Ανά τους αιώνες οι άνθρωποι προσπάθησαν να εντοπίσουν από που προέρχονται τα συναισθήματα. Οι ρίζες των συναισθημάτων αρχικά διερευνήθηκαν μέσω της Μυθολογίας, της Θρησκείας και της Φιλοσοφίας, μετέπειτα ασχολήθηκαν επιστημονικά η Ψυχολογία και η Ψυχανάλυση, ενώ οι διάφορες μορφές Τέχνης δεν έπαψαν ποτέ να τα χρησιμοποιούν ως κύρια πηγή έμπνευσης.
Ο όρος «συναίσθημα» αποτελεί συχνό σημείο αναφοράς της καθημερινότητας μας. Δίνοντας έναν σύντομο και απλό ορισμό, θα μπορούσαμε να πούμε ότι συναίσθημα είναι μία ευχάριστη ή δυσάρεστη ψυχική κατάσταση, που προκύπτει ως επακόλουθο κάποιου γεγονότος ή εμπειρίας και συνοδεύεται από ορισμένες μεταβολές στις λειτουργίες του οργανισμού του ατόμου.
Τα συναισθήματα υποδηλώνονται με τρεις διαφορετικές λέξεις, η καθεμία των οποίων δίνει ξεχωριστή υπόσταση σε αυτό που περιγράφει. Καταρχάς υπάρχουν οι αισθήσεις, μέσω των οποίων λαμβάνονται πληροφορίες από το σώμα, έτσι σε αυτή την περίπτωση τα συναισθήματα προσδιορίζουν τον τρόπο έκφρασης και την ποιότητα αυτών των αισθήσεων. Επιπλέον υπάρχουν τα αισθήματα, που υποδηλώνουν μία ψυχική κατάσταση με μεγαλύτερη σταθερότητα και διάρκεια, ενώ συνδέονται άμεσα με τα βιώματα μας. Τέλος υπάρχουν τα πάθη, που προσδιορίζουν μία συγκεχυμένη έντονη κατάσταση που συνδέεται είτε με την απόλαυση είτε με τον πόνο, καταλύζοντας τη συνείδηση και αποκλείοντας την λογική.
Ο τρόπος που αισθανόμαστε, αντικατοπτρίζει το είδος των σχέσεων μας με τους ανθρώπους που συναναστρεφόμαστε, αλλά και με τον ίδιο μας τον εαυτό. Η αναγνώριση, η κατανόηση και η αυθόρμητη εκδήλωση των συναισθημάτων μας δεν αποτελεί πάντα μια εύκολη διαδικασία. Ωστόσο όταν το επιτυγχάνουμε, μας δίνεται η δυνατότητα να αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα γύρω μας και να μοιραζόμαστε τον εαυτό μας με τους άλλους. Τα συναισθήματα μας αποτελούν τον καθρέφτη της ψυχής μας και χρωματίζουν την πορεία της ζωής μας.
Η διαμόρφωση της προσωπικότητας μας, ξεκινώντας ήδη από την βρεφική μας ηλικία, καθορίζεται σημαντικά από τα συναισθήματα μας και από το κατά πόσο αφηνόμαστε ελεύθεροι να τα βιώσουμε. Από παιδιά μαθαίνουμε να καταλαβαίνουμε και να κατονομάζουμε τα συναισθήματα μας μέσα από τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους.Αν αδυνατούμε να έρθουμε σε επαφή με αυτά που αισθανόμαστε και να τα εκδηλώσουμε, τότε τείνουμε να είμαστε περισσότερο παθητικοί και εξαρτημένοι ως προσωπικότητες. Τα συναισθήματα μας χρωματίζουν τις πράξεις, τις σκέψεις και τις σχέσεις μας με τους άλλους. Πιο απλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι μας δίνουν τη δυνατότητα να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε τι συμβαίνει με τον εαυτό μας και τη ζωή μας, ενώ μπορούν να αποτελέσουν τη βάση των διαπροσωπικών μας σχέσεων.
