«πώς γράφεται ένα τραγούδι;» η απάντηση στα "Τρία σημειώματα" του Νότη Μαυρουδή
(1ο μέρος)
Τις προάλλες, σε μια παρέα φίλων ξαναήρθε το ερώτημα «πώς γράφεται ένα τραγούδι;» και η ερώτηση ήταν προς εμένα, αφού είμαι ο μόνος απ’ την παρέα που ασχολούμαι με το είδος. Εγώ τους ανάφερα το παράδειγμα του συγγραφέα, του ποιητή, του ζωγράφου κλπ.
Η παρέα επέμενε στο ερώτημα, αφού τόνισε πρώτα πως ο συγγραφέας κι ο ποιητής έχουν τις λέξεις και τα νοήματά τους, ο ζωγράφος έχει τα σχήματα και τα χρώματα. Ο συνθέτης τραγουδιού ή εν γένει μουσικής, εκτός από τον στίχο, πώς ντύνει με ήχους (νότες) τις λέξεις και δημιουργεί ατμόσφαιρα, ύφος, ήθος, και προκαλεί μνήμη και συναισθήματα; Τα ερωτήματα αυτά δεν είναι η πρώτη φορά που τα ακούω και γνωρίζω πως πάντα ενδιαφέρουν και εντυπωσιάζουν τους έξω από τη διαδικασία τής μουσικής σύνθεσης.
Δεν είναι εύκολη μια περιγραφή των «διαδικασιών» πάνω σε μια πνευματική εργασία, όπου το άυλο στοιχείο πρυτανεύει και ορίζει τα πάντα… Η μουσική, κατεξοχήν άυλη τέχνη, (την ακούμε, μας συγκινεί και μας προκαλεί συναισθήματα, αλλά δεν την βλέπουμε, ούτε την αγγίζουμε…) γεννιέται από την προϋπάρχουσα σχέση τού δημιουργού με το μουσικό όργανο που παίζει. Τα μουσικό θέμα που επεξεργάζεται ένας εγκέφαλος, διαρθρώνεται και εξελίσσεται με τη στήριξη ενός οργάνου (συνήθως κιθάρας, πιάνου, πλήκτρων γενικώς), με το οποίο η ανθρώπινη σκέψη συνδέεται και δημιουργεί μελωδίες, φράσεις, ενότητες, ρυθμούς, εισαγωγές κλπ. Ο συνθέτης ενός τραγουδιού, οργανώνει το άυλο υλικό του, στηριζόμενος κυρίως στις λέξεις (τους στίχους) και στο βάθος των νοημάτων τα οποία κατευθύνουν την δημιουργία τής τελικής ατμόσφαιρας… Ο συνθέτης ψάχνει (η πιο σωστή λέξη είναι: ανιχνεύει) έναν μελωδικό κώδικα με τις νότες να ακολουθούν μια πορεία και οι οποίες εν τέλει να σχηματίζουν «ενιαίο σώμα» με τον στίχο.
