας κατά του κακού-πειρασμού μεταφέρεται σε ένα εσωτερικό επίπεδο, πράγμα που αποτρέπει ή περιορίζει την άσκηση βίας προς τα έξω.
Σε αρκετά σημεία ο άγιος Αντώνιος φαίνεται ότι υποτιμά ή ότι δεν θεωρεί απαραίτητη την μόρφωση[9]. Αρχικά ο ίδιος στην αρχή του βίου δεν θεωρεί σημαντικό να σπουδάσει διότι η μόρφωση δεν θα του προσέφερε τίποτα καινούργιο. Αυτό μπορεί να γίνει αντιληπτό μόνο αν λάβει κανείς υπόψη του την προφορικότητα[10] του πολιτισμού της εποχής εκείνης. Οι άνθρωποι γνώριζαν πολλά κείμενα απέξω μιας και τα βιβλία ήταν σπάνια. Γι αυτό και αναφέρει ο άγιος Αντώνιος ότι στην εποχή του οι έξυπνοι άνθρωποι μαθαίνουν από μόνοι τους και δεν χρειάζονται τα γράμματα. Επιπροσθέτως την εποχή εκείνη και λίγο πιο νωρίτερα η «γνώση» και μαζί με αυτή οι γνωστικοί ήταν διάφορα θρησκειοφιλοσοφικά συστήματα συγκρητιστικού χαρακτήρα, όπου τα μέλη τους ισχυρίζονταν ότι είχαν μια ιδιαίτερη ξεχωριστή σχέση με το Θείο που τους χάριζε αυτή τη γνώση. Παράλληλα οι φιλόσοφοι ήταν συνήθως ειδωλολάτρες και η λέξη Έλληνας ταυτόσημη του ειδωλολάτρη εκείνο τον καιρό. Κυρίαρχο φιλοσοφικό σύστημα είναι ο Νεοπλατωνισμός όπου με συγκροτημένες σκέψεις, έννοιες και λογικές αποδείξεις μιλούσε για έξοδο του ανθρώπου από τον κόσμο και ένωση με το Θείο[11]. Γι αυτούς τους λόγους ο Αντώνιος μιλώντας στους φιλοσόφους προτάσσει την δύναμη της πίστης από τους διαλεκτικούς συλλογισμούς για την απόδειξη του Θεού.
Ο άγιος Αθανάσιος δια μέσου του αγίου Αντωνίου στηλιτεύει τους αιρετικούς αρειανούς και μελιτιανούς, διάφορες συνήθειες μαντικές και μαγικές της εποχής εκείνης καθώς επίσης και μια δεισιδαιμονική πρακτική, το να μην θάβουν τους νεκρούς αλλά να τους κρατούν σαν φυλακτό βαλσαμωμένους στα σπίτια. Σε ένα πολιτικό επίπεδο ο άγιος Αθανάσιος εντάσσει μέσα στην Εκκλησία το μοναχικό κίνημα και τις διάφορες πρακτικές του, το οποίο κίνημα δημιουργείται τον 4ο μ.Χ. αιώνα ως αντίδραση στη ραγδαία αύξηση του αριθμού των χριστιανών και στην χαλάρωση των ηθών και της πίστης τους. Στο 67ο κεφάλαιο (μετά το κεφάλαιο 66 όπου ανεβαίνει στους ουρανούς) του Βίου ο Αντώνιος τονίζεται ότι ήταν ταπεινός επειδή τιμούσε τους κανόνες της Εκκλησίας τους επισκόπους και τους ιερείς. Παράλληλα σέβεται τον χριστιανό αυτοκράτορα (κεφάλαιο 80ο ), ενώ προλέγει τον θάνατο του διώκτη των Χριστιανών Βαλακίου (κεφάλαιο 85ο ).
