Προδοσία είναι η αθέτηση των ηθικών δεσμεύσεων που
έχει αναλάβει κάποιος προκειμένου να εξυπηρετήσει ιδιοτελείς σκοπούς.
Την ίδια στιγμή είναι άγραφος κανόνας ότι μεταξύ φίλων υφίσταται ένας
δεσμός αμοιβαίας αγάπης και αλληλεγγύης. Έτσι, ο πόνος, η κατάπληξη και η
πικρία που ακολουθούν είναι μεγάλες. Και τα αλλεπάλληλα ερωτήματα
ζητούν απαντήσεις.
Φθόνος και επιθετικότητα
H ψυχανάλυση το έχει επισημάνει εδώ και εκατό περίπου
χρόνια: γεννιόμαστε με την ικανότητα να αγαπάμε, αλλά και να μισούμε. O
ίδιος ο Φρόιντ έκανε λόγο για τη συνύπαρξη του ενστίκτου του θανάτου
(καταστροφικότητας) με εκείνο της ζωής.
Αν και αρκετοί κοινωνικοί επιστήμονες διαφωνούν με
αυτή τη θέση, φαίνεται ότι ο φθόνος και η επιθετικότητα ανήκουν στο
ρεπερτόριο της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Ακούγεται παράδοξο, κι όμως ένας δρόμος για να
κατανοήσουμε το φαινόμενο αυτό είναι να επιστρέψουμε στην πρώτη μας
σχέση, αυτή που είχαμε ως βρέφη με τη μητέρα μας. Με εκείνη που είναι
ικανή να κάνει το βρέφος ευτυχισμένο παίρνοντάς το απλώς στην αγκαλιά
της και θηλάζοντάς το. Με εκείνη που μπορεί να το εξοργίσει αν τη στιγμή
που αισθανθεί πείνα δεν είναι εκεί για να ανταποκριθεί. Στο μυαλό του
βρέφους οποιαδήποτε καθυστέρηση στην κάλυψη μιας ανάγκης του βιώνεται με
δραματικό τρόπο, ακριβώς επειδή δεν διαθέτει λογική που να το
καθησυχάζει, ούτε δυνατότητα λόγου για να εκφράσει τη ματαίωσή του.
Κάθε καθυστέρηση των αναγκών του το κάνει να νιώθει
απελπισία και μετά οργή προς αυτή την παντοδύναμη μητέρα για την οποία
το βρέφος νομίζει ότι, αν εκείνη το ήθελε, θα μπορούσε να του απαλύνει
κάθε πόνο. H εξάρτηση λοιπόν από εκείνη κάνει το βρέφος να τη λατρεύει
και το εξοργίζει συγχρόνως, ενώ παράλληλα φθονεί τη δύναμη που έχει
επάνω του. Είναι τότε που εδραιώνεται η τάση να φθονούμε τη δύναμη των
άλλων επάνω μας, τη δύναμη που αισθανόμαστε ότι εμάς μας λείπει.
Κι αν αυτό ακούγεται τραβηγμένο, ας αναλογιστούμε το εξής: Ποιοι είναι οι άνθρωποι που μας βγάζουν «έξω από τα ρούχα μας»;
Mπορεί να εκνευριστούμε πάρα πολύ με κάποιον την ώρα
που οδηγούμε, αλλά το επόμενο λεπτό μάλλον δεν θα θυμόμαστε ούτε τη
φυσιογνωμία του. Εκείνοι που πραγματικά μπορούν να μας θυμώσουν και να
μας πονέσουν είναι εκείνοι που αγαπάμε, και άρα νιώθουμε εξαρτημένοι από
αυτούς. Οι άνθρωποι στους οποίους -όπως λέμε- έχουμε «αδυναμία». Αυτό
που μας εξοργίζει τότε δεν έχει σχέση μόνο με την εκάστοτε αφορμή αλλά
και με τη δύναμη που έχουν επάνω μας.
Η προδοσία μπορεί να είναι μια απόπειρα να πάρουμε αποστάσεις από κάποιον άνθρωπο
H ποιότητα των πρώτων μας σχέσεων έως ένα βαθμό
καθορίζει τη δυνατότητά μας να αντέχουμε την εξάρτηση που ενυπάρχει στις
σχέσεις εγγύτητας. Eνώ όλοι οι άνθρωποι μερικές στιγμές αισθανόμαστε το
φθόνο μέσα μας, κάποιες συνθήκες τον ενισχύουν και κάποιες άλλες τον
αποδυναμώνουν.
Ένα παιδί χορτασμένο από μητρική και πατρική αγάπη
μπορεί και χειρίζεται τα αρνητικά του συναισθήματα με τρόπο δημιουργικό.
