«Άψαυστά εστι τοις απείροις τα πνευματικά· ψυχή δε αγία και πιστή προς κατάληψιν έρχεται η του αγίου Πνεύματος κοινωνία…». Άγ. Μακάριος ο Αιγύπτιος
Εν αντιθέσει προς την κλασσικήν φιλοσοφίαν, την ποριζομένην τας γνώσεις εκ του εξωτερικού κόσμου, ο Νεοπλατωνισμός, ως μυστικιστικός ιδεαλισμός, εστρέφετο προς τα ένδον του ανθρώπου, όπως εκείθεν επιτύχη την «θέαν του Θεού». Πιστεύων ότι η ψυχή είναι πλάσμα Θεού και επιποθεί μίαν «Θεοκρασίαν», μίαν σύγχυσιν εντός της απροσώπου Θεότητος, ενόμιζεν ότι, στρεφομένη η ψυχή προς εαυτήν, ως προς θείαν αρχήν, ήτο αρκετόν δια να ίδη την θείαν εικόνα. Μάλιστα οι νεοπλατωνικοί, θέλοντες να δικαιώσουν την θεωρίαν των αυτήν, επεκαλούντο την χριστιανικήν διδασκαλίαν περί θείας εικόνος, ανανεούντες τοιουτοτρόπως τας παλαιάς αντιλήψεις, περί θεότητος της ανθρωπίνης ψυχής. Ενώπιον των ιδεών τούτων, αι οποίαι έτεινον να προκαλέσουν σύγχυσιν εν τη περί θείας εικόνος διδασκαλία της Εκκλησίας, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς υπεστήριξε διγματικώς, ότι πάσα προς τα έσω στροφή δεν δύναται να απολήξη ειμή εις την θεώρησιν της διεφθαρμένης εικόνος, εφ’ όσον η ψυχή δεν απεπλύθη δια λουτρού παλιγγενεσίας. Τους δε υποστηρίζοντας, ότι βλέπουν την θείαν εικόνα γνωστικούς, τους απεκάλει «θεωρούς εικόνων», λέγων· «… τους εικονογνώστας τούτους, οι φασιν εκ της γνώσεως το κατ’ εικόνα τον άνθρωπον λαμβάνειν, και δι’ αυτής κατά Θεόν μορφούσθαι την ψυχήν». Τοιουτοτρόπως ο Παλαμάς, εν τη προσπαθεία αυτού όπως διασώση την γνωσίαν ορθόδοξον πνευματικότητα από εξωτερικάς επιδράσεις και μάλιστα ιδεαλιστικάς, διετύπωσε με πάσαν σαφήνειαν, ότι, υποστηρίζοντες την άποψιν του αγιασμού της ψυχής δια του αγίου βαπτίσματος και των μυστηρίων της Εκκλησίας, παραδεχόμεθα εν ταυτώ, ότι του αγιασμού μετέχει και αυτό το σώμα, «το συνδιανύον τον προς ταύτα του Ευαγγελίου δρόμον». Ούτω πως ο άγιος Γρηγόριος, διεφύλαξε την γνωσίαν ορθόδοξον διδασκαλίαν περί θεώσεως από ανυποστάτους ιδεαλιστικάς επιδράσεις, αι οποίαι και σήμερον κατατείνουν εις την νοθείαν του χριστοκεντρικού μυστικισμού του Ησυχασμού, του οποίου υπήρξε μέγας θεωρητικός ερμηνευτής. Χάρις μάλιστα εις τας τοσούτον εναργείς εμπειρίας του, της μυστικής μετά του Χριστού ενώσεως, τας οποίας εβάσισεν επί δογμάτων θεμελιωδών της Εκκλησίας, εν τη ορθοδοξία εδημιουργήθη αληθώς αγεφύρωτον χάσμα μεταξύ αυτής και παντός νόθου φιλοσοφικού μυστικισμού.
