Ένας νευροβιολόγος δεν χρειάζεται τη θρησκευτική έννοια της ψυχής για να εξηγήσει τη συμπεριφορά του ανθρώπου και των άλλων ζώων.
Francis Crick
‘Κι όσο κοιτάζουν τόσο πιο πολύ απορούν πώς ένα τόσο δα κεφάλι κουβαλάει όσα γνωρίζει’
Oliver Goldsmith
Όπως
είναι γνωστό, η ιατρική επιστήμη έχει σκοπό να βοηθήσει τον άνθρωπο,
βελτιώνοντας την υγεία και κατ’ επέκταση την ποιότητα ζωής του.
Τι σημαίνει όμως ‘άνθρωπος’ στην ιατρική;
Μια
απλή απάντηση που μπορούμε να δώσουμε είναι η εξής: ‘ο άνθρωπος είναι η
λεπτομερής συμπεριφορά ενός συνόλου νευρικών κυττάρων’!
Η αντίληψη αυτή, αν και προκαλεί έκπληξη στους περισσότερους ανθρώπους ανταποκρίνεται στην επιστημονική πεποίθηση ότι η νόησή μας - η συμπεριφορά του εγκεφάλου μας - μπορεί να εξηγηθεί μέσα από τις αλληλεπιδράσεις των νευρικών και άλλων κυττάρων και των μορίων που σχετίζονται μ’ αυτά.
Από δεδομένα που προέρχονται από τον πειραματισμό στα ζώα, από τη νευροχειρουργική του ανθρώπου, την τοπική χρησιμοποίηση χημικών ουσιών, τη μελέτη παθολoγικών κλινικών εικόνων στις οποίες αντιστοιχούν βλάβες ορισμένων περιοχών του εγκεφάλου, συνάγεται το συμπέρασμα ότι καθεμία από τις διάφορες περιοχές του εγκεφάλου είναι ειδικευμένη στο να επιτελεί μια ορισμένη λειτουργία (κίνησης, αίσθησης, όρασης, ακοής, ομιλίας κ.ά).
Πρόκειται όμως πάντα για ειδικότητες που υπερισχύουν σε ορισμένες περιοχές εφόσον δεν υπάρχει μια διαίρεση ούτε ανατομική ούτε πολύ λιγότερο λειτουργική μεταξύ των διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου: έτσι κάθε λειτουργία που ρυθμίζεται από τον εγκέφαλο αν και εδράζεται κυρίως σε μια ορισμένη περιοχή του, στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύει πάντα το αποτέλεσμα πολύπλοκων λειτουργιών που εμπλέκουν ολόκληρη την εγκεφαλική ουσία.
Χάριν ακριβώς σ’ αυτή τη λειτουργική συμμετοχή ολόκληρου του εγκεφαλικού ιστού μπορεί να παρατηρηθεί σε διάφορες εκφάνσεις της ζωής η εμφάνιση συμπληρωματικών δραστηριοτήτων, όταν το ειδικό κέντρο που είναι αρμόδιο για μια ορισμένη λειτουργία καταστραφεί.
Ας προσπαθήσουμε όμως σ΄ αυτό το σημείο να εξηγήσουμε λίγο πιο αναλυτικά πώς λειτουργεί αυτή η πολύπλοκη και θαυμαστή μηχανή, ο εγκέφαλος. Πρέπει προηγουμένως να σημειωθεί ότι παρά τις μελέτες που έγιναν και εξακολουθούν να γίνονται πάνω στους μηχανισμούς λειτουργίας του εγκεφάλου υπάρχουν ακόμα σκοτεινά σημεία και ανεξερεύνητες πτυχές του· αυτό το μυστήριο άλλωστε που καλύπτει τον εγκέφαλο αποτελεί ένα μέρος της μαγείας του.
Για να κατανοήσουμε τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε μερικά βασικά στοιχεία για τα κύρια δομικά συστατικά του, τους νευρώνες. Άλλωστε σύμφωνα με τον Idan Segev, ‘η λειτουργία του εγκεφάλου δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από τη λειτουργία των βασικών του μονάδων, των νευρικών κυττάρων’. Ο εγκέφαλος αποτελείται από δισεκατομμύρια νευρώνες με πάρα πολλές συνάψεις μεταξύ τους.
Ιστολογικά ένας νευρώνας αποτελείται από 3 μέρη: Tο κυτταρικό σώμα, τους δενδρίτες και τον νευράξονα. Μέσω των δενδριτών μπορούν να επιτευχθούν εκατοντάδες διασυνδέσεις.
