...οι άραβες αλχημιστές δεν έπαψαν να ενδιαφέρονται για την αναζήτηση του χρυσού. Η αναζήτηση αυτή έμελλε να εμπνεύσει το δεύτερο μεγάλο αλχημιστή του αραβικού κόσμου, τον Αλ-Ράζι (τον γνωστό αργότερα στην Ευρώπη ως Ραζή).
Ο Αλ-Ράζι ήταν περσικής καταγωγής και μεγαλούργησε στη Βαγδάτη κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του δέκατου αιώνα. Όπως και πάμπολλοι άλλοι στοχαστές του αραβικού κόσμου την εποχή εκείνη, ο Αλ-Ράζι είχε ένα ευρύτατο φάσμα ενδιαφερόντων. Γνωρίζουμε ότι είχε συγγράψει μια μουσική εγκυκλοπαίδεια, έργα ενορατικής φιλοσοφίας και ποίηση. Το ενδιαφέρον του για την αλχημεία κεντρίστηκε από μια τυχαία γνωριμία του με ένα φαρμακοποιό της Βαγδάτης, όταν ήταν γύρω στα τριάντα πέντε. Αυτή πυροδότησε ένα πάθος που τον ώθησε να αναλωθεί στην ιατρική και, τελικά, είχε ως αποτέλεσμα το διορισμό του Αλ-Ράζι στη θέση του αρχιάτρου στο σημαντικότερο νοσοκομείο της Βαγδάτης. Τα επιτεύγματά του στο πεδίο αυτό αφορούν τόσο τη διάγνωση όσο και τη θεραπευτική πρακτική.
Τα γραφτά του Αλ-Ράζι αποδεικνύουν ότι ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε τη σαφή διαφορά ανάμεσα στην ιλαρά και την ευλογιά. Τα ίδια γραφτά περιγράφουν τον τρόπο παρασκευής γυψοκονίας (ιατρικού γύψου) και τη χρήση της για τη δημιουργία του νάρθηκα για κατάγματα στα άκρα. Όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα γραφτά του Τζαμπίρ, η επιστημονική γραφή του Αλ-Ράζι χαρακτηρίζεται από τέτοια σαφήνεια και λεπτομέρεια, που καθιστά δυνατή την αναπαράσταση των πειραμάτων του με τις παραμικρότερες λεπτομέρειες. Η αναπαραγωγή των πειραμάτων του επιβεβαιώνει μια αίσθηση ακρίβειας και μια εντιμότητα, όσον αφορά τα ευρήματά του, που δεν ήταν πάντα ο κανόνας εκείνη την εποχή, με εξαίρεση τα μαθηματικά, στα οποία οι Άραβες κατείχαν τα πρωτεία. Παρά το γεγονός, πιθανώς αναπόφευκτο, ότι τα αλχημιστικά γραφτά του Αλ-Ράζι σε σχέση με τη μεταστοιχείωση δεν ξεφεύγουν από την πεπατημένη. Στην περίπτωση αυτή επιλέγει να ακολουθήσει τις ερμητικές μεταφορές, που ήταν τόσο απαραίτητες αν ήθελε να συνεχίσει απρόσκοπτα την επιδίωξη των στόχων του.
Το μείζον έργο του Αλ-Ράζι λέγεται Το -μυστικό των μυστικών. Ευτυχώς δεν ανταποκρίνεται στις μυστικιστικές υποσχέσεις του τίτλου του. Στην πραγματικότητα δεν είναι παρά μια σκιαγράφηση των χημικών γνώσεων και πρακτικών του Αλ-Ράζι, δηλαδή ένα από τα μείζονα επιστημονικά έργα της εποχής των Αράβων. Το μεγάλο ατού του Αλ-Ράζι, σε μεγάλο δε βαθμό και η πρωτοτυπία του, έγκειται στην ταξινόμηση. Υπάρχει ένα ορισμένο στάδιο, σε κάθε επιστήμη, στο οποίο είναι αναγκαία η ύπαρξη μιας μεγαλοφυΐας στην ταξινόμηση, η οποία θα καταστήσει δυνατή την υποδιαίρεση της επιστήμης σε επιμέρους γνωστικά πεδία, έτσι ώστε αυτά να μπορούν να προχωρούν το καθένα με το δικό του διαφορετικό τρόπο. Το πρώτο μεγάλο παράδειγμα αυτού του είδους ήταν, βέβαια, ο Αριστοτέλης, ο οποίος ταξινόμησε όλες τις γνωστές επιστήμες της κλασικής αρχαιότητας. Ο Αλ-Ράζι έπαιξε έναν ανάλογο ρόλο στη περίπτωση της χημείας.