Δεν είμαι σίγουρος πως έγινα κατανοητός… Πάντως, αν δώσεις τον ίδιο στίχο σε δέκα ή εκατό συνθέτες, θα μελοποιηθούν με δέκα ή εκατό διαφορετικές εκδοχές! Που σημαίνει πως οι διαφορετικές σκέψεις ακολουθούν διαφορετικά μελωδικά, ρυθμικά και αρμονικά σχήματα, ανάλογα με την αισθαντικότητα και τη γνώση τού καθενός. Με δεδομένο πως οι λέξεις ενός ποιητή ή οι γραμμές και τα χρώματα ενός ζωγράφου, δεν είναι άλλο παρά οι σκέψεις και οι αναζητήσεις του, εκπεφρασμένες μέσα από το γνωστικό του οπλοστάσιο, αλλά και μιας υποσυνείδητης αίσθησης, η λειτουργία τού μουσικού συνθέτη ακολουθεί σχεδόν την ίδια πνευματική διαδικασία με εκείνη του ζωγράφου, του ποιητή κλπ. Είναι σαν να βρίσκεσαι σε ένα σκοτεινό δωμάτιο. Πρέπει να βρεις τρόπους να μπεις και να το φωτίσεις…
Περιττό να πούμε πως στο θέμα τού τραγουδιού, αναφέρομαι φυσικά στα τραγούδια που αντιμετωπίζονται με την δέουσα σοβαρότητα από τους δημιουργούς τους και όχι στα λαϊκίστικα υπεραπλουστευμένα τής show biz βιομηχανίας (λαϊκών και ελαφρών) όπου εκεί η έννοια του συνθέτη-δημιουργού αντικαθίσταται με εκείνη τού διεκπεραιωτή-εκτελεστή, ο οποίος παίρνει έτοιμα μελωδικά και ρυθμικά μοντέλα μέσα από την δεξαμενή μιας συσσωρευμένης αποθήκευσης μουσικών υποπροϊόντων…
(2ο μέρος)
Οι λέξεις και τα χρώματα που ανέφερα στο προηγούμενο σημείωμά μου , δεν ισχυρίζομαι πως είναι μονοσήμαντα. Μπορεί να είναι σημεία αναφοράς και να χαρακτηρίζουν την προσωπική αισθητική ατμόσφαιρα του κάθε δημιουργού, αλλά υποκρύπτουν άπειρους συνειρμούς και συμβολισμούς και γι αυτό είναι και εργαλεία σοβαρής πνευματικής εργασίας.
Στη μουσική όλα λειτουργούν με την φαντασία τών ηχητικών συνδυασμών. Μια σειρά φθόγγων, μια αρμονία, μια ρυθμική εναλλαγή, δημιουργούν «εικόνα», όχι ακριβώς συγκεκριμένη, αλλά τουλάχιστον βάση μιας (μουσικής) σκέψης. Εδώ, η ηχητική ποιότητα και οι τεχνικές δυνατότητες του μουσικού οργάνου, παίζουν αποφασιστικό ρόλο! Ο «δρόμος» φτιάχνεται με ένα ψάξιμο στις χορδές ή στα πλήκτρα… Η σχέση τού ανθρώπου με το όργανο έρχεται να ορίσει συναισθήματα και ηχοχρώματα, μελωδικές γραμμές και ατμόσφαιρες. Η «διαδικασία» έχει ανάγκη από μια αφορμή. Μια λέξη, μια διαδοχή συγχορδιών, ένα ρυθμικό σχήμα, κάτι που να προκαλεί το προσωπικό συναίσθημα, και να αποτελεί «βάση έμπνευσης» που θα στηρίξει και θα αναζητήσει την εξέλιξη της (μουσικής) σκέψης. Πάντα αυτό που ονομάζουν «έμπνευση» δεν έρχεται από τον ουρανό…. Το αρχικό «τίποτα» είναι έννοια που δεν ισχύει σε ένα δημιούργημα.
