Με τα μάτια του μυαλού
Ας πάρουμε για παράδειγμα την όρασή μας. Πόσο σίγουροι είμαστε ότι με τα μάτια μας βλέπουμε οτιδήποτε συμβαίνει και κυρίως ότι όλα αυτά είναι πραγματικά;
«Η παραίσθηση του καταρράκτη» είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των οπτικών παραισθήσεων που ...αντιμετωπίζουμε καθημερινά χωρίς να τις αντιλαμβανόμαστε.
Σύμφωνα με αυτή, αν παρατηρήσουμε τα τρεχούμενα νερά ενός καταρράκτη για κάποια δευτερόλεπτα και στη συνέχεια μεταφέρουμε το βλέμμα μας στα βράχια που βρίσκονται δεξιά και αριστερά του, θα δούμε και αυτά επίσης να κινούνται.
Αυτό συμβαίνει γιατί η όραση είναι το αποτέλεσμα πολλών διαφορετικών μονάδων. Κάποια κομμάτια, λοιπόν, του οπτικού μας συστήματος επιμένουν ότι τα βράχια κινούνται, ενώ κάποια άλλα όχι. Και καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τελικά τα βράχια δεν κινούνται, όχι γιατί είναι αυτό που αντιλαμβανόμαστε, αλλά επειδή το υποσυνείδητό μας, με την εμπειρία και τις γνώσεις που έχει αποκομίσει, μας προειδοποιεί για το αντίθετο.
Επομένως η σκέψη μας δεν έχει να κάνει (πάντα) με το συνειδητό μέρος του «εγώ» μας και τις αισθήσεις μας, αλλά με τη φωνή της λογικής που ακούγεται από τα βάθη του μυαλού μας. Από την άλλη, πολλές φορές οι προσδοκίες μας επηρεάζουν αυτά που βλέπουμε. Βλέπουμε τα... κρυμμένα ρολόγια στον αφηρημένο πίνακα ενός καλλιτέχνη γιατί γνωρίζουμε ήδη τη δουλειά του. Αντίθετα, η φίλη μας, που δεν έχει ξαναδεί πίνακά του, αδυνατεί να τα εντοπίσει. Ο εγκέφαλος μπορεί να προβλέψει τι θα συμβεί αν κάνουμε μια συγκεκριμένη κίνηση κάτω από ορισμένες συνθήκες. Κι αυτό γιατί έχει ξανακάνει κάτι ανάλογο στο παρελθόν και γνωρίζει πώς να το καταφέρει και τώρα. Ήδη από το 1940 οι επιστήμονες είχαν αρχίσει να φλερτάρουν με την ιδέα ότι η αντίληψή μας για τα πράγματα γεννιέται από τις πληροφορίες που ήδη έχει συλλέξει ο εγκέφαλος, από τον τρόπο που συνδυάζει τις προσδοκίες με τις αισθήσεις μας. Στην περίπτωση του πίνακα, στην αντιστοιχία ανάμεσα στην προσδοκία των ρολογιών και την αίσθηση της όρασης.
Προσοχή στο κενό!
Αν κάποιος μας ζητούσε να περιγράψουμε με κάθε λεπτομέρεια πώς παρκάρουμε το αυτοκίνητό μας σε ένα πολύ στενό πάρκινγκ, μάλλον θα τον κοιτούσαμε με απορία. Μπορούμε εύκολα να το κάνουμε, αλλά δεν ξέρουμε πώς και γιατί. Και σε αυτό το σημείο φανερώνεται άλλο ένα κρυφό χαρτί του εγκεφάλου, η «σιωπηρή μνήμη». Πρόκειται για τη γνώση που κατέχει το μυαλό μας για ορισμένα πράγματα, στην οποία όμως εμείς ουσιαστικά δεν έχουμε πρόσβαση. Δηλαδή για το κενό που υπάρχει ανάμεσα σε αυτά που έχει την ικανότητα να εφαρμόσει ο εγκέφαλός μας και σε εκείνα που συνειδητά ξέρουμε ότι μπορούμε να κάνουμε. Στην ουσία, σύμφωνα με τον Ίγκλμαν, το μυαλό μας είναι ένας πολύπλοκος υπολογιστής που συνδυάζει τα λογισμικά του συνειδητού και του ασυνείδητου.