Το μυστικό των μυστικών χωρίζεται σε τρία μέρη. Το ένα μέρος περιγράφει όλες τις συσκευές που ήταν γνωστές στην αραβική αλχημεία. Ένα ευρύ φάσμα γυαλικών και οργάνων που θα κληροδοτούσε στο χημικό εργαστήριο και τα οποία έμελλε να μείνουν ίδια και απαράλλαχτα μέχρι το δέκατο ένατο αιώνα. Το επόμενο μέρος περιγράφει «συνταγές», δηλαδή τεχνικές που ήταν γνωστές εκείνη την εποχή, όπως η απόσταξη (ή αμβύκωση), η εξάχνωση (μετατροπή στερεού σε αέριο), η διαπύρωση (κονιοποίηση στερεών) και η διάλυση (διάλυση στερεών σε υγρό). Σε ό,τι αφορά τις δύο τελευταίες διεργασίες, η διαφορά ανάμεσα στη χημική και τη φυσική μεταβολή παραμένει νεφελώδης. Το σαφώς, όμως, πιο ενδιαφέρον μέρος του Μυστικού των μυστικών είναι το αφιερωμένο στις ουσίες, το οποίο περιλαμβάνει ένα μακροσκελή κατάλογο χημικών ουσιών και ορυκτών. Το μέρος αυτό τεκμηριώνει και την άποψη ότι ο Αλ-Ράζι ήταν ο πρώτος στην ανθρώπινη ιστορία που κατατάσσει τις ουσίες σε ζωικές, φυτικές και ορυκτές. Εκπονεί δε και έναν κατάλογο των διαφόρων υλικών που χρησιμοποιούσαν οι αλχημιστές. Αυτός περιλαμβάνει τα «σώματα» (μέταλλα), τους λίθους, τα άλατα και τα «πνεύματα» (πτητικά υγρά). Σε μια τελευταία ομάδα κατατάσσει τον υδράργυρο και το αμμωνιακό άλας (χλωριούχο αμμώνιο). Οι έρευνες, πριν από τον Τζαμπίρ, γύρω από το αμμωνιακό άλας, φαίνεται πως είχαν εξάψει το ενδιαφέρον των αλχημιστών, οι οποίοι προσπάθησαν να διευρύνουν τα πειράματά τους. Με τον τρόπο αυτό οι αλχημιστές έμελλε πλέον να αποδοθούν σε μια γνήσια χημική έρευνα για τις ιδιότητες των στοιχείων. Και, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τον κατάλογό του με τους διάφορους τύπους υλικών, ο Αλ-Ράζι προχωρούσε ψηλαφητά προς μία ταξινόμηση των διαφόρων τύπων στοιχείων. Επιπρόσθετες μαρτυρίες σε σχέση με το ενδιαφέρον του για τη χημική θεωρία, μπορεί κανείς να βρει στις προσθήκες, από μέρους του Αλ-Ράζι, στην ανάλυση των στερεών σε θείο (εύφλεκτο) και υδράργυρο (πτητικό) από τον I ζαμπίρ. Εδώ, ο Αλ-Ράζι πρόσθετε και το άλας. Θεωρούσε αυτό το τρίτο πρωταρχικό στοιχείο ως αναγκαίο συστατικό των στερεών, στο βαθμό που δεν ήταν ούτε πτητικό ούτε και εύφλεκτο.