Ο μέγας Αντώνιος μεταβάλλει την άσκηση από μέσο προχριστιανικό καθάρσεως σε μέσον χριστιανικό δηλαδή εσωτερικής αλλαγής[12]. Η αναπτυγμένη εσωτερικότητα πηγάζει από την εντός του ανθρώπου επουράνιο βασιλεία (Λουκ. ιζ΄ 21). Στα κείμενα για τον άγιο Αντώνιο φαίνεται ότι υπάρχει μια συγκεκριμένη αντίληψη του χρόνου[13]. Το παρελθόν μένει πίσω μαζί με τον κόσμο, ενώ εγκαινιάζεται ένα νέο παρόν χωρίς τέλος και θάνατο (εσχατολογία)[14] όπου κυρίαρχη θέση έχει ο πλησίον, ο πτωχός, ο ασθενής και ο αναγκεμένος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται όλες οι θαυματουργίες, οι θεραπείες και οι προοράσεις που παραχωρεί ο Χριστός στον άγιο Αντώνιο.
Κατά τον μεσαίωνα ο βίος του αγίου Αντωνίου μπαίνει μέσα στη συλλογή αγιολογικών κειμένων του Jacopo da Voragine «Χρυσός Θρύλος»[15]. Συνάμα ο Πειρασμός του αγίου Αντωνίου γίνεται ένα από τα αγαπημένα λαϊκά θεατρικά έργα, όπου άλλοτε διακωμωδούν και άλλοτε δραματοποιούν τους πειρασμούς του αγίου.
Ο «Χρυσός θρύλος» του Jacopo da Voragine περιγράφει τους διαβόλους, σαν άγρια ζώα που επιτέθηκαν στον άγιο με τα κέρατα, τα νύχια και τα δόντια τους. Συνήθως ομορφαίνει και δραματοποιεί την βιογραφία με υπερφυσικές ιστορίες και μυθικές διηγήσεις. Το κείμενο του είναι σε απλή λατινική γλώσσα και σκοπό έχει με διάφορες εικόνες να εμπλουτίσει τα κηρύγματα της εποχής. Η συλλογή θα αντιγραφεί σε χιλιάδες αντίτυπα, θα είναι απ’ τα πρώτα βιβλία που θα τυπωθούν και στη συνέχεια θα μεταφραστεί σε αρκετές γλώσσες. Αργότερα θα παρακμάσει τότε που αρχίζουν οι κριτικές εκδόσεις κατά τον 16ο αιώνα.
Οι βίοι αγίων με τις συχνές επαναλήψεις είχαν αρχίσει να κουράζουν τους ανθρώπους του Μεσαίωνα. Η Εκκλησία αρχικά προσπαθεί να διώξει το μαγικό και τις δεισιδαιμονίες από την κοινωνία. Τον 12ο-13ο αιώνα δημιουργείται μια καινούργια λογοτεχνία συνδεδεμένη με τα ταξικά συμφέροντα ενός νέου κοινωνικού στρώματος της ιπποσύνης που αντιμάχεται την παλιά αριστοκρατία. Η ιπποσύνη θα δημιουργήσει τους δικούς της μύθους μέσα στο θαυμαστό και το μαγικό αντιτάσσοντας μια διαφορετική κουλτούρα απέναντι στην παλιά αριστοκρατία και την εκκλησιαστική γραμματεία. Μέσα σε αυτό το ανταγωνιστικό κλίμα το υπερφυσικό θα ενταχθεί διογκωμένο στις διηγήσεις των αγιολογικών κειμένων[16]. Είναι η εποχή που ο Jacopo da Voragine συντάσσει τον «Χρυσό Θρύλο».
H συλλογή του Jacopo da Voragine θα επηρεάσει πολλούς χαράκτες και ζωγράφους τα κατοπινά χρόνια και το θέμα ο Πειρασμός του αγίου Αντωνίου ή τα πάθη του Αγίου Αντωνίου θα γίνει ένα από τα πλέον δημοφιλή εικαστικά θέματα κατά την Αναγέννηση και την νεότερη εποχή. Τη χαλκογραφία του χαράκτη Martin Schongauer με θέμα τον Πειρασμό θα ζωγραφίζει και θα παραλλάξει ο Μιχαήλ Άγγελος. Είναι το πρώτο του έργο σε ηλικία 12 ετών. Στον πίνακα αυτό ο άγιος Αντώνιος πειράζεται από τους δαίμονες που έχουν μορφές άγριων θηρίων στον αέρα και πρόκειται για συνένωση δυο διαφορετικών πειρασμών από τα κεφάλαια 55 και 62 του Βίου.