Θα λέγαμε επομένως ότι ο νους μας αποτελεί μια σούπερ επιτυχημένη επιχείρηση με πολύ ικανό διοικητικό συμβούλιο. Σε αυτή την εταιρεία η συνείδηση παίζει το ρόλο του διευθύνοντα συμβούλου, του στελέχους που είναι υπεύθυνο για τη μακροπρόθεσμη λειτουργία και οργάνωσή της, ενώ άλλοι υπάλληλοι, σε χαμηλότερες θέσεις, φροντίζουν για τις καθημερινές ανάγκες της. Το συνειδητό μέρος λοιπόν του εγκεφάλου μας θέτει τους στόχους και το υπόλοιπο σύστημα βρίσκει τους τρόπους για να τους πραγματοποιήσει, ακόμα κι αν δεν καταλαβαίνουμε πώς. Αυτό που κάνει το συνειδητό μέρος του εγκεφάλου, όπως και ο επικεφαλής μιας ομάδας, είναι να εκπαιδεύει τους υφισταμένους του ώστε να αντιμετωπίζουν τις διάφορες καταστάσεις. Όταν αυτές προκύπτουν, απλώς κάνει πίσω και τους αφήνει να λύσουν τα προβλήματα αποτελεσματικά. Φανταστείτε μια αθλήτρια ενόργανης στη δοκό ισορροπίας. Όταν έρχεται η ώρα να εκτελέσει το πρόγραμμά της, δεν σκέφτεται πώς θα κάνει κάθε άλμα. Απλώς εφαρμόζει όλα όσα της δίδαξαν οι ατέλειωτες ώρες προπόνησης, όταν συνειδητά εκτελούσε κάθε κίνηση με τον κατάλληλο τρόπο.
Περί έρωτος και απιστίας
Τα μυστήρια του εγκεφάλου δεν θα μπορούσαν να αφήσουν έξω από το σκοτεινό τους πέπλο τα ζητήματα της αγάπης. Τι συμβαίνει όταν ερωτευόμαστε; Η κοινή λογική θα έλεγε ότι αυτό που φέρνει δύο ανθρώπους κοντά είναι οι κοινές εμπειρίες, ο αμοιβαίος θαυμασμός, η σεξουαλική έλξη, η κατανόηση. Ή μήπως είναι και κάτι άλλο που δεν έχουμε λάβει υπόψη;
Σε έρευνα που έγινε το 2004 ο ψυχολόγος Τζον Τζόουνς και οι συνεργάτες του, εξέτασαν πάνω από 15.000 αρχεία γάμων από διάφορες περιοχές των ΗΠΑ. Αυτό που ανακάλυψαν ήταν ότι οι άνθρωποι παντρεύονται πιο συχνά άτομα των οποίων το όνομα αρχίζει από το ίδιο γράμμα με εκείνο του δικού τους ονόματος. Άλλες αντίστοιχες έρευνες έχουν δείξει ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στην ημερομηνία γέννησής μας και τον αριθμό της οδού στην οποία επιλέγουμε να μείνουμε. Υπερβολές; Καθόλου, θα απαντήσει ο Ίγκλμαν. Για όλα ευθύνεται ο «κρυφός εγωισμός» μας. Και εξηγεί: «Οι παραπάνω σύζυγοι -με το κοινό πρώτο γράμμα στο επώνυμό τους- θυμίζουν στις συζύγους τους τον εαυτό τους. Οι άνθρωποι τείνουν να αγαπούν την προβολή του εαυτού τους στους άλλους. Οι ψυχολόγοι εξηγούν αυτό το φαινόμενο ως μια υποσυνείδητη αγάπη για τον εαυτό μας ή μια αίσθηση άνεσης με τα πράγματα με τα οποία είμαστε εξοικειωμένοι. Αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τους συντρόφους που επιλέγουμε, αλλά και με τα προϊόντα που αποφασίζουμε να αγοράσουμε».