Δυστυχώς, η αλχημεία φαίνεται πως ήταν γραφτό να βάλει σε μπελάδες το, γέροντα πλέον, Αλ-Ράζι. Για την προσωπική του ευχαρίστηση ή, πράγμα εξίσου πιθανό, για να εξασφαλίσει μια ασφαλή πρόσοδο, ο Αλ-Ράζι συνέγραψε μια πραγματεία περί αλχημείας, την οποία αφιέρωσε και παρουσίασε αυτοπροσώπως στον Εμίρη της Χορασάν, στη βορειοανατολική Περσία. Η ανάγνωση του έξοχου αυτού δώρου κατάφερε να εξάψει τόσο την περιέργεια του εμίρη σχετικά με την αλχημεία, που κάλεσε τον Αλ-Ράζι και τον πρόσταζε να αναλάβει τη δημόσια διεξαγωγή ενός πειράματος που θα καταδείκνυε τον τρόπο λειτουργίας της μεταστοιχείωσης. Ο Αλ-Ράζι, ευρισκόμενος σε δύσκολη θέση, εξήγησε πως μόνον οι συσκευές θα κόστιζαν μια ολόκληρη περιουσία. Εις μάτην όμως, γιατί ο Αλ-Ράζι έλαβε ως αμοιβή χίλια τεμάχια χρυσού και του ζητήθηκε να στήσει ένα εργαστήριο για την επίδειξή του.
Την προκαθορισμένη μέρα, ο εμίρης κατέφθασε για να διαπιστώσει ιδίοις όμμαοιν τη μεταστοιχείωση ευτελών μετάλλων σε χρυσό, παρακολουθώντας, χάρη στο σχετικό βιβλίο του Αλ-Ράζι, τα στάδια των διεργασιών ένα προς ένα. Όμως, παρά, τις ώρες που πέρασε αμφιταλαντευόμενος ανάμεσα σε χωνευτήρια, άμβυκες (αποστακτήρες) και κλιβάνους, ο γηραιός δάσκαλος της αλχημείας α-πέτυχε να παράγει οτιδήποτε θα μπορούσε να εκληφθεί, έστω και με τη βοήθεια ολίγης καλής θέλησης, ως χρυσός. Οπότε και ο εμίρης εξοργίσθηκε τόσο με τον Αλ-Ράζι, που άρχισε να τον βαράει στο κεφάλι με το βιβλίο. Λέγεται πως αυτό στάθηκε και η αιτία της τυφλότητας του Αλ-Ράζι στα τελευταία χρόνια της ζωής του, που κύλι-σαν μες στην «ένδεια και την αφάνεια». (Όλως παραδόξως, αυτή η αποτυχία στην παράσταση του μεγάλου αλχημιστή, δεν αποθάρρυνε καθόλου τις μελλοντικές γενεές των θαυμαστών του, οι οποίοι ήταν πεπεισμένοι ότι τελικά το ίνδαλμά τους είχε καταφέρει το στόχο του.) Ο Αλ-Ράζι πέθανε κατά την όγδοη δεκαετία της ζωής του, γύρω στο 930, επάξια δε αναφέρεται ακόμη και σήμερα ως ένας από τους λαμπρότερους επιστήμονες του αραβικού κόσμου.
Μισό αιώνα αργότερα από το θάνατο του Αλ-Ράζι εμφανίσθηκε ο μεγαλύτερος μουσουλμάνος διανοητής μεταξύ όλων όσων αναφέρουμε, ο γνωστός σε εμάς ως Αβικέννας, που το αραβικό του όνομα ήταν Ιμπν Σίνα. Ο Αβικέννας είναι, κατά πάσαν πιθανότητα, ο μοναδικός άνθρωπος στην ιστορία που συνέβαλε τα μέγιστα και στην ιατρική, και στη φιλοσοφία, και στη φυσική, και στην πολιτική των Αράβων αλλά και στην αλχημεία. Δε θα πρέπει δε να μας εκπλήττει το γεγονός ότι, για μια μορφή με τόσο ανώτερη διάνοια, η σημαντικότερη συμβολή της στην αλχημεία ήταν η αμφισβήτηση του raison d’ etre (Λόγον ύπαρξής της) της, δηλαδή της ικανότητάς της να μεταστοιχειώνει ευτελή μέταλλα σε χρυσό. Περιττεύει δε να πούμε πως αυτό δεν ήταν και ό,τι καλύτερο για να αποκτήσει φίλους από το συνάφι του.
Απόσπασμα από το βιβλίο "Το όνειρο του Μεντελέγιεφ" του Paul Strathern
