«Η αγάπη, η επέκταση του εαυτού,
είναι αυτή η ίδια η πράξη της εξέλιξης.
Στους κόλπους της ανθρωπότητας
η αγάπη είναι η θαυματουργός δύναμη
που αψηφά τον φυσικό νόμο της εντροπίας.»
Ο ορισμός της αγάπης
Ειπώθηκε ότι η πειθαρχία είναι το κατεξοχήν μέσο για την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Σε τούτο το τμήμα, θα εξετάσουμε τι βρίσκεται πίσω από την πειθαρχία - τι είναι εκείνο που δίνει την ώθηση, την ενέργεια για πειθαρχία. Η δύναμη αυτή, πιστεύω, είναι η αγάπη. ΄Εχω πλήρη επίγνωση του γεγονότος ότι, επιχειρώντας να εξετάσουμε την αγάπη, θα αρχίσουμε να παίζουμε με ένα μυστήριο. Κατά μια πολύ ουσιαστική έννοια θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε αυτό που είναι αδύνατο να εξεταστεί, και να γνωρίσουμε το μη δυνάμενο να γνωστεί. Η αγάπη είναι πάρα πολύ μεγάλη, πάρα πολύ βαθιά για να μπορέσει ποτέ να κατανοηθεί ή να μετρηθεί ή να περιοριστεί στο πλαίσιο των λέξεων. Δε θα το έγραφα αυτό, αν δεν πίστευα ότι η προσπάθεια αξίζει, όσο όμως κι αν αξίζει, αρχίζω από τη βέβαιη γνώση ότι η απόπειρα θα είναι κατά κάποιον τρόπο ατελής.
΄Ενα αποτέλεσμα της μυστηριώδους φύσης της αγάπης είναι, ότι κανένας δεν έχει ποτέ, όσο γνωρίζω, καταλήξει σ' έναν αληθινά ικανοποιητικό ορισμό της αγάπης. Σε μια προσπάθεια εξήγησης, η αγάπη διαιρέθηκε σε διάφορες κατηγορίες : έρωτας, φιλία, αγάπη΄ τέλεια αγάπη, ατελής αγάπη κ.λπ. Από τη μεριά μου, ωστόσο, τολμώ να δώσω ένα μοναδικό ορισμό της αγάπης, και πάλι με πλήρη επίγνωση ότι πιθανόν σε κάποιο σημείο ή σε κάποια σημεία να είναι ατελής. Ορίζω την αγάπη έτσι : Η θέληση του ανθρώπου να επεκτείνει τον εαυτό του με σκοπό να καλλιεργήσει τη δική του, ή ενός άλλου, πνευματική ανάπτυξη.
Κατ' αρχήν, θα ήθελα να σχολιάσω σύντομα αυτόν τον ορισμό, πριν προχωρήσω σε πιο λεπτομερή ανάλυση. Πρώτον, θα παρατηρήθηκε ίσως ότι πρόκειται για έναν τελεολογικό ορισμό΄ η συμπεριφορά ορίζεται με βάση τον σκοπό ή την επιδίωξη που φαίνεται να υπηρετεί - σ' αυτήν την περίπτωση, την πνευματική ανάπτυξη. Οι επιστήμονες έχουν την τάση να βλέπουν με υποψία τους τελεολογικούς ορισμούς, και ίσως κάνουν το ίδιο και με τούτο τον ορισμό. Ωστόσο, δεν κατέληξα σ' αυτόν μέσω μιας καθαρά τελεολογικής μεθόδου. Αντίθετα, έφτασα στον ορισμό μου μέσα από παρατηρήσεις που έκανα κατά την κλινική εξάσκηση της ψυχιατρικής (που περιλαμβάνει και την αυτοπαρατήρηση), όπου ο ορισμός της αγάπης είναι ένα θέμα μεγάλης σημασίας. Κι αυτό, διότι οι ασθενείς είναι γενικά πελαγωμένοι σε ό,τι αφορά τη φύση της αγάπης.
Για παράδειγμα, ένας δειλός νεαρός μού ανέφερε: «Η μητέρα μου με αγαπούσε τόσο πολύ που δε με άφηνε να πηγαίνω στο σχολείο με το σχολικό λεωφορείο μέχρι και στην τελευταία τάξη του γυμνασίου. Ακόμα και τότε έπρεπε να την παρακαλέσω να με αφήσει να πάω μόνος μου. Νομίζω ότι φοβόταν μην πάθω τίποτα, γι' αυτό με συνόδευε στο σχολείο στον πηγαιμό και στον ερχομό κάθε μέρα, κάτι πολύ κοπιαστικό γι' αυτήν. Μ' αγαπούσε αληθινά η μητέρα μου».
