Μια περίεργη περίπτωση κατάθλιψης που παρακολούθησα κάποτε , απεικονίζει πολύ καθαρά πως η θλίψη μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δυναμώσει το αίσθημα ανωτερότητας.
Πρόκειται για την περίπτωση ενός άντρα πενήντα χρόνων, που μου είπε ότι αισθανόταν απόλυτα υγιής εκτός από τις περιπτώσεις στις οποίες βρισκόταν σε μια εξαιρετικά άνετη κατάσταση. Για παράδειγμα , όταν βρισκόταν σε μια συναυλία ή σε κάποιο θέατρο με την οικογένεια του, τον έπιανε κρίση μελαγχολίας και κατάθλιψης. Στις καταθλίψεις αυτές πάντοτε θυμόταν κάποιο πολύ στενό του φίλο ο οποίος είχε πεθάνει όταν ήταν 25 χρόνων.
Ο Φίλος αυτός υπήρξε ανταγωνιστής του, όχι μόνο στις επιχειρήσεις αλλά και σαν υποψήφιος για το χέρι της συζύγου του. Δεν είχε όμως επιτύχει στον ανταγωνισμό του, γιατί την εποχή που είχε προσβληθεί από τη μοιραία ασθένειά του, ο ασθενής μου είχε ήδη κερδίσει τη μάχη από αυτόν και στον έρωτα και στην επαγγελματική εργασία. Η επιτυχία ήταν n μοίρα αυτού του ασθενή , τόσο πριν όσο και μετά το θάνατο του Φίλου του · ήταν ο ευνοούμενος των γονέων του, αξεπέραστος από αδελφούς και αδελφές, και είχε προκοπή και ευημερία.
Η γυναίκα του, όμως είχε χαρακτήρα φιλόδοξο αγωνιζόταν να λύσει κάθε πρόβλημα στο σπίτι με τον προσωπικό της θρίαμβο και την υπεροχή , είτε ηθική , είτε οποιαδήποτε άλλη: και ανάμεσα σε δυο τέτοια άτομα , ο αγώνας ήταν φυσικά αδιάκοπος και έντονος. Μερικές Φορές n γυναίκα κέρδιζε την υπεροχή πάρα πολύ έξυπνα, όχι όμως με τον καυγά ή με την κυριαρχία κατ' οποιονδήποτε τρόπο, αλλά με το να γίνεται πολύ νευρική σε μειονεκτικές καταστάσεις και να τον υποτάσσει με την επώδυνη κατάστασή της. Η γυναίκα αυτή ποτέ δεν του εξέφραζε την υπερβολική της ζήλεια , αλλά επεδίωκε να τον δεσμεύει κατάλληλα με τις κρίσεις του άγχους της. Έτσι, εφόσον ο άντρας αυτός ήταν επιτυχημένος σε όλες εκτός από μια σχέση της ζωής, αισθανόταν αβέβαιος για το αν είχε φτάσει στο σκοπό του ανωτερότητας, και η υπερβολική φιλοδοξία του απαιτούσε κάποια αντιστάθμισμα.
Γνωρίζω ότι πολλοί ψυχολόγοι θα αναζητούσαν κάποιο «σύμπλεγμα ενοχής» για να εξηγήσουν αυτή την κατάθλιψη. Θα ερευνούσαν την παιδική ηλικία του ασθενή για ν' ανακαλύψουν κάποια πρώιμη επιθυμία να σκοτώσει κάποιον - πιθανότερο, τον πατέρα. Αλλά, ο ασθενής αυτός υπήρξε ο ευνοούμενος του πατέρα του, και δεν υπάρχει ο παραμικρός λόγος για τον οποίο θα είχε ποτέ επιθυμήσει το θάνατό του , εφόσον πάντα κατάφερνε να τον χειρίζεται για το συμφέρον του.
Μια τέτοια λαθεμένη έρευνα για κάποιο «σύμπλεγμα ενοχής» θα μπορούσε επίσης να οδηγήσεις έναν ψυχολόγο να σκεφτεί ότι ο ασθενής είχε επιθυμήσει κρυφά να σκοτώσει το φίλο και ανταγωνιστή του : και όταν θριάμβευσε πάνω σε κείνον, και η επιθυμία για το θάνατό του ικανοποιήθηκε από τη μοίρα, εξακολουθούσε να παραμένει ανικανοποίητος. Εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο, το σύμπλεγμα ενοχής θα μπορούσε να αναπτυχθεί από την προσπάθεια του ασθενή να δει τον εαυτό του κάτω από πιο δυνατό φως . Θα ήθελε να εκφράσει την καλή του διάθεση και την αγάπη του για τον προηγούμενο ανταγωνιστή του με την ανώτερη δυνατή ειλικρίνεια και τιμιότητα· ταυτόχρονα όμως θα κλονιζόταν από την ανάμνηση του μοιραίου θανάτου του ανταγωνιστή του και από τις σκέψεις που δεν μπόρεσε να αποτινάξει ολοκληρωτικά, πριν συμβεί το μοιραίο αυτό γεγονός.