Στο θέμα «απιστία» οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι σημαντικό ρόλο παίζει η βιολογία. Το 2008 μια ομάδα ερευνητών στο Ινστιτούτο Karolinska της Σουηδίας μελέτησε το γονίδιο που καθορίζει τον υποδοχέα της ορμόνης βασοπρεσίνης στον αντρικό εγκέφαλο. Η συγκεκριμένη ορμόνη -στα τρωκτικά τουλάχιστον- σχετίζεται άμεσα με τη μονογαμία. Οι επιστήμονες, λοιπόν, παρατήρησαν ότι ένα τμήμα του γονιδίου μπορεί να παρουσιάσει διαφοροποίηση: ένας άντρας μπορεί να έχει δύο αντίτυπα αυτού του τμήματος, άλλος ένα και άλλος κανένα. Όσο περισσότερα είναι τα αντίτυπα τόσο μικρότερη είναι η επίδραση της βασοπρεσίνης στον εγκέφαλο. Εκείνοι που είχαν πολλά αντίτυπα έδειξαν και τη μεγαλύτερη ανικανότητα να προσκολληθούν συναισθηματικά σε μια γυναίκα και μεγαλύτερη διάθεση να απατήσουν... «Αυτό δεν σημαίνει ότι οι επιλογές και το περιβάλλον στο οποίο ζούμε δεν παίζουν ρόλο. Φυσικά και παίζουν. Απλώς ερχόμαστε στον κόσμο με διαφορετική προδιάθεση ο καθένας. Ορισμένοι άντρες μπορεί να είναι γενετικά προδιατεθειμένοι να έχουν μόνο μία σύντροφο, ενώ άλλοι όχι» σημειώνει ο επιστήμονας και συνεχίζει: «Στο κοντινό μέλλον οι νέες γυναίκες ίσως να έχουν τη δυνατότητα να ζητούν να δουν τα γενετικά τεστ των συντρόφων τους προκειμένου να διαπιστώσουν πόσο πιθανό είναι εκείνοι να γίνουν πιστοί σύζυγοι...».
Από όλα τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι το συνειδητό κομμάτι της ύπαρξής μας, αυτό που θεωρούμε ως «εαυτό» μας δεν έχει και πολύ μεγάλο μερίδιο ευθύνης στη λήψη των αποφάσεών μας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στο βιβλίο του ο Ίγκλμαν, «ο εαυτός μας είναι σαν ένα νεαρό μονάρχη που κληρονομεί το θρόνο και πιστώνεται τη δόξα του βασιλείου χωρίς να έχει γνωρίσει ποτέ όλους τους υπαλλήλους που τόσο καιρό δούλεψαν για να κρατήσουν τη χώρα του ζωντανή».
Αυτό που δεν έχουμε αντιληφθεί είναι ότι ο εγκέφαλός μας θυμίζει πεδίο μάχης, όπου διαφορετικά στοιχεία αντιμάχονται το ένα το άλλο. Moιάζουν με κόμματα μέσα στη Βουλή που εκφράζουν διαφορετικές απόψεις για το ίδιο θέμα. «Οι εγκέφαλοί μας είναι σαν αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες. Είναι φτιαγμένοι από ένα πλήθος ειδικών που συναγωνίζονται πάνω σε διαφορετικές επιλογές».
Πηγή
Ας πάρουμε για παράδειγμα την όρασή μας. Πόσο σίγουροι είμαστε ότι με τα μάτια μας βλέπουμε οτιδήποτε συμβαίνει και κυρίως ότι όλα αυτά είναι πραγματικά;
«Η παραίσθηση του καταρράκτη» είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των οπτικών παραισθήσεων που ...αντιμετωπίζουμε καθημερινά χωρίς να τις αντιλαμβανόμαστε.
Σύμφωνα με αυτή, αν παρατηρήσουμε τα τρεχούμενα νερά ενός καταρράκτη για κάποια δευτερόλεπτα και στη συνέχεια μεταφέρουμε το βλέμμα μας στα βράχια που βρίσκονται δεξιά και αριστερά του, θα δούμε και αυτά επίσης να κινούνται.
Αυτό συμβαίνει γιατί η όραση είναι το αποτέλεσμα πολλών διαφορετικών μονάδων. Κάποια κομμάτια, λοιπόν, του οπτικού μας συστήματος επιμένουν ότι τα βράχια κινούνται, ενώ κάποια άλλα όχι. Και καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τελικά τα βράχια δεν κινούνται, όχι γιατί είναι αυτό που αντιλαμβανόμαστε, αλλά επειδή το υποσυνείδητό μας, με την εμπειρία και τις γνώσεις που έχει αποκομίσει, μας προειδοποιεί για το αντίθετο.
Επομένως η σκέψη μας δεν έχει να κάνει (πάντα) με το συνειδητό μέρος του «εγώ» μας και τις αισθήσεις μας, αλλά με τη φωνή της λογικής που ακούγεται από τα βάθη του μυαλού μας. Από την άλλη, πολλές φορές οι προσδοκίες μας επηρεάζουν αυτά που βλέπουμε. Βλέπουμε τα... κρυμμένα ρολόγια στον αφηρημένο πίνακα ενός καλλιτέχνη γιατί γνωρίζουμε ήδη τη δουλειά του. Αντίθετα, η φίλη μας, που δεν έχει ξαναδεί πίνακά του, αδυνατεί να τα εντοπίσει. Ο εγκέφαλος μπορεί να προβλέψει τι θα συμβεί αν κάνουμε μια συγκεκριμένη κίνηση κάτω από ορισμένες συνθήκες. Κι αυτό γιατί έχει ξανακάνει κάτι ανάλογο στο παρελθόν και γνωρίζει πώς να το καταφέρει και τώρα. Ήδη από το 1940 οι επιστήμονες είχαν αρχίσει να φλερτάρουν με την ιδέα ότι η αντίληψή μας για τα πράγματα γεννιέται από τις πληροφορίες που ήδη έχει συλλέξει ο εγκέφαλος, από τον τρόπο που συνδυάζει τις προσδοκίες με τις αισθήσεις μας. Στην περίπτωση του πίνακα, στην αντιστοιχία ανάμεσα στην προσδοκία των ρολογιών και την αίσθηση της όρασης.