Ο Hieronymus Bosch (1450-1516), ζωγραφίσει δυο έργα με θέμα τον πειρασμό του αγίου Αντωνίου. Ο Ιερώνυμος έζησε μεταξύ του εκατονταετούς και του τριακονταετή πολέμου, την εποχή που ο μαύρος πυρετός τερμάτιζε τον Μεσαίωνα και τον Φεουδαλισμό, οι Οθωμανοί ήταν έξω από την Βιέννη, στις κάτω χώρες γεννιόταν ο καπιταλισμός και πολλοί περίμεναν ότι το τέλος του κόσμου πλησιάζει. Όλη αυτή η αντιφατική και γεμάτη πόνο εποχή αντικατοπτρίζεται στο έργο του.
Θα ακολουθήσουν και άλλοι ζωγράφοι όπως ο Matthias Grünewald, ο Pieter Huys, ο Bruegel the Elder (που είχε επηρεαστεί από τον Ιερώνυμο Μπος), ο David Teniers the Younger, ο Mattheus van Helmont, ο Joos van Craesbeeck, ο Paul Cézanne, ο Lovis Corinth, ο Arthur Szyk, ο Max Ernst, η Leonora Carrington μέχρι και τον Salvador Dalí ο οποίος το 1946 θα εμπνευστεί από την ατομική βόμβα για να ζωγραφίσει τον Πειρασμό του αγίου Αντωνίου[17].
To 1845 ο Γκυστάβ Φλωμπέρ θα ταξιδέψει στη Γένοβα. Εκεί θα εντυπωσιαστεί από τον πίκανα του Μπρύγκελ για τον Πειρασμό και θα του γεννηθεί η ιδέα να γράψει το δικό του έργο «Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου[18]. Ο στόχος του Φλωμπέρ είναι πολύ υψηλός. Θα προσπαθήσει να εκφράσει όλους τους πειρασμούς της εποχής του. Το έργο θα συμπληρωθεί μετά από 20 χρόνια το 1874, ενώ το προσχέδιό του είχε ξεκινήσει από το 1839.
Ο Φλωμπέρ είναι επίγονος του Διαφωτισμού και του Εγκυκλοπαιδισμού[19] και κουβαλάει αυτές τις παραδόσεις. Στην προσπάθειά του να γράψει τον άγιο Αντώνιο θα διαβάσει επί δεκαετίες τεράστια έργα για την εκκλησιαστική ιστορία, την ιστορία των αιρέσεων, την ιστορία των θρησκειών, βίους αγίων και ογκωδέστατες μελέτες. Προσπαθεί να δαμάσει όλη αυτή τη συσσωρευμένη γνώση πράγμα επίπονο και κουραστικό. Το έργο του για τον άγιο Αντώνιο δεν θα γίνει αποδεκτό ούτε από τους φίλους του. Πρόκειται για μια πολύ περίπλοκη και μακροχρόνια δημιουργία, που δύσκολα θα είχε επιτυχία. Με αυτό το έργο ο Φλωμπέρ φεύγει από τον ρεαλισμό και γίνεται πρόδρομος του μοντερνισμού. Ο συγγραφέας ζει σε μια περίοδο με πολέμους, επαναστάσεις, αστάθεια. Σε κάθε κοινωνική αναστάτωση ή προσωπικό του πρόβλημα βυθίζεται στις εκκλησιαστικές ιστορίες, τις ιστορίες θρησκειών και στο γράψιμο.