Αυτά θα είχαν σαν αποτέλεσμα την περίπλοκο κατάσταση της αυτοκατάκρισης και της μετάνοιας ταυτόχρονα, κατάσταση την οποία ονομάζουμε σύμπλεγμα ενοχής, που αποτελεί πάντοτε μια προσπάθεια ανωτερότητας στην άχρηστη σφαίρα της ζωής. Όπως ήδη έχω παρατηρήσει , το σύμπλεγμα ενοχής σημαίνει : « Έχω φτάσει στο πιο ψηλό σημείο της πλάνης» ή «η αρετή μου είναι τόσο ανώτερη ώστε αυτό το ελαφρό στίγμα της με σκοτώνει». Ωστόσο, στην περίπτωση αυτή, δε βρήκα παρόμοιες ενδείξεις , και ο άντρας αυτός δεν είχε αναπτύξει κάποια υπερβολική αξιολόγηση της τιμιότητας σαν αρετής.
Οι καταθλίψεις του ήταν μια προσπάθεια να φανεί ανώτερος από τη γυναίκα του . Το να καταθλίβεται σε πολύ ευνοϊκές περιστάσεις είχε σαν αποτέλεσμα να προσελκύει την προσοχή των άλλων στην καλή του τύχη πολύ περισσότερο , παρά εάν επέτρεπε στον εαυτό του να τις απολαύσει . Όλοι γύρω του παραξενεύονταν με την κατάθλιψη του, κι εκείνος αδιάκοπα αναρωτιόταν, «εσύ, τυχερέ μου άνθρωπε, γιατί σε πιάνει κατάθλιψη εφόσον έχεις όλα όσα θέλεις ; » .
Η ανυπόταχτη γυναίκα του ήταν η μοναδική θλίψη της άνετης ζωής του, και την αντιστάθμιζε με το να θυμάται τη νίκη του στην πιο δύσκολη Φάση της ιστορίας του – όταν ξεπέρασε το Φίλο του και κέρδισε τη γυναίκα του . Η φιλία τον εμπόδιζε να χαίρεται με την ανάμνηση του νεκρού Φίλου του : Ωστόσο όμως, μπορούσε να αντλεί ευχαρίστηση από αυτό το παλιό θρίαμβο με το να παθαίνει κατάθλιψη στο θεωρείο του θεάτρου. Όσο πιο μελαγχολικός γινόταν κι όσο πιο ευχάριστη ήταν n περίσταση , τόσο περισσότερο μπορούσε ν' αναπολεί τον παλιό του θρίαμβο και ν' ανεβάζει τη συνειδητοποίηση της τωρινής του ευημερίας.
Η βαθύτερη έρευνα επιβεβαίωσε το συμπέρασμά μου αυτό . Ο Φίλος του είχε πεθάνει από παράλυση ύστερα από σύφιλη , μια αρρώστια που είχε προσβάλει και τους δυο ταυτόχρονα. Ωστόσο, ο ασθενής μου θεραπεύτηκε και τώρα, τριγυρισμένος από τη γερή γυναίκα του και τα έξι του παιδιά , δεν μπορούσε παρά να θυμάται, μαζί με το θρίαμβο πάνω στο Φίλο του, και το θρίαμβό του πάνω στην ασθένεια. Αυτές λοιπόν ήταν οι παρηγοριές του.
Στο γάμο του ο άντρας αυτός δεν αισθανόταν ανώτερος τουλάχιστον, όμως η γυναίκα του που ήταν αυτή που είχε επιθυμήσει και ο φίλος του και που n ίδια είχε διαλέξει αυτόν αντί για το Φίλο του. Με το ν' αναθυμάται την ατυχία του Φίλου του στις καταστάσεις μελαγχολίας του, δυνάμωνε το αίσθημα της νίκης του. Αλλά n παρηγοριά αυτού του είδους βρίσκεται στην άχρηστη πλευρά, και τείνει , όπως βλέπουμε, προς την ασθένεια.
Οι νευρώσεις και η ερμηνεία τους - Alfrent Antler