Στη θεραπεία της δειλίας αυτού του ατόμου ήταν ανάγκη, όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, να τον πληροφορήσω ότι η μητέρα του μπορεί να είχε παρακινηθεί από κάτι άλλο και όχι από αγάπη, και ότι αυτό που μοιάζει να είναι αγάπη, συχνά δεν είναι καθόλου αγάπη. Η περίπτωση ήταν τόσο πολύ έξω από κάθε σχετική εμπειρία του, ώστε αναγκάστηκα να του απαριθμήσω ένα σωρό παραδείγματα για το τι φαινόταν να είναι πράξεις αγάπης και τι φαινόταν να μην είναι αγάπη.
΄Ενα από τα μεγαλύτερα διακριτικά γνωρίσματα μεταξύ των δύο φαινόταν να είναι ο ενσυνείδητος ή ο ασύνειδος σκοπός στη σκέψη αυτού που αγαπά ή αυτού που δεν αγαπά.
Δεύτερο, ίσως να μου παρατηρηθεί ότι η αγάπη, όπως την όρισα, είναι μια παράδοξα κυκλική διαδικασία. Διότι η διαδικασία της έκτασης του εαυτού είναι μια εξελικτική διαδικασία. ΄Οταν ένας έχει επιτύχει να επεκτείνει τα δικά του όρια, φυσικό είναι να έχει διευρύνει τα πλαίσια της ύπαρξής του. Έτσι η πράξη της αγάπης είναι μια πράξη αυτο-ανέλιξης, ακόμα κι όταν ο σκοπός της πράξης είναι η ανάπτυξη κάποιου άλλου. Εξελισσόμαστε μέσα από την ίδια την προσπάθειά μας να φτάσουμε την εξέλιξη.
Τρίτο, αυτός ο ενιαίος ορισμός της αγάπης περιλαμβάνει τόσο την αγάπη του εαυτού μας όσο και την αγάπη για τον άλλο. Εφόσον είμαι ανθρώπινο ον και εσύ είσαι ανθρώπινο ον, το να αγαπώ τα ανθρώπινα όντα σημαίνει να αγαπώ τον εαυτό μου, όπως και εσένα. (...)
Τέταρτο, η πράξη της επέκτασης των ορίων μας προϋποθέτει προσπάθεια. Επεκτείνουμε τα όριά μας μόνον όταν τα υπερβαίνουμε, και η υπέρβαση των ορίων απαιτεί προσπάθεια. ΄Οταν αγαπάμε κάποιον, η αγάπη μας γίνεται ευκολοαπόδεικτη ή ουσιαστική μόνο με την άσκησή της - με το γεγονός ότι γι' αυτόν τον κάποιον (ή τον εαυτό μας) κάνουμε ένα παραπάνω βήμα ή βαδίζουμε ένα παραπάνω χιλιόμετρο. Η αγάπη δεν είναι χωρίς προσπάθεια. Αντίθετα, η αγάπη απαιτεί μεγάλες προσπάθειες.
Τέλος, κάνοντας χρήση της λέξης «θέληση» επιχείρησα να υπερβώ εννοιολογικά τη διάκριση μεταξύ επιθυμίας και δράσης. Η επιθυμία δεν μετατρέπεται αναγκαστικά σε δράση. Η θέληση είναι επιθυμία αρκετής έντασης ώστε να μετατρέπεται σε δράση. (...) Η επιθυμία να αγαπάς δεν είναι καθαυτή αγάπη. Αγάπη είναι ό,τι κάνει η αγάπη. Αγάπη είναι μια πράξη θέλησης - δηλαδή, και επιδίωξη και δράση. Η θέληση προϋποθέτει εκλογή. Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να αγαπάμε. Διαλέγουμε να αγαπάμε. ΄Ασχετα από το πόσο νομίζουμε ότι εμπνεόμαστε από αισθήματα αγάπης, αν στην πραγματικότητα δεν αγαπάμε, αυτό οφείλεται στο ότι έχουμε διαλέξει να μην αγαπάμε, και συνεπώς δεν αγαπάμε παρά τις καλές προθέσεις μας. Από την άλλη μεριά, όποτε πραγματικά μοχθούμε με στόχο την πνευματική ανάπτυξη, το κάνουμε επειδή έχουμε διαλέξει να το κάνουμε. Η εκλογή μας να αγαπάμε έχει γίνει.