Στα έργα Μαντάμ Μποβαρύ, Αισθηματική Αγωγή, Μπουβάρ και Πεκυσέ ο Φλωμπέρ ακολουθεί τον ρεαλισμό. Με τα μυθιστορήματα αυτά περιγράφει την πραγματικότητα της εποχής του, αν και αυτό στην αρχή σοκάρει. Τα νέα ήθη, ο καινούργιος τρόπος ζωής, η ανάπτυξη της επιστήμης και οι συγκρούσεις με τις παλιές παραδόσεις και αντιστάσεις είναι αυτά που διατρέχουν το έργο του, όπου σκιαγραφείται η εποχή που εδραιώνεται ο Καπιταλισμός και το Κεφάλαιο[20]. Τα ήθη αλλάζουν και μαζί τους και η σεξουαλικότητα. Ο πλούτος που συσσωρεύεται από τις αποικίες και από την βιομηχανική επανάσταση δημιουργεί την αστική τάξη που έχει ήδη εξοβελίσει την παλιά αριστοκρατία, καταπιέζει την εργατική τάξη και δημιουργεί μια καινούργια κοινωνία, ένα καινούργιο πολιτισμό, καινούργιες τάσεις στην τέχνη.
Ο Φλωμπέρ μέσα από τον άγιο Αντώνιο περιγράφει όλους αυτούς τους πειρασμούς. Ο καταναλωτισμός αντιπροσωπεύεται από τον πειρασμό με τον Ναβουχοδονόσωρ. Η σεξουαλικότητα βρίσκεται πίσω από τον πειρασμό με την βασίλισσα του Σαββά. Όλοι οι αιρετικοί των πρώτων χριστιανικών χρόνων εκφράζουν τάσεις εναντίον της ύλης και του σώματος. Η ακαταμάχητη γοητεία του Απολλώνιου του Τυανέα θαμπώνει τον ασκητή. Η συσσωρευμένη γνώση από φιλοσοφίες αρχαίες και νέες, η επαφή με νέους κόσμους και καινούργια θρησκεύματα, η ανάπτυξη της επιστήμης ταρακουνούν την πίστη του Αντωνίου. Κάποιες στιγμές φαίνεται ότι έχει χάσει τη μάχη, μοιάζει αποκαμωμένος και αλλόφρων. Στο τέλος τα σύννεφα φεύγουν και πάνω στο δίσκο του ήλιου αχτινοβολά το πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Ο Αντώνιος κάνει το σταυρό του και αρχίζει πάλι να προσεύχεται.
Την ίδια εποχή η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία θεσπίζει το δόγμα της Ασπίλου Συλλήψεως της Θεοτόκου και του Αλάθητου του Πάπα. Αυτές είναι οι δυο αντιδράσεις του Πάπα Πίου του Θ΄ απέναντι στην εξάπλωση του υλισμού και την δύναμη της επιστήμης. Αντίθετα στον άγιο Αντώνιο ο Φλωμπέρ υπερθεματίζει την αξία της ύλης στην παράδοση του αρχαίου Χριστιανισμού, ενώ ο ένας πειρασμός διαδέχεται τον άλλο σαν βουνά που πέφτουν και γκρεμίζουν κάθε σιγουριά και σταθερότητα. Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου δημοσιεύεται τέσσερα χρόνια μετά τη θέσπιση του δόγματος του Αλάθητου.
Το 1910 ο Κώστας Βάρναλης θα μεταφράσει από τα γαλλικά στα ελληνικά τον Πειρασμό του αγίου Αντωνίου του Φλωμπέρ. Το συγκεκριμένο έργο θα διαπλάσσει το ύφος του σε πολλά κατοπινά ποιήματα και πεζά του έργα. Ο Βάρναλης, Έλληνας από τον Πύργο της Βουλγαρίας θα σπουδάσει στην Αθήνα και θα γίνει καθηγητής. Αρχικά είναι ένας αστός που εμπνέεται από τον ρομαντισμό και την Μεγάλη ιδέα. Προέρχεται από μια χριστιανική οικογένεια, η μητέρα του έχει μια ιδιαίτερα βαθιά πίστη και του δίνει τέτοια παιδεία. Επίσης η κοινότητα του Πύργου με πρωτοστάτες τον επίσκοπο και τον θεολόγο του δίνουν υποτροφία για να σπουδάσει θεολογία ή φιλολογία[21].
