Να τι έγραψε ο Νικολό Μακιαβέλι στον "ηγεμόνα του" για την τύχη στα ανθρώπινα:
Δε μου είναι άγνωστο πως πολλοί είχαν και έχουν τη γνώμη ότι τα πράγματα του κόσμου κυβερνιούνται από την Τύχη και το Θεό με τέτοιο τρόπο, που οι άνθρωποι, με τη δική τους σύνεση, δεν μπορούν να τα αλλάξουν ούτε κι έχουν καμία λύση· κι έτσι, θα μπορούσαν να κρίνουν πως δε χρειάζεται να κουραστούν πολύ γι’ αυτά, αλλά ν’ αφήνονται στην τύχη. Αυτή τη γνώμη την πιστεύουν περισσότερο στον καιρό μας, εξαιτίας της μεγάλης αστάθειας των πραγμάτων που είδαμε και βλέπουμε κάθε μέρα και που είναι έξω από κάθε ανθρώπινη πρόγνωση. Κι όταν τα σκέφτομαι καμιά φορά κι εγώ, κλίνω εν μέρει προς τη δική τους γνώμη.
Ωστόσο, για να μην εκμηδενίσουμε την ελεύθερη βούλησή μας, κρίνω πως μπορεί να ’ναι αλήθεια ότι η τύχη ορίζει τις μισές από τις πράξεις μας, αλλά τις άλλες μισές περίπου αφήνει να τις ορίζουμε εμείς. Και την παρομοιάζω μ’ ένα από τα καταστροφικά εκείνα ποτάμια που, όταν αγριεύουν, πλημμυρίζουν τις πεδιάδες, καταστρέφουν τα δέντρα και τα κτίσματα, παρασύρουν χώμα από τη μια μεριά και το τοποθετούν στην άλλη· όλοι φεύγουν μπροστά τους, όλοι υποχωρούν στην ορμή τους, χωρίς να μπορούν να τα αναχαιτίσουν κάπου. Και, μολονότι τέτοια είναι αυτά τα ποτάμια, τίποτα δεν εμποδίζει τους ανθρώπους, όταν οι καιροί είναι ήρεμοι, να προνοούν και να φτιάχνουν προχώματα και φράγματα, έτσι ώστε, όταν ξαναφουσκώσουν (τα ποτάμια), ή να χυθούν σ’ ένα κανάλι ή η ορμή τους να μην είναι τόσο ξέφρενη ούτε τόσο καταστροφική.
Fortuna - η θεά της τύχης στη ρωμαϊκή μυθολογία.
Το ίδιο περίπου συμβαίνει και με την τύχη, που δείχνει τη δύναμή της όπου δεν υπάρχει ικανότητα οργανωμένη να της αντιταχτεί και στρέφει την ορμή της εκεί όπου ξέρει ότι δεν έχουν φτιαχτεί προχώματα και φράγματα για να τη συγκρατήσουν. Κι αν αναλογιστείτε την Ιταλία, που είναι η έδρα αυτών των αλλαγών και η χώρα που τις ξεκίνησε, θα δείτε πως είναι μια πεδιάδα χωρίς φράγματα και δίχως κανένα πρόχωμα- γιατί, αν κι αυτή είχε θωρακιστεί με τον κατάλληλο τρόπο, όπως η Γερμανία, η Ισπανία κι η Γαλλία, ο κατακλυσμός αυτός ή δε θα είχε φέρει τις μεγάλες μεταβολές που έφερε ή δε θα γινόταν καθόλου. Και όσα είπα ας θεωρηθούν αρκετά για την αντίσταση γενικά στην τύχη.
Αλλά, για να περιοριστώ κυρίως στα συγκεκριμένα, λέω πως βλέπουμε σήμερα έναν ηγεμόνα να ευτυχεί κι αύριο να καταστρέφεται, χωρίς να τον έχουμε δει ν’ αλλάζει χαρακτήρα ή κάποια ιδιότητά του- αυτό πιστεύω ότι οφείλεται, πρώτα απ’ όλα, στις αιτίες που αναλύθηκαν διεξοδικά παραπάνω, δηλαδή ότι εκείνος ο ηγεμόνας που βασίζεται ολότελα στην τύχη καταστρέφεται, όταν εκείνη αλλάξει. Πιστεύω ακόμα ότι είναι ευτυχής εκείνος που συνταιριάζει τον τρόπο της πορείας του με τις απαιτήσεις των καιρών και, με παρόμοιο τρόπο, δυστυχής εκείνος που η πορεία του δεν είναι αρμονική με τους καιρούς.
Γιατί βλέπουμε τους ανθρώπους να πορεύονται με διαφορετικό τρόπο στα πράγματα που τους οδηγούν στους σκοπούς που επιδιώκουν, δηλαδή δόξα και πλούτη· ο ένας προχωρεί προσεχτικά, ο άλλος ορμητικά· ο ένας βίαια, ο άλλος με τέχνη· ο ένας με υπομονή, ο άλλος αντίθετα- κι ο καθένας μπορεί να πετύχει με αυτούς τους διαφορετικούς τρόπους. Και βλέπουμε ακόμα ότι, από δύο που πορεύονται προσεχτικά, ο ένας πετυχαίνει το σχέδιό του κι ο άλλος όχι- και, με παρόμοιο τρόπο, βλέπουμε δύο άλλους να πετυχαίνουν το ίδιο με δύο διαφορετικές τακτικές, καθώς ο ένας είναι προσεκτικός κι ο άλλος παρορμητικός· κι αυτό δεν οφείλεται σε άλλη αιτία παρά στη φύση των καιρών, που συνταιριάζουν ή όχι με την πορεία των ανθρώπων. Απ’ αυτό προέρχεται εκείνο που είπα, ότι δύο άνθρωποι που ενεργούν διαφορετικά πετυχαίνουν το ίδιο αποτέλεσμα, ενώ από δύο άλλους, που ενεργούν παρόμοια, ο ένας φτάνει στο σκοπό του κι ο άλλος όχι.