Πάντα νοιώθω μια… ανησυχία όταν επιλέγω ένα ποίημα, έναν στίχο που αποφασίζω να μελοποιήσω. Ένα προσωπικό παράδειγμα ίσως βοηθήσει να εξηγήσω περισσότερο τη σκέψη μου. Το 1984, όταν ασχολήθηκα με το «Πρωινό τσιγάρο» με κέντρισε η φράση «… κι εγώ σε ποντάρω κι ύστερα πάω πάσο σ’ ένα καρέ τυφλών». Στην αρχή ένιωσα πως θα δυσκολευτώ να βρω μελωδία που να αναδεικνύει μια τέτοια ασυνήθιστη φράση που δυσκολεύει την απλότητα ενός τραγουδιού… Αυτή η φράση όμως ήταν εκείνη που με… προκαλούσε να επανέρχομαι γύρω-γύρω από το ποίημα του Αλκαίου, σαν τη γάτα με το ποντίκι. Παίζοντας-αυτοσχεδιάζοντας με την κιθάρα μου με το ποίημα μπροστά μου, άρχισα να σχηματίζω μια μελωδική εισαγωγή σε αργό ζεϊμπέκικο ρυθμό. Ένοιωθα πως θα είναι η πηγή μου, πως από εκεί θα αντλήσω τις φράσεις. Ένα αόρατο στοιχείο (όπως πάντα), βασισμένο στο ένστικτο, μου «άνοιγε» δρόμους. Ο αργός ρυθμός μού είχε δημιουργήσει ένα κλίμα μελαγχολίας που έδενε με το ποίημα και η βαθύτερη σκέψη το τραγούδι να αφιερωθεί στη μνήμη Μάνου Λοΐζου (που μας άφησε το 1982) μου προκαλούσε αλυσίδα συναισθημάτων… Όλα κύλησαν… ευχερώς και ομαλότατα! Θαρρείς και μια πόρτα άνοιξε διάπλατα και ξεχύθηκαν οι φράσεις και ό,τι υπήρχε εντός μου! Δεν έλεγχα πια σκέψεις και συναισθήματα, αφού το ό λ ο ν ακολουθούσε την αρχική αίσθηση… Έλεγξα την… κατασκευή μου. Χτένισα την εισαγωγή φροντίζοντας μια… βυζαντινή ατμόσφαιρα να κυριαρχεί και να μην ανατραπεί ο αργός δωρικός ζεϊμπέκικος της εισαγωγής. Ένιωσα πως αυτή η μελωδία θα έπρεπε να εκφράζει και να φέρει απόηχους από αρχαία τραγωδία, με τις χαμηλόφωνες αντρικές φωνές να λειτουργούν ως χορός. Καμία έξαρση, κανένας ηρωισμός. Σαν μια χορωδιακή λειτουργία σε εξωκλήσι. Πίστεψα πως του αρκεί ένα μόνο πολυφωνικό μοναχικό συνοδευτικό όργανο. Η κιθάρα! Να αποκαλυφθεί η τέχνη τής αφαιρετικής ατμόσφαιρας και της λιτότητας… Τίποτα παραπάνω από το επαρκές και αναγκαίο.
Μια σύνθεση, όπως θα παρατηρείτε, δεν είναι ένα ή δυο πράγματα. Είναι πολλά και γεννιούνται παράλληλα. Είναι μια επίπονη (πνευματικά) εργασία και έχει ανάγκη από «επιστράτευση» όλων των αισθήσεων, των εμπειριών και των πνευματικών καταβολών που έχουν φωλιάσει μέσα μας κατά τη διάρκεια όλης μας της ζωής.
 |
(3ο μέρος)
Το παράδειγμα του «Πρωινού τσιγάρου», στο προηγούμενο σημείωμά μου, ήταν ενδεικτικό. Ήταν, επίσης, προσωπική εμπειρία. Ο κάθε δημιουργός έχει έναν δικό του τρόπο να ξεδιπλώνει από μέσα του το συναίσθημα, τη γνώση ή το βίωμα. Υποθέτω πως δίχως αυτά (και άλλα πολλά βεβαίως) δεν μπορεί να υπάρξει δημιούργημα. Το τελευταίο, για να μπορέσει να λάβει υπόσταση και να ανθήσει, χρειάζεται δουλειά, πολλή δουλειά, χρειάζεται ένταξη, αισθητική έκφραση, να λαμβάνεις υπόψη σου την πραγματικότητα, αλλά να πηγαίνεις και παραπέρα από μια απλή προσαρμογή στο κοινωνικό περιβάλλον και στη χώρα όπου έχεις επιλέξει να ζεις και να κινείσαι. Χρειάζεται ακατάπαυστη πνευματική εργασία τόσο με τον εαυτό σου όσο και με το δημιουργικό σου αντικείμενο. Γνωστικός εξοπλισμός βασικών ή προχωρημένων μουσικών θεωριών, αρμονικές γνώσεις, κατοχή γνώσεων ενός οργάνου, καθώς και άλλα που δυσκολεύομαι να εκθέσω για οικονομία χώρου. Είμαι αρκετά… διδασκαλικός και δεν μου πάει…