Προσοχή στο κενό!
Αν κάποιος μας ζητούσε να περιγράψουμε με κάθε λεπτομέρεια πώς παρκάρουμε το αυτοκίνητό μας σε ένα πολύ στενό πάρκινγκ, μάλλον θα τον κοιτούσαμε με απορία. Μπορούμε εύκολα να το κάνουμε, αλλά δεν ξέρουμε πώς και γιατί. Και σε αυτό το σημείο φανερώνεται άλλο ένα κρυφό χαρτί του εγκεφάλου, η «σιωπηρή μνήμη». Πρόκειται για τη γνώση που κατέχει το μυαλό μας για ορισμένα πράγματα, στην οποία όμως εμείς ουσιαστικά δεν έχουμε πρόσβαση. Δηλαδή για το κενό που υπάρχει ανάμεσα σε αυτά που έχει την ικανότητα να εφαρμόσει ο εγκέφαλός μας και σε εκείνα που συνειδητά ξέρουμε ότι μπορούμε να κάνουμε. Στην ουσία, σύμφωνα με τον Ίγκλμαν, το μυαλό μας είναι ένας πολύπλοκος υπολογιστής που συνδυάζει τα λογισμικά του συνειδητού και του ασυνείδητου.
Θα λέγαμε επομένως ότι ο νους μας αποτελεί μια σούπερ επιτυχημένη επιχείρηση με πολύ ικανό διοικητικό συμβούλιο. Σε αυτή την εταιρεία η συνείδηση παίζει το ρόλο του διευθύνοντα συμβούλου, του στελέχους που είναι υπεύθυνο για τη μακροπρόθεσμη λειτουργία και οργάνωσή της, ενώ άλλοι υπάλληλοι, σε χαμηλότερες θέσεις, φροντίζουν για τις καθημερινές ανάγκες της. Το συνειδητό μέρος λοιπόν του εγκεφάλου μας θέτει τους στόχους και το υπόλοιπο σύστημα βρίσκει τους τρόπους για να τους πραγματοποιήσει, ακόμα κι αν δεν καταλαβαίνουμε πώς. Αυτό που κάνει το συνειδητό μέρος του εγκεφάλου, όπως και ο επικεφαλής μιας ομάδας, είναι να εκπαιδεύει τους υφισταμένους του ώστε να αντιμετωπίζουν τις διάφορες καταστάσεις. Όταν αυτές προκύπτουν, απλώς κάνει πίσω και τους αφήνει να λύσουν τα προβλήματα αποτελεσματικά. Φανταστείτε μια αθλήτρια ενόργανης στη δοκό ισορροπίας. Όταν έρχεται η ώρα να εκτελέσει το πρόγραμμά της, δεν σκέφτεται πώς θα κάνει κάθε άλμα. Απλώς εφαρμόζει όλα όσα της δίδαξαν οι ατέλειωτες ώρες προπόνησης, όταν συνειδητά εκτελούσε κάθε κίνηση με τον κατάλληλο τρόπο.