Οι βαλκανικοί πόλεμοι, ο Ά παγκόσμιος πόλεμος, ο ξεριζωμός από τη Μικρά Ασία αλλά και νωρίτερα ο ξεριζωμός των Ελλήνων από τον Πύργο θα είναι οι πειρασμοί που θα αλλάξουν τον Βάρναλη. Το 1919 φεύγει με υποτροφία στο Παρίσι και εκεί γίνεται Κουμουνιστής. Η μεταστροφή του πηγάζει από την συνειδητοποίηση ότι ο ιμπεριαλισμός και τα συμφέροντα των κεφαλαιούχων χωρών ρήμαξαν τη βαλκανική χερσόνησο και τους λαούς της με δούρειο ίππο τον εθνικισμό.
Το 1923 ο Βάρναλης θα κυκλοφορήσει την τριλογία διηγημάτων του ο λαός των Μουνούχων. Το δεύτερο από τα τρία διηγήματά του έχει τίτλο «Ιστορία του Αγίου Παχωμίου»[22]. Το κείμενο δίνει την αίσθηση ότι ο Βάρναλης επεκτείνει την αφήγηση του Φλωμπέρ και τη ντύνει με τις καινούργιες δικές του αμφισβητήσεις.
Ο άγιος Παχώμιος του Βάρναλη στην αρχή μονολογεί : « Μη με κάνεις, Κύριε, να χαρώ μια στιγμή πάνου σ’ αυτή τη Γης. Ας μη μπούνε τα καλά του κόσμου τούτου μπροστά στα μάτια μου. Γέμιζέ τα δάκρυα και σύντριβε την καρδιά μου σαν το σπειρί του σιταριού. Πλήθαινέ μου τα δεινά και τους πόνους, για να’ ναι η σωτηρία μεγαλύτερη[23]». Κάπως έτσι καταγράφει τον Χριστιανό της εποχή του ο Βάρναλης. Κάποιος ο οποίος δεν μπορεί να χαρεί τη ζωή επειδή περιμένει ανταλλάγματα στην επόμενη ζωή.
Και συνεχίζει: «Αλλά, με το να λέει και να σκέφτεται χρόνια τώρα το ίδιο πράμα, το μυαλό του Παχωμίου έπαθε τέλειαν ακινησία. Ούτε να προσέξει, ούτε να κρίνει, ούτε να θυμηθεί μπορούσε τίποτε άλλο απ’ την επίμονην αυτή του λαχτάρα. Με τον καιρό κατάντησε ούτε κι αυτή να τηνε σκέφτεται˙ την έλεγε μονάχα»[24]. Με τα παραπάνω ο Βάρναλης εντοπίζει την απουσία κριτικής και πολιτικής σκέψης στον καιρό του. Ο Παχώμιος θα βγει προς τον κόσμο δημιουργώντας ένα κοινόβιο. Αρχικά τα πράγματα κυλούν ρόδινα μέχρι να ξεκινήσουν οι πειρασμοί. Χαρακτηριστικός είναι ο διάλογος του Παχωμίου με την Θυγατέρα του Διαβόλου που φανερώνει δυο διαφορετικές στάσεις ζωής.
Παχώμιος: «…Κακός είναι ο εαυτός μου. Παλεύω λοιπόν με τον εαυτό μου. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη νίκη από τη νίκη των επιθυμιών. Όσο λιγότερα θέλεις, τόσο περισσότερο πλησιάζεις το Θεό. Τα’ χεις όλα σα δεν επιθυμάς τίποτα!»[25].
Θυγατέρα του Διαβόλου: «…Ο άνθρωπος γεννιέται και καλός και κακός. Γίνεται κακός γιατί τον αδικούνε. Αμέτρητες μυριάδες άνθρωποι σβηούνε αυτή τη στιγμή σκοτεινοί, εξευτελισμένοι, ίδια ζώα. Η ευτυχία των πολλών τρέφεται με το θάνατο των πολλών…»[26].
Στο τέλος ύστερα από πειρασμούς το Κοινόβιο διαλύεται. Ο Παχώμιος μένει μόνος και οι μοναχοί του γυρίζουν στον κόσμο. «Πολλοί απ’ αυτούς καταντήσανε στις φυλακές ˙ πολλές από δαύτες στα πορνεία. Περάσανε δεκάξι αιώνες από τότες, χωρίς ν’ αλλάξει τίποτα. Η σκλαβιά τους πήρε διάφορες μορφές, μα έμεινε πάντα σκλαβιά. Πότε πάλι θα’ ρθει ο Διάβολος να τους ξεσηκώσει, όχι για να σκορπίσουνε, μα για να ενωθούνε, κι όχι για να κρυφτούνε μέσα στο Σκοτάδι, μα για να γκρεμίσουνε με τα πελέκια τις σιδερένιες Πόρτες και να μπούνε με τη βία και με το δίκιο τους μέσα στο παγκόσμιο Φως; Πότε;[27].