Απ’ αυτό επίσης εξαρτάται η αλλαγή αυτού που πριν φαινόταν καλό- γιατί, αν σ’ έναν που κυβερνά προσεχτικά και υπομονετικά οι καιροί και τα πράγματα έρθουν έτσι, ώστε η διακυβέρνησή του να είναι καλή, τότε είναι ευτυχής· αν όμως οι καιροί και τα πράγματα αλλάξουν, καταστρέφεται, γιατί δεν αλλάζει τον τρόπο της πορείας του. Και δεν υπάρχει άνθρωπος τόσο συνετός, που να ξέρει να προσαρμόζεται σ’ αυτές τις αλλαγές, γιατί δεν μπορεί να αποκλίνει από κείνο που τον οδηγεί η φύση του, κι ακόμα επειδή, αφού πάντα ευημερούσε ακολουθώντας ένα δρόμο, δεν μπορεί να πειστεί να απομακρυνθεί απ’ αυτόν. Γι’ αυτό ο προσεκτικός άνθρωπος, όταν έρθει η ώρα να δράσει ορμητικά, δεν ξέρει να το κάνει, κι έτσι καταστρέφεται ενώ, αν άλλαζε χαρακτήρα μαζί με τους καιρούς και τα πράγματα, δε θα άλλαζε η τύχη του.
Ο πάπας Ιούλιος Β' πορεύτηκε ορμητικά σ’ όλες τις υποθέσεις του και βρήκε τους καιρούς και τα πράγματα τόσο ταιριαστά με τον τρόπο που ενεργούσε, που στο τέλος έβγαινε πάντα κερδισμένος. Σκεφτείτε την πρώτη επιχείρηση που έκανε εναντίον της Μπολόνιας, ενώ ακόμα ζούσε ο κυρ Τζιοβάννί Μπεντιβόλι. Οι Βενετοί δεν ήταν ευχαριστημένου ο βασιλιάς της Ισπανίας το ίδιο- με τη Γαλλία είχαν αρχίσει διαπραγματεύσεις για την εκστρατεία- ωστόσο εκείνος, με το θάρρος και την ορμητικότητά του, επιστάτησε ο ίδιος στην εκστρατεία1. Αυτή η συμπεριφορά άφησε αμήχανους και ασάλευτους την Ισπανία και τους Βενετούς-τους τελευταίους, από φόβο κι εκείνη, από την επιθυμία που είχε να επανακτήσει όλο το βασίλειο της Νάπολης2- κι από την άλλη μεριά, τράβηξε με το μέρος του το βασιλιά της Γαλλίας, γιατί, βλέποντας τον πάπα να ετοιμάζεται και επιθυμώντας να τον κάνει φίλο για να ταπεινώσει τους Βενετούς, έκρινε πως δεν μπορούσε να του αρνηθεί τους άντρες του χωρίς να τον προσβάλει ανοιχτά.
Πέτυχε λοιπόν ο Ιούλιος με την ορμητική του κίνηση εκείνο που ποτέ κανένας άλλος πάπας, με όλη την ανθρώπινη σύνεση, δε θα είχε πετύχει- γιατί, αν περίμενε να φύγει από τη Ρώμη αφού είχαν γίνει οι συμφωνίες και όλα είχαν τακτοποιηθεί, όπως θα είχε κάνει οποιοσδήποτε άλλος πάπας, δε θα πετύχαινε ποτέ- γιατί ο βασιλιάς της Γαλλίας θα έβρισκε χίλιες δικαιολογίες και οι άλλοι θα του γεννούσαν χίλιους φόβους. Θα αφήσω στην άκρη τις άλλες του πράξεις, που όλες τους ήταν παρόμοιες και όλες τους ήταν επιτυχημένες- η βραχύτητα της ζωής του δεν τον άφησε να δοκιμάσει το αντίθετο- γιατί, αν έφταναν καιροί που θα ήταν αναγκασμένος να πορευτεί με επιφύλαξη, θα ερχόταν κι η καταστροφή του- κι ούτε ποτέ θα απόκλινε από τους τρόπους που τον έσπρωχνε η φύση του.
Συμπεραίνω λοιπόν πως, αν η τύχη αλλάζει και οι άνθρωποι εμμένουν πεισματικά στις θέσεις τους, είναι ευτυχισμένοι όσον καιρό συνταιριάζουν με την τύχη και δυστυχισμένοι όταν δεν ταιριάζουν. Κρίνω λοιπόν πως είναι καλύτερα να ’σαι ορμητικός παρά επιφυλακτικός, γιατί η τύχη είναι γυναίκα, κι αν θέλεις να την κρατάς υποταγμένη, είναι απαραίτητο να τη χτυπάς και να τη σπρώχνεις. Και βλέπουμε ότι περισσότερο αφήνεται να νικηθεί από τέτοιους άντρες, παρά από κείνους που συμπεριφέρονται κρύα-και γι’ αυτό πάντα, σαν γυναίκα, είναι φίλη με τους νέους, γιατί είναι λιγότερο επιφυλακτικοί, πιο επιθετικοί και την υποτάσσουν με περισσότερη τόλμη.
1) Δες Κεφ. ΙΑ'.
2) Ο Φερδινάνδος ο Καθολικός ήθελε να επανακτήσει τα εδάφη της Αδριατικής και του Ιονίου που οι Βενετοί είχαν λάβει από το Φερδινάν-δο Β' της Αραγονίας το 1494.
Ο ηγεμόνας, XXV
Νικολό Μακιαβέλι