Περί έρωτος και απιστίας
Τα μυστήρια του εγκεφάλου δεν θα μπορούσαν να αφήσουν έξω από το σκοτεινό τους πέπλο τα ζητήματα της αγάπης. Τι συμβαίνει όταν ερωτευόμαστε; Η κοινή λογική θα έλεγε ότι αυτό που φέρνει δύο ανθρώπους κοντά είναι οι κοινές εμπειρίες, ο αμοιβαίος θαυμασμός, η σεξουαλική έλξη, η κατανόηση. Ή μήπως είναι και κάτι άλλο που δεν έχουμε λάβει υπόψη;
Σε έρευνα που έγινε το 2004 ο ψυχολόγος Τζον Τζόουνς και οι συνεργάτες του, εξέτασαν πάνω από 15.000 αρχεία γάμων από διάφορες περιοχές των ΗΠΑ. Αυτό που ανακάλυψαν ήταν ότι οι άνθρωποι παντρεύονται πιο συχνά άτομα των οποίων το όνομα αρχίζει από το ίδιο γράμμα με εκείνο του δικού τους ονόματος. Άλλες αντίστοιχες έρευνες έχουν δείξει ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στην ημερομηνία γέννησής μας και τον αριθμό της οδού στην οποία επιλέγουμε να μείνουμε. Υπερβολές; Καθόλου, θα απαντήσει ο Ίγκλμαν. Για όλα ευθύνεται ο «κρυφός εγωισμός» μας. Και εξηγεί: «Οι παραπάνω σύζυγοι -με το κοινό πρώτο γράμμα στο επώνυμό τους- θυμίζουν στις συζύγους τους τον εαυτό τους. Οι άνθρωποι τείνουν να αγαπούν την προβολή του εαυτού τους στους άλλους. Οι ψυχολόγοι εξηγούν αυτό το φαινόμενο ως μια υποσυνείδητη αγάπη για τον εαυτό μας ή μια αίσθηση άνεσης με τα πράγματα με τα οποία είμαστε εξοικειωμένοι. Αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τους συντρόφους που επιλέγουμε, αλλά και με τα προϊόντα που αποφασίζουμε να αγοράσουμε».
Στο θέμα «απιστία» οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι σημαντικό ρόλο παίζει η βιολογία. Το 2008 μια ομάδα ερευνητών στο Ινστιτούτο Karolinska της Σουηδίας μελέτησε το γονίδιο που καθορίζει τον υποδοχέα της ορμόνης βασοπρεσίνης στον αντρικό εγκέφαλο. Η συγκεκριμένη ορμόνη -στα τρωκτικά τουλάχιστον- σχετίζεται άμεσα με τη μονογαμία. Οι επιστήμονες, λοιπόν, παρατήρησαν ότι ένα τμήμα του γονιδίου μπορεί να παρουσιάσει διαφοροποίηση: ένας άντρας μπορεί να έχει δύο αντίτυπα αυτού του τμήματος, άλλος ένα και άλλος κανένα. Όσο περισσότερα είναι τα αντίτυπα τόσο μικρότερη είναι η επίδραση της βασοπρεσίνης στον εγκέφαλο. Εκείνοι που είχαν πολλά αντίτυπα έδειξαν και τη μεγαλύτερη ανικανότητα να προσκολληθούν συναισθηματικά σε μια γυναίκα και μεγαλύτερη διάθεση να απατήσουν... «Αυτό δεν σημαίνει ότι οι επιλογές και το περιβάλλον στο οποίο ζούμε δεν παίζουν ρόλο. Φυσικά και παίζουν. Απλώς ερχόμαστε στον κόσμο με διαφορετική προδιάθεση ο καθένας. Ορισμένοι άντρες μπορεί να είναι γενετικά προδιατεθειμένοι να έχουν μόνο μία σύντροφο, ενώ άλλοι όχι» σημειώνει ο επιστήμονας και συνεχίζει: «Στο κοντινό μέλλον οι νέες γυναίκες ίσως να έχουν τη δυνατότητα να ζητούν να δουν τα γενετικά τεστ των συντρόφων τους προκειμένου να διαπιστώσουν πόσο πιθανό είναι εκείνοι να γίνουν πιστοί σύζυγοι...».
Από όλα τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι το συνειδητό κομμάτι της ύπαρξής μας, αυτό που θεωρούμε ως «εαυτό» μας δεν έχει και πολύ μεγάλο μερίδιο ευθύνης στη λήψη των αποφάσεών μας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στο βιβλίο του ο Ίγκλμαν, «ο εαυτός μας είναι σαν ένα νεαρό μονάρχη που κληρονομεί το θρόνο και πιστώνεται τη δόξα του βασιλείου χωρίς να έχει γνωρίσει ποτέ όλους τους υπαλλήλους που τόσο καιρό δούλεψαν για να κρατήσουν τη χώρα του ζωντανή».
Αυτό που δεν έχουμε αντιληφθεί είναι ότι ο εγκέφαλός μας θυμίζει πεδίο μάχης, όπου διαφορετικά στοιχεία αντιμάχονται το ένα το άλλο. Moιάζουν με κόμματα μέσα στη Βουλή που εκφράζουν διαφορετικές απόψεις για το ίδιο θέμα. «Οι εγκέφαλοί μας είναι σαν αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες. Είναι φτιαγμένοι από ένα πλήθος ειδικών που συναγωνίζονται πάνω σε διαφορετικές επιλογές».
Πηγή