Όντας χορτασμένο από φροντίδα, έχει μεγαλύτερη τάση να φροντίζει και το
ίδιο τους άλλους και να αντέχει τα δικά του «ελλείμματα» ευτυχίας και
ικανοποίησης. Aντίθετα, όταν οι βρεφικές ματαιώσεις είναι πολύ
τραυματικές, κάθε φορά που ερχόμαστε κοντά σε κάποιον, αυτόματα
ανακινείται φθόνος αλλά και επιθετικότητα για τη δύναμη που έχει ο άλλος
επάνω μας και η οποία σε μια ακραία στιγμή μπορεί να πάρει τη μορφή
προδοσίας. H αφορμή έχει συνήθως δευτερεύουσα σημασία και μπορεί να
αφορά στην υπεροχή του άλλου σε έναν τομέα όπου εμείς νιώθουμε
μειονεκτικά, όπως η εξωτερική εμφάνιση ή η μεγαλύτερη οικονομική άνεση.
Με άλλα λόγια, η προδοσία μπορεί να είναι και μια
απόπειρα να πάρουμε αποστάσεις από κάποιον άνθρωπο τον οποίον
αισθανόμαστε πιο δυνατό από μας, και γι’ αυτό τον φθονούμε. Bέβαια, η
παιδική μας ηλικία δεν μας καθορίζει με απόλυτο τρόπο. Eνώ οι πρώτες μας
σχέσεις μας επηρεάζουν δημιουργώντας μας κάποιες τάσεις, μπορούμε και
εμείς να επηρεάσουμε τις τάσεις μας. Ένας δρόμος για να το επιτύχουμε
αυτό είναι μέσα από την αυτογνωσία. Όσο περισσότερο οι επιρροές μας
περνούν από το ασυνείδητο στο συνειδητό (δηλαδή αποκτάμε επίγνωσή τους),
τόσο λιγότερο έρμαια είμαστε σε αυτό. Eάν δηλαδή γνωρίζουμε ότι στη
βάση του φθόνου μας υπάρχει η προσωπική μας ιστορία, που μας κάνει
σήμερα ανασφαλείς, έχουμε λιγότερες πιθανότητες να αφεθούμε σε πράξεις
υπονόμευσης των άλλων. Ίσως γιατί η αυτογνωσία στρέφει την προσοχή μας
στην ευθύνη που έχουμε εμείς οι ίδιοι για τη ζωή μας, περιορίζοντας το
υπερβολικό ενδιαφέρον για τα επιτεύγματα των άλλων.
Προδοσία αντί θυμού
Μια ιστορία προδοσίας (ακόμα και ό έρωτας δύο φίλων για την ίδια
γυναίκα) δεν προκύπτει ξαφνικά. Σε μια σχέση ανάμεσα σε δύο φίλους είναι
βέβαιο ότι προϋπάρχουν προβλήματα. Αν μιλούσαν ανοιχτά, θα έβγαιναν
στην επιφάνεια παράπονα και πικρίες. Κάτι όμως μεταξύ τους αναχαίτισε τη
σε βάθος επικοινωνία. Eίναι αλήθεια ότι σπάνια οι φίλοι βρίσκουν το
κουράγιο να εκφράσουν ανοιχτά τα ενδόμυχα παράπονά τους. Αν –
παραδείγματος χάριν – ο ένας έλεγε ότι έχει θυμώσει με τον άλλο, αυτό
κατά κάποιο τρόπο θα τον καθιστούσε ευάλωτο, γιατί με αυτή του την
παραδοχή υποδηλώνεται και το πόσο πολύ νοιάζεται για το φίλο του, αφού
αλλιώς δεν θα θύμωνε τόσο.
Μπορεί όμως να μη θέλει να γίνει αντιληπτό από το
φίλο του το γεγονός ότι νιώθει ευάλωτος, και άρα να το αποφεύγει.
Παράλληλα, μπορεί να αισθάνεται ότι, αν ανοίξει το κουτί των παραπόνων, ο
θυμός που θα προκύψει θα είναι ανεξέλεγκτος και τρομακτικός. Το
αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η επικοινωνία να αναβάλλεται επ’ αόριστον,
ενώ η σύγκρουση μεταξύ τους να παραμένει και να κλιμακώνεται.
Εδώ λοιπόν μια τυχόν προδοσία (να κλέψει ο ένας τη
φίλη του άλλου) γίνεται η πράξη η οποία αντικαθιστά τα λόγια που δεν
ειπώθηκαν ποτέ. O ένας, που τα έφτιαξε με την φίλη του άλλου, βγάζει το
θυμό του μέσω της «απιστίας» του με την γυναίκα αυτή. Πρέπει να
σημειωθεί ότι η διαδικασία αυτή παραμένει συνήθως υποσυνείδητη, στο
σκοτεινό και άγνωστο δηλαδή κομμάτι της αντίληψής μας. Με άλλα λόγια
αυτός που το έκανε μπορεί να μην έχει ιδέα ότι η πράξη του αυτή ήταν
στην πραγματικότητα μια έκφραση επιθετικότητας προς τον φίλο του.
Απόσπασμα από άρθρο της Αμίνας Μοσκώφ, συμβουλευτική ψυχολόγος.
