Πλουτάρχου Ηθικά 5ος τόμος «Περί Δεισιδαιμονίας»
Η αμάθεια και η άγνοια περί θεών δημιουργεί δύο ειδών νοοτροπίες-χαρακτήρες, τους σκληρούς χαρακτήρες δηλαδή τους Άθεους και τους μαλακούς χαρακτήρες δηλαδή τους δεισιδαίμονες.
Η οποιαδήποτε ψευδής αντίληψη ιδίως σε θέματα θεών είναι δυσαρμονία, αν μάλιστα προστεθεί και το πάθος (θρησκευτικός φανατισμός) τότε το αποτέλεσμα είναι κάκιστον, άλλωστε κάθε πάθος μοιάζει με νοσηρή απάτη.
Η Αθεΐα ως λανθασμένη αντίληψη οδηγεί τους ανθρώπους στο να μην φοβούνται τους θεούς, από την άλλη μεριά η δεισιδαιμονία συνθλίβει εντελώς τον άνθρωπο, ο οποίος πιστεύει μεν ότι υπάρχουν θεοί, αλλά αυτοί προκαλούν θλίψη και βλάβη.
Οι μεν Άθεοι λόγω αγνοίας δημιουργούν μέσω της απιστία πέδη (φρένο) στον θεό ο οποίος δύναται να βοηθήσει προς το θετικό, άρα μένουν στο αρνητικό, ενώ οι δεισιδαίμονες λόγω άγνοιας τους νομίζουν ότι ο θεός βλάπτει, άρα και εκείνοι απομακρύνονται από τον θεό που θα μπορούσε να τους βοηθήσει προς το θετικό, άρα και αυτοί λιμνάζουν σε πεδίο με αρνητική φόρτιση.
Κοινή κατηγορία εναντίον των παθών (μηχανισμοί που παράγουν αθεΐα και δεισιδαιμονία) είναι ότι συνθλίβουν την λογική. Ο φόβος λόγω ελλείψεως της τόλμης, διατηρεί τον χωρίς λογική χαρακτήρα, αδύναμο αβοήθητο και αδρανή.
Όποιος δεν χρησιμοποιεί καράβι δεν έχει τον φόβο να πνιγεί (μπορεί να έχει την φοβία αλλά φόβο δεν γίνεται να έχει), όποιος δεν ταξιδεύει με αεροπλάνο δεν έχει τον φόβο ότι θα πέσει, αυτός όμως που φοβάται τους θεούς φοβάται τα πάντα, την γη την θάλασσα τον ουρανό το σκοτάδι το φως τον θόρυβο την ησυχία το όνειρο…
Για όσους έχουν προβλήματα ο ύπνος είναι ιατρικό, για τους δεισιδαίμονες όμως δεν ισχύει αυτό, γιατί η δεισιδαιμονία δεν συνθηκολογεί ούτε με τον ύπνο. Όπως λοιπόν στον τόπο κολασμού των ασεβών, έτσι και στον ύπνο των δεισιδαιμόνων υπάρχουν εικόνες φρικιαστικές με άσχημες μορφές και τιμωρίες προς τις άθλιες ψυχές. Και όταν ακόμα ξυπνήσουν αντί να καταλάβουν ότι ήταν απλά εικόνες μέσα στον ύπνο τους και όχι πραγματικότητα, συνεχίζουν να προσπαθούν να αποφύγουν την σκιά μας απάτης, πέφτοντας στα χέρια αγυρτών και μάγων που εκμεταλλεύονται τα πάθη των.
Υπήρξαν τύραννοι σε κάποιες πόλεις, αλλά κανείς δεν τους φοβόταν όταν απομακρύνονταν από την πόλη εκείνη, όποιος όμως φοβάται τους θεούς, σε ποια γη και σε ποια θάλασσα θα αποφύγει το φάντασμα του θεού; ποια γη, ποια θάλασσα θα βρει χωρίς θεό;
Και ενώ ακόμα και οι άθεοι πιστεύουν ότι όταν πεθάνουν θα τελειώσουν τα βάσανα τους (έστω και αν δεν ισχύει αυτό) οι δεισιδαίμονες τρέμουν ακόμα και αυτό, διότι ο φόβος τους ξεπερνάει τα όρια αυτής της ζωής.
