Ο Σωκράτης (περ. 470-399 π. Χ.) συμφωνούσε με τους σοφιστές ως προς το ότι η ατομική εμπειρία είναι σημαντική. Θεωρούσε ότι η εντολή «Γνώθι σαυτόν», που ήταν αναγεγραμμένη στην είσοδο του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, δήλωνε τη σημασία του να γνωρίσει κανείς το περιεχόμενο του νου ή της ψυχής του. Κατέληξε μάλιστα στο σημείο να τονίσει: «Η ζωή χωρίς να εξετάζει κανείς αυτά είναι μια ζωή που δεν αξίζει να τη ζει ο άνθρωπος»[1]. Απεναντίας, όμως, διαφωνούσε με τον ισχυρισμό των σοφιστών ότι δεν υπάρχει αλήθεια πέρα από τη προσωπική γνώμη.
Στην αναζήτηση του για την
αλήθεια, ο Σωκράτης χρησιμοποιούσε μερικές φορές τη μέθοδο που ονομαζόταν επαγωγικός ορισμός[2], η
οποία άρχιζε με την εξέταση παραδειγμάτων εννοιών, όπως κάλλος, αγάπη,
δικαιοσύνη ή αλήθεια, και μετά προχωρούσε σε ερωτήματα, όπως τι κοινό έχουν όλα
τα παραδείγματα κάλλους. Με άλλα λόγια, ο Σωκράτης ρωτούσε τι είναι αυτό που
κάνει ωραίο, δίκαιο ή αληθινό. Με αυτόν τον τρόπο, επεδίωκε να ανακαλύψει
γενικές έννοιες εξετάζοντας μεμονωμένα παραδείγματα. Θεωρείτο ότι αυτές οι
έννοιες υπερβαίνουν τις ατομικές τους εκδηλώσεις και, συνεπώς, είναι
εδραιωμένες και κατανοήσιμες. Αυτό που αναζητούσε ο Σωκράτης ήταν η ουσία πραγμάτων όπως το κάλος, η
δικαιοσύνη και η αλήθεια. Η ουσία ενός πράγματος είναι η βασική του φύση, τα
διαρκή χαρακτηριστικά του που του προσδίδουν την ταυτότητα του. Η ουσιαστική
γνώση κάποιου όντος, σύμφωνα με τον Σωκράτη, σημαίνει κατανόηση της ουσίας του.
Δεν αρκεί να αναγνωρίσει κανείς κάτι ως ωραίο· πρέπει να γνωρίζει γιατί είναι
ωραίο. Πρέπει να γνωρίζουμε τι κοινό έχουν όλες οι εκφάνσεις του κάλλους. Είναι
σημαντικό να σημειώσουμε πως, αν και ο Σωκράτης, αναζητούσε την ουσία διάφορων
εννοιών, δεν πίστευε ότι οι ουσίες είχαν αφηρημένη ύπαρξη. Γι’ αυτόν, η ουσία
ήταν ένας καθολικά αποδεκτός ορισμός μιας έννοιας – ένας ορισμός που ήταν τόσο
ακριβής όσο και αποδεκτός από όλους τους ενδιαφερόμενους. Από τη στιγμή που θα
διατυπωνόταν αυτού του είδους οι ορισμοί, ήταν δυνατή η επικοινωνία μεταξύ των
ενδιαφερομένων ατόμων. Αντίθετα με τους σοφιστές, που πίστευαν ότι η αλήθεια
είναι υποκειμενική και μη μεταδόσιμη ο Σωκράτης πρέσβευε ότι η αλήθεια μπορούσε
να είναι γενική και κοινή μεταξύ των ανθρώπων. Ωστόσο, οι ουσίες που αναζητούσε
ο Σωκράτης ήταν λεκτικοί ορισμοί, τίποτε περισσότερο.
Για τον Σωκράτη, η κατανόηση των
ουσιών συνιστούσε γνώση και σκοπός της ζωής ήταν η απόκτηση γνώσης. Όταν η
συμπεριφορά κάποιου καθοδηγείται από γνώση, είναι αναγκαστικά ηθική. Για
παράδειγμα αν γνωρίζει κάποιος τι είναι δικαιοσύνη, δρα δίκαια. Για τον ίδιο η
γνώση και η ηθική συνάπτονται αδιάρρηκτα· η
γνώση είναι αρετή και η άτοπη συμπεριφορά προκύπτει από άγνοια. Αντίθετα
προς τους περισσότερους από τους παλαιότερους φιλοσόφους ο Σωκράτης
ενδιαφερόταν κυρίως για το τι σημαίνει να είναι κανείς άνθρωπος και για τα
προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης[3]. Λόγω
αυτών των μελημάτων του, αναφέρεται μερικές φορές ως ο πρώτος υπαρξιστής
φιλόσοφος.
Το 399 π.Χ., όταν ο Σωκράτης ήταν
70 ετών, κατηγορήθηκε για ασέβεια προς τους θεούς της πόλης και για διαφθορά
των νέων της Αθήνας. Του καταμαρτυρούσαν ότι διέφθειρε τους νέους επειδή τους
έκανε να θέτουν τα πάντα υπό αμφισβήτηση, συμπεριλαμβανομένων πολλών
παραδοσιακών πεποιθήσεων. Ίσως ήταν
ένοχος αυτής της τελευταίας κατηγορίας. Εν πάση περιπτώσει, ο Σωκράτης
κηρύχθηκε ένοχος και των δύο κατηγοριών και καταδικάστηκε σε θάνατο. Όμως το
τέλος της δίκης του συνέπεσε με ένα θρησκευτικό εορτασμό, κατά τη διάρκεια του
οποίου οι εκτελέσεις ήταν παράνομες. Κατά την καθυστέρηση αυτή, που διήρκεσε
ένα μήνα, ο Σωκράτης ήταν φυλακισμένος, αλλά συναντιόταν τακτικά με τους φίλους
του. Προφανώς θα του ήταν εύκολο να δραπετεύσει από την Αθήνα […] και οι φίλοι
του τον προέτρεπαν να το κάνει. […] Ο Σωκράτης προτίμησε το θάνατο από την
εξορία από την αγαπημένη του Αθήνα και τελικά ήπιε το κώνειο εκτελώντας τη
διαταγή του δικαστηρίου. […]
B.R. Hergenhahn, Εισαγωγή στην Ιστορία της Ψυχολογίας
(Εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα
2008, σελ. 49-50)
[1] «Ο δε ανεξέταστος βίος ου
βιωτός ανθρώπου», Πλάτων, Απολογία
Σωκράτους, 38a.
[2] Επακτικοί λόγοι και
ορίζεσθαι καθόλου.
[3] Ο Σωκρατικός διάλογος και
η ψυχοθεραπευτική λειτουργία της εκφόρτισης δια του λόγου αποτελούν κοινή
μεθοδολογία στη ραγδαία αναπτυσσόμενη σύγχρονη φιλοσοφική συμβουλευτική […]