Ένας λογικός αντίλογος θα ήταν εκείνος που θα αναφερόταν στο παρελθόν. Όταν δηλαδή η λαϊκή δημιουργία γινόταν από απλούς αγράμματους ανθρώπους, οι οποίοι κάθε άλλο ήταν εξοπλισμένοι με τα εργαλεία που προανέφερα. Εκείνοι οι δημιουργοί κατάφεραν και έφτιαξαν στέρεα τραγούδια, δεμένα όχι μόνο με την εποχή τους, αλλά μέσα από αυτά ανέδειξαν επιτυχώς και την καθημερινότητά τους. Διέθεταν το ένστικτο και την δέουσα όσφρηση να «φωτογραφίζουν» εποχές και καταστάσεις. Η λαϊκή δημιουργία δεν είχε (και δεν χρειαζόταν) τα εργαλεία τής δικής μας εποχής, με τα διατιθέμενα μέσα που υπάρχουν, όπως: μουσικές σπουδές σε Ωδεία, πανεπιστήμια, πληροφορίες, διαρκώς αναπτυσσόμενη τεχνολογία, νέα μουσικά όργανα, σπουδές σχετικές με την οργάνωση μουσικής παραγωγής, διάθεση βιβλίων περί παντός θέματος, ανάπτυξη διαδικτυακής πληροφόρησης κλπ. Με λίγα λόγια, ζούμε μια άλλη εποχή και η μουσική δημιουργία διαθέτει πια άλλα εργαλεία πνευματικά και πρακτικά.
Τα νέα όργανα και οι νέοι ήχοι, δημιουργήματα της σύγχρονης τεχνολογίας, έχουν δικούς τους τρόπους και μεθόδους μουσικής σύνθεσης, οι οποίοι έχουν να κάνουν με έναν τεχνολογικό κόσμο, δίχως να λείπει βέβαια και η πλευρά της έμπνευσης. Η μεγάλη δεξαμενή ηλεκτρονικών ήχων και μελωδικών μοντέλων είναι σε καθημερινή χρήση. Παρ’ όλα αυτά, νομίζω πως βρισκόμαστε ακόμα σε μια μακρά περίοδο όπου όλα εξαρτώνται από την «πρώτη ύλη», η οποία δεν είναι άλλη από τη στιγμή τής πρωτογενούς δημιουργίας.
 |
Είτε με αρωγό την τεχνολογία, είτε με ένα μόνο όργανο, ο δημιουργός δύσκολα θα μπορέσει να λειτουργήσει όπως παλιά. Πάντοτε είναι αναγκαία η… ερωτοτροπία με ένα όργανο το οποίο θα γεννήσει και θα εκφράσει τις μουσικές σκέψεις, που θα δώσουν ύπαρξη στη δημιουργία (αυτό ας το ονομάσουμε: «Έμπνευση»)
Η έμπνευση είναι αποτέλεσμα καλλιέργειας και δουλειάς και όχι στιγμιαίας… φώτισης από κάποιο θεϊκό πνεύμα… Έρχεται μέσα από το βάθος τού ανθρώπου και φανερώνει όλη την υπόσταση, το ταλέντο, την προσωπικότητα, την πνευματικότητα, τις όποιες ευαισθησίες, καθώς και τις αισθητικές επιλογές εκείνης τής πλευράς της ζωής στην οποία αποφασίσαμε να ταχθούμε…
Περιττό να υποστηρίξω πως το θέμα των «μυστικών» τής σύνθεσης είναι ανεξάντλητο! Στοιχεία ορατά και αόρατα είναι μέσα στα «μυστικά» και ουδείς μπορεί να φωτίσει άπλετα μια τέτοια «μυστηριακή» διαδικασία…
Ποιος ξέρει; Ίσως εκεί να βρίσκεται και η μαγεία του θέματος. Στο ανεξήγητό του…
Νότης Μαυρουδής
Σεπτέμβριος 2014
Τεχνική επιμέλεια Κώστας Γρηγορέας
Πηγή: tar.gr