Όπως έχει αποδειχθεί, τα συναισθήματα μας τα βιώνουμε καθολικά, τόσο ψυχικά όσο και σωματικά. Αυτό σημαίνει ότι όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάποιο συναίσθημα μας, ενδέχεται να προκληθούν σωματικές αλλαγές όπως αύξηση των καρδιακών παλμών ή της αναπνοής, αλλαγές στην έκφραση όπως γέλιο ή κλάμα, αλλαγές στη συμπεριφορά όπως νευρικότητα ή κινητικότητα. Θα μπορούσαμε να πούμε πως πρόκειται για μερικώς ασυνείδητες εκδηλώσεις, που διαμορφώνουν μία εν δυνάμει συναισθηματική «γλώσσα».
Η γλώσσα των συναισθημάτων απαρτίζεται από ένα ιδιαίτερο λεξιλόγιο και δεν είναι κοινή ανά τους λαούς. Ενδέχεται να διαφοροποιείται ακόμη και ανάμεσα σε άτομα του ίδιου πολιτισμού, σε μικρότερο φυσικά βαθμό, καθώς σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η συναισθηματική έκφραση στα πλαίσια της οικογένειας. Επιπλέον, δεν είναι σπάνιο να προβάλεται ένα συναίσθημα, ενώ αυτό που ουσιαστικά συμβαίνει είναι να λειτουργεί ως «κάλυψη» κάποιου άλλου συναισθήματος. Παραδειγματικά, η οργή μπορεί να καλύπτει τη θλίψη, που ενδέχεται αντίστοιχα να καλύπτει απόρριψη ή εγκατάλειψη. Γενικότερα θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι ανθρώπινες σχέσεις χτίζονται σταδιακά μέσα στο χρόνο, βασιζόμενες σε συναισθήματα που προκύπτουν από διάφορες συγκινησιακές καταστάσεις. Είτε πρόκειται για ευχάριστο είτε για δυσάρεστο συναίσθημα απαιτείται χρόνος για να ανδρωθεί και να διαρκέσει.
Προφανώς υπάρχουν κάποια συναισθήματα που είναι κοινά για όλους τους ανθρώπους. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι η αρχική εγγραφή του εκάστοτε συναισθήματος έχει πραγματοποιηθεί για όλους με τον ίδιο τρόπο. Άλλωστε το φάσμα των συναισθημάτων διαφοροποιείται για τον κάθε άνθρωπο και εξελίσσεται διαρκώς κατά τη διάρκεια της ζωής του. Επομένως, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι αν δεν πραγματοποιηθεί η εγγραφή ενός συναισθήματος, τότε αδυνατούμε να το καθορίσουμε. Σύμφωνα με τον Λα Ροσφουκώ, «Πολλοί άνθρωποι δεν θα είχαν νιώσει ποτέ αγάπη, αν δεν είχαν ακούσει τους άλλους να μιλούν γι’ αυτήν». Με πιο απλά λόγια, λοιπόν, αρκεί η γλώσσα των συναισθημάτων για να αντιληφθούμε ένα συναίσθημα. Ωστόσο πρόκειται για μία γλώσσα που για να παραμείνει ζωντανή, πρέπει να την χρησιμοποιούμε και να την ανατροφοδοτούμε διαρκώς μέσω των διαπροσωπικών μας σχέσεων. Τα συναισθήματα μας αποτελούν κομμάτι της καθημερινότητας μας, εκφράζουν την ψυχική μας κατάσταση, απορρέουν μέσα από τις σχέσεις μας, τις κινήσεις μας και τις πράξεις μας.