Η αγάπη δεν είναι αίσθημα
΄Εχω πει ότι η αγάπη είναι μια δράση, μια δραστηριότητα. Η αγάπη δεν είναι αίσθημα. Πολλοί, πάρα πολλοί άνθρωποι που έχουν ένα αίσθημα αγάπης, και που ενεργούν μάλιστα ανταποκρινόμενοι σ' αυτό το αίσθημα, ενεργούν με όλους τους τρόπους μιας άστοργης και καταστροφικής συμπεριφοράς. Από το άλλο μέρος, ένα άτομο που αγαπά αληθινά θα αναλάβει συχνά μια στοργική και εποικοδομητική δράση απέναντι σ' ένα άτομο που συνειδητά αντιπαθεί, για το οποίο δεν αισθάνεται στην πραγματικότητα καμιά αγάπη τη στιγμή εκείνη΄ και ίσως μάλιστα βρίσκει το πρόσωπο κατά κάποιον τρόπο αποκρουστικό.
Η αγάπη είναι το συναίσθημα που συνοδεύει την εμπειρία της κάθεξης. Η κάθεξη, το ξαναθυμίζουμε, είναι μια διαδικασία με την οποία ένα αντικείμενο έγινε κατοχή μας, συνήθως χαρακτηρίζεται ως «αντικείμενο αγάπης», επενδύεται με την ενέργειά μας σαν να ήταν ένα μέρος του εαυτού μας, και αυτή η σχέση μεταξύ του εαυτού μας και του επενδυμένου αντικείμενου λέγεται κάθεξη. Και εφόσον μπορεί να έχουμε ταυτόχρονα πολλές τέτοιες σχέσεις, μιλάμε τότε για καθέξεις μας. Η διαδικασία που τείνει στο να αποσύρουμε την ενέργειά μας από ένα αντικείμενο αγάπης, έτσι που αυτό να χάσει τη σημασία που είχε για μας είναι γνωστή ως αποκάθεξη. Η λαθεμένη αντίληψη ότι η αγάπη είναι ένα αίσθημα υπάρχει επειδή συγχέουμε την κάθεξη με την αγάπη. (...)
Η κοινή τάση, να συγχέεται η αγάπη με το αίσθημα της αγάπης, κάνει τους ανθρώπους να τρέφουν κάθε λογής αυταπάτες. (...) Είναι εύκολο και καθόλου δυσάρεστο να βρίσκει κανείς στοιχεία αγάπης στα αισθήματά του. Μπορεί να είναι δύσκολο και οδυνηρό να ψάχνει κανείς για στοιχεία αγάπης στις πράξεις του. Καθώς όμως η αληθινή αγάπη είναι μια πράξη της βούλησης που συχνά υπερβαίνει τα εφήμερα αισθήματα αγάπης ή την κάθεξη, σωστό είναι να πούμε «η αγάπη είναι αυτό που η αγάπη πράττει». Η αγάπη και η μη αγάπη, όπως το καλό και το κακό, είναι αντικειμενικά και όχι απλώς υποκειμενικά φαινόμενα.
Το έργο της προσοχής
Η αληθινή ακρόαση, η ολική συγκέντρωση της προσοχής προς τον άλλον, είναι πάντοτε μια εκδήλωση αγάπης. ΄Ενα βασικό στοιχείο της αληθινής ακρόασης είναι η πειθαρχία της αναστολής, η προσωρινή παραίτηση ή ο παραμερισμός των προκαταλήψεών σου, των πλαισίων σου αναφοράς και των επιθυμιών σου έτσι ώστε να γνωρίσεις όσο το δυνατόν καλύτερα τον κόσμο του ομιλητή εκ των ένδον, με τα δικά του γνωστικά μέσα. Αυτή η ενοποίηση ομιλητή και ακροατή είναι στην ουσία μια επέκταση και μια μεγέθυνση του εαυτού μας, και αυτό μας κάνει πάντοτε να κερδίζουμε καινούργιες γνώσεις. Επιπλέον, αφού η αληθινή ακρόαση συνεπάγεται την αναστολή, τον παραμερισμό του εαυτού μας, συνεπάγεται επίσης προσωρινά μιαν ολική αποδοχή εκ μέρους μας του άλλου.