Επίλογος
Στο Χριστιανικό εορτολόγιο κεντρική θέση έχει η γιορτή των Χριστουγέννων. Είναι η γιορτή της Ενανθρωπήσεως του Θεού Λόγου ή αλλιώς το γεγονός ότι ο Θεός προσλαμβάνει την ανθρώπινη φύση για να την σώσει. Οι ημέρες πριν τα Χριστούγεννα είναι αφιερωμένες στους προφήτες που ανέμεναν την έλευση του Μεσσία. Οι ημέρες μετά τα Χριστούγεννα είναι αφιερωμένες στους θεολόγους και νηπτικούς Πατέρες που έζησαν και έγραψαν για την σχέση Θεού και ανθρώπου και τον τρόπο με τον οποίο ο κάθε άνθρωπος οικειοποιείται την σωτηρία που προσφέρει ο Χριστός στην ανθρώπινη φύση. Η άσκηση είναι ένα από τα μέσα με τα οποία ο άνθρωπος κάνει προσωπική τη σωτηρία της φύσης του χωρίς να εκμηδενίζεται. Ο Βίος του αγίου Αντωνίου αναφέρει ότι παρ’ όλη την άσκησή του αυτός δεν έχασε την σωματική και ψυχική του υγεία.
Λίγους αιώνες πριν τον Βάρναλη είχαν αμφισβητήσει την αξία του μοναχισμού οι πρωτεργάτες της Διαμαρτύρησης Λούθηρος και Καλβίνος[28]. Σε αυτούς η άρνηση του αναχωρητισμού ήταν μια προέκταση της ερμηνείας της προς Ρωμαίους επιστολής και απόρριψης της θεολογίας της επιστολής του Ιακώβου. Ο άνθρωπος σώζεται μόνον εκ πίστεως και όχι από τα έργα του. Αυτή η στάση είναι μια αντίδραση στην μεσαιωνική ρωμαιοκαθολική θεολογία για την διδασκαλία περί αξιομισθίας των έργων που γέννησε περίεργες πρακτικές όπως τα συγχωροχάρτια και μια αντίληψη για την άσκηση που καταφέρεται ενάντια στο σώμα. Η απόρριψη της άσκησης θα είναι η αρχή της μετέπειτα εξορίας του Θεού από τα καθημερινά ανθρώπινα πράγματα.
Ο Βάρναλης κριτικάρει τις θρησκευτικές τάσεις της εποχής του, οι οποίες εμποδίζουν τον άνθρωπο να αναμετρηθεί με τη ζωή. Ο Παχώμιος του Βάρναλη δεν μπορεί να χαρεί την παρούσα ζωή. Προτιμά να βασανίζεται μεταθέτοντας τις ελπίδες του στο μακρινό μέλλον. Προσπαθεί να εξοντώσει το σώμα και τις επιθυμίες του, ενώ αδυνατεί να σκεφτεί πολιτικά και να ερμηνεύσει τον κόσμο. Το τέλος του κειμένου μοιάζει βλάσφημο, σκοτεινό, πλημμυρισμένο από το κακό, τη βία και την παράδοση στον Διάβολο, όπως ακριβώς παράλογες και παραδομένες στο κακό ήταν οι πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα.