Όσον αφορά την ερμηνεία των συναισθημάτων, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα βιώνουμε πρωτίστως μέσω των σωματικών αισθήσεων και μεταβολών. Ωστόσο όσον αφορά τις ψυχικές αισθήσεις τα πράγματα γίνονται πολύπλοκα, κυρίως λόγω της βιωμένης σχέσης. Πιο απλά, η κατανόηση των συναισθημάτων, τόσο των δικών μας όσο και των άλλων, σχετίζεται με την εμπειρία μας και με το συναισθηματικό γνωσιακό μας επίπεδο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο καθένας μας έχει τον δικό του συναισθηματικό χάρτη, που έχει δημιουργηθεί από την αρχή της ζωής μας και διαρκώς ανατροφοδοτείται, προσθέτοντας νέα στοιχεία στην υπάρχουσα συναισθηματική μνήμη. Η ερμηνεία της καθημερινής μας πραγματικότητας εξαρτάται από τα δεδομένα και τα όρια αυτού του χάρτη μαθημένων συναισθημάτων και συγκινησιακών εμπειριών.
Οι συναισθηματικές μας εμπειρίες καθορίζουν τόσο εμάς όσο και την καθημερινότητα μας. Συχνά δυσκολίες που συναντάμε στη ζωή μας φαίνονται να παραπέμπουν σε κάποια προηγούμενη εμπειρία και συνήθως σε κάποια εμπειρία από την παιδική ηλικία. Οι δυσκολίες που ταυτίζονται με στιγμές από την παιδική μας ηλικία συνήθως δεν μας αφήνουν να ανακαλύψουμε νέους τρόπους διαχείρισης των δυσκολιών, ενώ μοιάζουν να καθορίζονται από συναισθήματα όπως ο φόβος και ο θυμός. Έτσι, συχνά επιλέγουμε το προσωπείο του ισχυρού, χωρίς ωστόσο να βρίσκουμε την λύση στο πρόβλημα μας. Άλλωτε πάλι, επιλέγουμε να ανταποκρινόμαστε με τον πρώτερο μαθημένο τρόπο, με τον τρόπο που είχαμε αντιδράσει την πρώτη φορά που είχαμε βρεθεί αντιμέτωποι με μία παρόμοια εμπειρία∙ παρόλο που κάποτε ενδέχεται να ήταν λειτουργικός, στην ενήλικη ζωής μας συνήθως δεν αποδίδει.
Σύμφωνα με τον Coehlo, «Δεν έχει σημασία το πόσα χρόνια κουβαλάμε πάνω μας. Όταν πέσει η νύχτα, φέρνει μαζί της φόβους που είναι κρυμμένοι στην ψυχή μας από τότε που ήμασταν παιδιά». Πολλοί από εμάς συχνά μπαίνουμε στη διαδικασία να διερευνήσουμε τον συναισθηματικό μας κόσμο, να μελετήσουμε τα συναισθήματα μας και ενίοτε να τα αποδεχτούμε. Κάποιες φορές μοιάζει επώδυνο, αλλά συνάμα χρήσιμο να μπούμε στη διαδικασία να διαχωρίσουμε το παρόν από το παρελθόν και να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τα συναισθήματα μας και να τα μοιραστούμε. Κάποιοι από εμάς αισθανόμαστε αρκετά δυνατοί ώστε να το επιχειρήσουμε μόνοι μας, ενώ άλλοι χρειαζόμαστε την καθοδήγηση κάποιου ειδικού να μας φωτίσει το δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουμε. Στόχος της θεραπείας σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η τροποποίηση των παγιωμένων ερμηνειών που ενδέχεται να χρησιμοποιούμε για να κατανοήσουμε τα γεγονότα και η δυνατότητα να ορίσουμε εκ νέου τα συναισθήματα μας, τον εαυτό μας και τη ζωή μας.
Από τη Δικαία Ροδίτη, Σύμβουλο Ψυχικής Υγείας – Κοινωνιολόγο
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία: Ψυχολογία της καθημερινής ζωής (2006). Αθήνα, Εκδόσεις Lector
- Olievenstein, C. (2004), Το μη – λεχθέν των συναισθημάτων. Αθήνα, Εκδόσεις Κέδρος
- Olievenstein, C. (2004), Το μη – λεχθέν των συναισθημάτων. Αθήνα, Εκδόσεις Κέδρος