΄Εχοντας επίγνωση αυτής της αποδοχής, ο ομιλητής θα νιώθει όλο και λιγότερο τρωτός και θα τείνει όλο και περισσότερο να ανοίξει τις εσωτερικές πτυχές της σκέψης του στον ακροατή. ΄Ετσι, σιγά σιγά, ο ομιλητής και ο ακροατής αρχίζουν να εκτιμούν όλο και περισσότερο ο ένας τον άλλον και το χορευτικό ντουέτο της αγάπης ξαναρχίζει. Η ενέργεια που απαιτείται για την πειθαρχία της αναστολής, και για τη συγκέντρωση της ολικής προσοχής είναι τόσο μεγάλη, που μόνο με την αγάπη, με τη θέληση υπέρβασης του καθενός μας για την αμοιβαία ανάπτυξη, μπορεί να επιτευχθεί. Τις περισσότερες φορές μάς λείπει αυτή η ενέργεια. (...)
Το θαύμα της εξέλιξης
(...) Το πιο χτυπητό χαρακτηριστικό της διαδικασίας της φυσικής εξέλιξης είναι ότι είναι ένα θαύμα. Με βάση τα όσα γνωρίζουμε για το σύμπαν, εξέλιξη δεν θα έπρεπε να γίνεται΄ το φαινόμενο δεν θα έπρεπε καν να υπάρχει. ΄Ενας από τους βασικούς φυσικούς νόμους είναι ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής, ο οποίος λέει ότι η ενέργεια περνάει κανονικά από μια κατάσταση μεγαλύτερης οργάνωσης σε μια κατάσταση μικρότερης οργάνωσης, από μια κατάσταση υψηλότερης διαφοροποίησης σε μια κατάσταση χαμηλότερης διαφοροποίησης. Με άλλα λόγια, το σύμπαν είναι σε μια διαδικασία ενέλιξης.
Το παράδειγμα που χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει αυτήν τη διαδικασία είναι εκείνο του χειμάρρου που κυλάει κανονικά από το λόφο προς τα κάτω. Χρειάζεται ενέργεια ή έργον - αντλίες, φράγματα, ανθρώπους με κουβάδες, ή άλλα μέσα - για να αντιστρέψεις αυτή τη διαδικασία, για να ξαναγυρίσεις πίσω στην αρχική κατάσταση, για να βάλεις το νερό πίσω στην κορυφή του λόφου. Και αυτή η ενέργεια πρέπει να έλθει από κάπου αλλού. Κάποιο άλλο ενεργειακό σύστημα πρέπει να καταναλωθεί για να συντηρηθεί τούτο εδώ. Τελικά, σύμφωνα με τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής, σε πολλά δισεκατομμύρια χρόνια το σύμπαν θα ενελιχθεί τελείως φτάνοντας στο χαμηλότατο σημείο του άμορφου, εντελώς αποδιοργανωμένου, εντελώς αδιαφοροποίητου «σβώλου», στον οποίο πια τίποτα δεν συμβαίνει. Αυτή η κατάσταση της ολικής αποδιοργάνωσης και αδιαφορισμού ονομάστηκε εντροπία.
Η φυσική κατωφερής ροή της ενέργειας προς την κατάσταση της εντροπίας μπορεί να ονομαστεί δύναμη της εντροπίας. Μπορούμε τώρα να αντιληφθούμε ότι η «ροή» της εξέλιξης είναι εναντίον της δύναμης της εντροπίας. Η διαδικασία της εξέλιξης υπήρξε μια ανάπτυξη των οργανισμών από τις κατώτερες στις ολοένα ανώτερες καταστάσεις συνθετότητας, διαφοροποίησης και οργάνωσης. ΄Ενας ιός είναι ένας εξαιρετικά απλός οργανισμός, λίγο περισσότερο από ένα μόριο. ΄Ενα βακτηρίδιο είναι πιο σύνθετο, πιο διαφοροποιημένο, που έχει ένα κυτταρικό «τείχος», και διάφορους τύπους μορίων και μεταβολισμό.
΄Ενα παραμήκιο έχει έναν πυρήνα, «βλεφαρίδες» και ένα υποτυπώδες πεπτικό σύστημα. ΄Ενα σφουγγάρι, έχει όχι μόνο κύτταρα, αλλά αρχίζει να έχει διάφορους τύπους αλληλεξάρτητων κυττάρων. Τα έντομα και τα ψάρια έχουν νευρικά συστήματα με πολυσύνθετες μεθόδους μετακίνησης, ακόμα και κοινωνικές οργανώσεις.