Γιώργος Ντόκος
Σημειώσεις
[1] Για το ιερό της Αφροδίτης. Το Ιερό Αφροδίτης και Έρωτος στην Ιερά Οδό, Βασιλικής Μαχαίρα, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας Αρ. 253 Αθήναι 2008
[2] Για την αρχαία Κόρινθο και την λατρεία της Αφροδίτης. Η Κόρινθος την εποχή του Αποστόλου Παύλου, Γαλίτη Γεωργίου, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Απόστολος Παύλος και Κόρινθος, τόμος Α, εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα 2009
[3] ΒΕΠΕΣ, εκδ. Αποστολικής Διακονίας Αθήναι 1963, τόμος 33, σελ. 11-57. Kατά την έκδοση του Migne, Patrologiae Cursus Completus, τόμος 26, στ. 835-976 και αναδημοσίευση Άγιοι , οι Φίλοι του Θεού. Π.Β. Πάσχου, σελ.212-258 εκδόσεις Αρμός. Επίσης ο Βίος του αγίου Αντωνίου σε δημώδη μετάφραση του 17ου αιώνα στο Απλά τη φράσει, Εισαγωγή-Κριτική έκδοση-Σχόλια-Γλωσσάρι: Παναγιώτης Αρ. Υφαντής, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2013
[4] Είπε γέρων..το «Γεροντικόν» σε νεοελληνική απόδοση, εκδοτικός οίκος Αστήρ, Αθήνα 2002
[5] Οι Βυζαντινοί Ασκητικοί και Πνευματικοί Πατέρες, Γεωργίου Φλωρόφσκυ, , εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1992
[6] Βίος αγίου Αντωνίου κεφάλαια 5-6
[7] Πελεκάνοι Ερημικοί, Στέλιου Ράμφου, Εκδόσεις Αρμός, Αθήναι 1994
[8] Εσχατολογία, ιστορική πρόοδος και άσκηση κατά τους Μέγα Αθανάσιο και Μέγα Βασίλειο, Δημητρίου Μόσχου, περιοδικό Νέα Κοινωνιολογία, Άνοιξη 2000 σελ. 137
[9] Βίος αγίου Αντωνίου κεφάλαια 1 και 72-80
[10] Οι Βυζαντινοί Ασκητικοί και Πνευματικοί Πατέρες, Γεωργίου Φλωρόφσκυ, σελ. 176
[11] Εσχατολογία, ιστορική πρόοδος και άσκηση κατά τους Μέγα Αθανάσιο και Μέγα Βασίλειο, Δημητρίου Μόσχου, περιοδικό Νέα Κοινωνιολογία, Άνοιξη 2000 σελ. 138
[12] Πελεκάνοι Ερημικοί, Στέλιου Ράμφου, σελ. 75
[13] Στο ίδιο σελ. 87
[14] Εσχατολογία, ιστορική πρόοδος και άσκηση κατά τους Μέγα Αθανάσιο και Μέγα Βασίλειο, Δημητρίου Μόσχου, σελ. 138
[15] Το Φαντασιακό στο Μεσαίωνα, Ζακ Λε Γκοφ, εκδόσεις Κέδρος 2008 σελ. 55-85
[16] Το Φαντασιακό στο Μεσαίωνα, Ζακ Λε Γκοφ, εκδόσεις Κέδρος 2008 σελ. 55-85
[17] https://en.wikipedia.org/wiki/The Temptation of St Anthony
[18] Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου, Γκυστάβ Φλωμπέρ, μετάφραση Κώστας Βάρναλης, εκδόσεις Ηριδανός, 1997
[19] Περισσότερα για τον Γκυστάβ Φλωμπέρ: Φλωμπέρ ένα πνεύμα αντιλογίας, Φρέντερικ Μπράουν, εκδόσεις Μεταίχμιο 2007
[20] Η εποχή του Κεφαλαίου, E.J. Hossbawm, εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 2006
[21] Φιλολογικά Απομνημονεύματα, Κώστα Βάρναλη, εκδόσεις Κέδρος 1981
[22] Ο λαός των Μουνούχων, Κώστα Βάρναλη, εκδόσεις Κέδρος 2010
[23] Στο ίδιο σελ. 47
[24] Στο ίδιο σελ. 48
[25] Στο ίδιο σελ. 65
[26] Στο ίδιο σελ. 65
[27] Στο ίδιο σελ. 92
[28] Οι Βυζαντινοί Ασκητικοί και Πνευματικοί Πατέρες, Γεωργίου Φλωρόφσκυ
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Σαλβαντόρ Νταλί.
πηγή κειμένου: Αντίφωνο