Οι μεν άθεοι δεν βλέπουν καθόλου τους θεούς, ενώ οι δεισιδαίμονες πιστεύουν ότι υπάρχουν μα είναι κακοί, οπότε μετά δίνουν την πίστη τους σε αυτούς που τους φέρνουν φυλαχτά και απεικονίσεις θεών (ή αγίων) και τα προσκυνούν περιφρονώντας τους φιλοσόφους οι οποίοι αποδεικνύουν ότι το μεγαλείο του θεού ακολουθείται από την αρετή (Σωφροσύνη, Ανδρεία, Φρόνηση) και όχι από φυλαχτά και απεικονίσεις θεών (άγνοια και αδράνεια)!
Η Αθεΐα ευνοεί το μη αγαθόν, ενώ η δεισιδαιμονία εκλαμβάνει το καλό ως κακό. Στον δεισιδαίμονα και το πιο αμελητέο κακό να συμβεί, κάθεται και οικοδομεί επάνω στην λύπη, επιπλέον πάθη τα οποία είναι και σκληρότερα, από τα οποία δεν είναι εύκολη η απαλλαγή.
Δεν κατηγορεί τον εαυτό του για την άγνοια, αλλά τον θεό γι αυτά που του συμβαίνουν, ενώ θα έπρεπε σε κάθε αναποδιά να προσπαθήσει να επανορθώσει αντί να πει την “ήταν θέλημα θεού”.
Ένα έντονο και χαρακτηριστικό παράδειγμα δεισιδαιμονίας ήταν οι Ιουδαίοι, που ημέρα Σαββάτου έμειναν αδρανείς την στιγμή που ο εχθρός τους, τοποθετούσε σκάλες και καταλάμβανε τα τείχη, και πιάστηκαν σαν σε μεγάλο δίχτυ από δεισιδαιμονία.
Ο Πυθαγόρας είπε ότι όσο πλησιάζουμε τους θεούς τόσο αναλογικά βελτιωνόμαστε, άρα οι δεισιδαίμονες βρίσκονται πολύ μακριά του θεού και σε τόσο αξιολύπητη κατάσταση. Αν λοιπόν η Αθεΐα είναι ασέβεια, η δεισιδαιμονία είναι η μέγιστη ασέβεια.
Ο Άθεος δεν πιστεύει στην ύπαρξη θεών, ενώ ο δεισιδαίμων δεν θα ήθελε να υπάρχουν θεοί, οπότε τους πιστεύει παρά την θέληση του από φόβο. Επίσης θα χαιρόταν αν γλίτωνε από τον φόβο αυτόν, και θα μακάριζε τους Άθεους, οπότε ο δεισιδαίμων έχει μερίδιο στην Αθεΐα, διότι έδωσε το πάτημα στην Αθεΐα να υπάρξει.
Οι Γαλάτες, οι Σκύθες, οι Καρχηδόνιοι, οι Πέρσες κ.α. θα ήταν προτιμότερο να μην είχαν καμία νοητική σύλληψη περί θεών, παρά που πιστεύουν ότι υπάρχουν θεοί που ευχαριστιούνται με το αίμα ανθρώπων σε ιεροτελεστίες.
Ο Ξενοφάνης βλέποντας τους Αιγυπτίους να στηθοκοπιούνται και να θρηνούν στις θρησκευτικές εορτές τους, σωστά τους συμβούλεψε ως εξής: «αν είναι θεοί μην τους θρηνείτε, αν δεν είναι θεοί και είναι άνθρωποι μην τους προσφέρετε θυσίες»
Δεν υπάρχει νόσημα με τόσα πάθη, με τόσες αλληλοσυγκρουόμενες και αντιφατικές ιδέες όσο η δεισιδαιμονία. Μερικοί λοιπόν στην προσπάθεια τους να αποφύγουν την δεισιδαιμονία, δηλαδή τον φόβο της τιμωρίας του θεού, περνούν στην Αθεία εκεί μπορεί να αποφεύγουν τον φόβο της τιμωρίας από τους θεούς, αλλά έχουν τον φόβο του θανάτου ή αντιστοίχως πάλι από φόβο ο Άθεος περνάει κατ ευθείαν στην δεισιδαιμονία υπερπηδώντας την Ευσέβεια που βρίσκεται εν τω μέσω.