Και έτσι προχωρεί προς τα πάνω η κλίμακα της εξέλιξης, μια κλίμακα αύξουσας συνθετότητας, οργάνωσης και διαφοροποίησης, με τον άνθρωπο, που κατέχει έναν τεράστιο εγκεφαλικό φλοιό και εξαιρετικά σύνθετους τύπους συμπεριφοράς, να βρίσκεται, μπορούμε να πούμε, στην κορυφή. Λέω ότι η διαδικασία της εξέλιξης είναι ένα θαύμα, επειδή, όντας μια διαδικασία αύξουσας οργάνωσης και διαφοροποίησης, κινείται ενάντια στο φυσικό νόμο. Κανονικώς εχόντων των πραγμάτων, εμείς που γράφουμε και διαβάζουμε τούτο το βιβλίο δεν θα έπρεπε να υπάρχουμε.
Την εξελικτική πορεία μπορούμε να την παραστήσουμε σ' ένα διάγραμμα σαν μια πυραμίδα, με τον άνθρωπο, τον πιο πολυσύνθετο αλλά τον λιγότερο πολυάριθμο οργανισμό, στην κορυφή, και τους ιούς, τους πιο πολυάριθμους αλλά λιγότερο πολυσύνθετους οργανισμούς, στη βάση:
Η κορυφή του τριγώνου ωθεί προς τα έξω, πάνω, εμπρός, ενάντια στη δύναμη της εντροπίας. Στο εσωτερικό της πυραμίδας έχω τοποθετήσει ένα τόξο που συμβολίζει αυτή την εξωθητική εξελικτική δύναμη, αυτό «το κάτι» που έχει με τόση επιτυχία και συνέπεια αψηφήσει τον «φυσικό νόμο» για εκατομμύρια γενεές, και που πρέπει κι αυτό να αποτελεί ένα φυσικό νόμο που δεν έχει ακόμα οριστεί.
Την πνευματική εξέλιξη της ανθρωπότητας μπορούμε ομοίως να την παραστήσουμε με το ακόλουθο διάγραμμα:
΄Εχω επανειλημμένα τονίσει ότι η διαδικασία της πνευματικής ανάπτυξης είναι μια κοπιώδης και δύσκολη διαδικασία. Αυτό συμβαίνει γιατί αντιτάσσεται σε μια φυσική αντίσταση, σε μια φυσική ροπή να διατηρούμε τα πράγματα όπως ήταν, να είμαστε προσκολλημένοι στους παλιούς χάρτες, και να φτιάχνουμε τα πράγματα με τους παλιούς τρόπους, να παίρνουμε το εύκολο μονοπάτι. (...)
Αυτό το διάγραμμα της πορείας της πνευματικής εξέλιξης μπορεί να ισχύει και στη ζωή ενός μεμονωμένου ατόμου. Ο καθένας μας νιώθει με το δικό του τρόπο την εσωτερική παρόρμηση να αναπτυχθεί, και ο καθένας μας, ακολουθώντας αυτή την παρόρμηση, πρέπει μόνος του να πολεμήσει εναντίον της δικής του αντίστασης. (...)
Αλλά τι είναι αυτή η δύναμη που μας ωθεί ως άτομα και ως ολόκληρο είδος να αναπτυχθούμε ενάντια στη φυσική αντίσταση της ίδιας μας της οκνηρίας; Την έχουμε ήδη ονοματίσει. Είναι η αγάπη. Αναπτυσσόμαστε επειδή δουλεύουμε για την ανάπτυξή μας, και δουλεύουμε γι' αυτήν, επειδή αγαπάμε τον εαυτό μας. Με την αγάπη εξυψώνουμε τον εαυτό μας. Και με την αγάπη μας για τους άλλους βοηθάμε αυτούς τους άλλους να εξυψώσουν τους εαυτούς τους. Η αγάπη, η επέκταση του εαυτού, είναι αυτή η ίδια η πράξη της εξέλιξης. Είναι εξέλιξη εν πορεία. Η εξελικτική δύναμη, παρούσα σε όλη τη ζωή, εκδηλώνεται στο ανθρώπινο γένος ως ανθρώπινη αγάπη. Στους κόλπους της ανθρωπότητας η αγάπη είναι η θαυματουργός δύναμη που αψηφά το φυσικό νόμο της εντροπίας.
«Ο δρόμος ο λιγότερο ταξιδεμένος»
Σκοτ Πεκ
(εκδ. Κέδρος)