Εις τον άγιον Παλαμάν η Ορθόδοξος Εκκλησία οφείλει την ερμηνείαν και ανάπτυξιν της δογματικής αυτής διδασκαλίας, περί μυστικής κοινωνίας του Νυμφίου Χριστού μετά της νύμφης ψυχής. Εάν δεν είχομεν πραγματικήν εσωτερικήν ζωήν εν τη Εκκλησία, οίαν ενεφάνισεν ο Ησυχασμός, αι εν τοις κόλποις της Εκκλησίας κείμεναι αλήθειαι, περί μυστικού βίου, θα ήσαν υποκείμεναι εις πάσαν παρερμηνείαν. Ότι τούτο δεν αποτελεί υπερβολήν, αποδεικνύεται τόσον από την απορρίπτουσαν την διδασκαλίαν του Παλαμά Καθολικήν Εκκλησίαν, την απαραδειγματίστως μισούσαν τον άγιον, όσον και από τους παρανοούντας κατά τρόπον οικτρόν, ημετέρους θεολόγους,--ευτυχώς ολίγους – οίτινες σκανδαλίζονται εκ της επιφοιτήσεως του αγίου και ακτίστου φωτός εις τους «δια του Πνεύματος οράν ηξιωμένους», ως επηγγείλατο ο Κύριος. Και συμβαίνει επ’ αυτοίς, εκείνο το οποίον γράφει ο Παλαμάς. «Ώσπερ ει τις τότε των Ιουδαίων, μη μετ’ ευχαριστίας ακούων των προφητών λεγόντων Λόγον, και Πνεύμα Θεού, συναϊδιά τε, και προαιώνια, συνέσχεν αν τα ώτα, δοκών απηγορευμένων ακούειν τη ευσεβεία φωνών, και της ανωμολογημένης τοις ευσεβέσι φωνής εναντίων, δηλονότι της λεγούσης· Κύριος ο Θεός σου Κύριος εις εστιν· ούτω και νυν τάχα αν πάθη τις μη μετ’ ευλαβείας ακούων, των μόνοις εγνωσμένων τοις δι’ αρετής κεκαθαρμένοις μυστηρίων του πνεύματος». Ούτως έδοξεν «απηγορευμένων ακούειν τη ευσεβεία φωνών» και τω μακαρίτη πλέον Πατρολόγω Δ. Μπαλάνω, ότε εδέησε εν τη υπ’ αυτού γνωστή Πατρολογία να σχολιάση τον Ησυχασμόν του ΙΔ΄ αιώνος. Γράφων περί της «ησυχαστικής έριδος» εκείνης, εκφράζει την λύπην του, διότι «τόση εχύθη μελάνη και τόσον απησχόλησε σπουδαίους κατά τα άλλα άνδρας της εποχής… ζήτημα «τόσον προσκρούον εις την ημετέραν λογικήν» δανειζόμενος την τελευταίαν φράσιν από το γνωστόν βιβλίον του Ολλανδού Έσσελιγγ. Δυστυχώς τόσον μακράν ιστάμεθα από την Ορθοδοξίαν, ώστε καθηγηταί Πανεπιστημίου, πολιωθέντες εν τη Θεολογική επιστήμη να αγνοούν, ότι πλείστα θέματα της Ορθοδόξου Θεολογίας «τόσον προσκρούουν εις την ημετέραν λογικήν», και δια τον λόγον τούτον να τα χαρακτηρίζωμεν ως αποκλίνοντα εις αίρεσιν! Δεν είναι του παρόντος περιωρισμένου άρθρου να αναφέρωμεν πληθύν όλην αντορθοδόξων σημείων της εν λόγω Πατρολογίας, ούτε να εκφέρωμεν κρίσεις επί του καθόλου επιστημονικού έργου του αποιχομένου, κατά πόσον «αμώμως εισήλθεν εις την Θεολογικήν επιστήμην και αμώμως εξήλθε» κατά την γνώμην θεολόγου τινός. Δεν διστάζομεν όμως, προκειμένου να εκφέρωμεν γνώμην, περί της Πατρολογίας του μακαρίτου, να εισηγηθώμεν όπως ριφθή εις το πυρ, δια να απαλλαγή η Εκκλησία από ένα έργον, προκαλούν μέγα κακόν και «τόσον προσκρούον» εις την ορθόδοξον πνευματικότητα.
Επανερχόμενοι εις το ημέτερον θέμα, του Χριστοκεντρικού μυστικισμού του Παλαμά, έχομεν να παρατηρήσωμεν, ως και εν ετέρω άρθρω εγράψαμεν, ότι ο Θείος Γρηγόριος συνεχίζων την ορθόδοξον παράδοσιν, -- ως του «ενός και του αυτού Πνεύματος ενεργούντος» -- απέδιδε μεγίστην σημασίαν εις την επί τα κρείττω μεταστοιχείωσιν της συνόλου ανθρωπίνης φύσεως μέχρις αυτής της θεωρίας ψυχής και σώματος, δια της εν ημίν χάριτος του Χριστού και των εν τη Εκκλησία μυστηρίων, εις τρόπον ώστε ο Χριστοκεντρικός του μυστικισμός να αντιτίθεται εξ ίσου βασικώς και εις τον νεοπλατωνισμόν και εις τον φυσιοκρατικόν αγνωστικισμόν του Βαρλαάμ. Συναφώς με το εξεταζόμενον θέμα μας, επιθυμούμεν να διασαφήσωμεν, ότι γίνεται παρά τισι συγχρόνοις θεολόγοις, εκ των ημετέρων – οι ετερόδοξοι δεν μας απασχολούν, ως αιρετικοί όντες – μία παρανόησις θεμελιώδους σημασίας εν τη εκτιμήσει της πνευματικότητος των αγίων Πατέρων και των διαφορετικών οδών, που ηκολούθησαν δια να επιτύχουν την μυστικήν ένωσίν των μετά του Χριστού. Είναι τόσον φιλελευθέρα η ασκουμένη κριτική επί του ιδιάζοντος τρόπου ζωής του Παλαμά, Καβάσιλα, Συμεών του Ν. Θεολόγου, Μαξίμου του Ομολογητού, κ.α., ώστε το εν αυτοίς ενεργήσαν άγιον Πνεύμα, να φαίνεται ή ότι δεν ήτο σύμφωνον προς εαυτό, ή ότι ενήργει ο ανθρώπινος παράγων ερήμην αυτού.