Οι νευρώνες συμμετέχουν ενεργά στη μεταβίβαση διαφόρων ηλεκτροχημικών ερεθισμάτων, μέσα από υποδοχείς που υπάρχουν ώστε να περνούν τα μηνύματα. Οι υποδοχείς αυτοί προσλαμβάνουν ορισμένες ουσίες που εκκρίνονται από τον οργανισμό ανάλογα με την εκάστοτε περίσταση και διεγείρουν τα αντίστοιχα συναισθήματα (άγχος, θλίψη, χαρά κ.λ.π.). Τα διάφορα συναισθήματα επομένως είναι προϊόντα των χημικών διεργασιών που γίνονται στο εσωτερικό του Κ.Ν.Σ., δεν είναι άυλες καταστάσεις.
Σ΄ αυτή τη λειτουργία του εγκεφάλου
στηρίχτηκαν σε παλαιότερες εποχές ορισμένοι νευροχειρουργοί για τη
‘θεραπεία’ ψυχασθενών: με τις λεγόμενες λοβοτομές, αφαιρούσαν ένα μέρος
του εγκεφαλικού φλοιού που είναι υπεύθυνο για την επιθετικότητα. Βέβαια η
επιθετικότητα εξαλείφονταν και μαζί μ’αυτήν και η ανθρώπινη διάσταση
του ασθενούς που έχανε την επαφή με το περιβάλλον του!
Σήμερα δεν χρησιμοποιούνται αυτές οι βάρβαρες τεχνικές, ωστόσο η φύση της θεραπείας παραμένει η ίδια: τα διάφορα ψυχοφάρμακα π.χ. αντικαταθλιπτικά, αγχολυτικά κ.λ.π. μπλοκάρουν συγκεκριμένους υποδοχείς, τροποποιώντας τη διαδικασία πρόσληψης ουσιών και κατά συνέπεια τροποποιώντας το συναίσθημα.
Δηλαδή αποκλειστικά και μόνο ο εγκέφαλος καθορίζει τη συμπεριφορά μας;
Μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε ότι η σκέψη και η νόηση είναι συνάρτηση μόνο της λειτουργίας του εγκεφάλου και ξέραμε ότι το πρωταρχικό όργανο που εμπλέκεται σ΄ αυτές τις λειτουργίες είναι το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα. Σήμερα όμως μπορούμε να πούμε ότι η νόηση, τα συναισθήματα αλλά και όλες οι ενδοψυχικές λειτουργίες είναι συνάρτηση όλου του σώματος, όχι μόνο του εγκεφάλου, έστω και αν ο τελευταίος παίζει συντονιστικό και κυρίαρχο ρόλο.
Ας πάρουμε το παράδειγμα του δέρματος, που είναι ίσως ένα από τα πιο σημαντικά όργανα μετά τον εγκέφαλο. Τα δερματικά ερεθίσματα που δέχεται το άτομο από τη στιγμή της γέννησης και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στην παιδική ηλικία θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που αυτό θα αισθάνεται και θα σκέφτεται. Ο εγκέφαλος θα είναι και εδώ ο βασικός συντονιστής, αλλά όχι και το αποκλειστικό όργανο από το οποίο εξαρτάται η σκέψη ή το συναίσθημα!
Εγκέφαλος εναντίον Η/Υ !
Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος της πολυπλοκότητας του εγκεφάλου, αρκεί να δούμε πώς γίνεται η επεξεργασία μιας π.χ. οπτικής πληροφορίας: η εικόνα αποτελεί το οπτικό ερέθισμα που δημιουργείται στο μάτι· το ερέθισμα αυτό μεταφράζεται σε ηλεκτρονικούς και χημικούς παλμούς που καταλήγουν σε συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου. Ο οπτικός φλοιός δέχεται αυτά τα ερεθίσματα και ενημερώνει το σύνολο του εγκεφάλου.
Έτσι όλες οι άλλες περιοχές του εγκεφάλου που ασχολούνται με τελείως διαφορετικά ερεθίσματα (π.χ. κέντρο μνήμης) ενημερώνονται γι΄ αυτό και ανατροφοδοτούν με πληροφορίες τον οπτικό φλοιό ο οποίος συνδυάζει όλα τα σήματα και δίνει την τελική πληροφορία. Η παραπάνω διεργασία γίνεται σε απειροελάχιστο χρονικό διάστημα.
Μα αυτό δεν μπορεί να το κάνει και ένας Η/Υ;
Πράγματι, οι Η/Υ όταν δέχονται μια πληροφορία, τη συνδυάζουν με ότι έχουν στην μνήμη και βγάζουν ένα αποτέλεσμα.
Σε αυτό το σημείο μπορούμε να πούμε ότι ο εγκέφαλος προσομοιάζει με τη λειτουργία του Η/Υ. Μέχρι εδώ όμως έχουμε ξεχάσει τη σημαντικότερη ίσως λειτουργία του εγκεφάλου που όχι μόνο διαφοροποιεί τον άνθρωπο αλλά τον κάνει ασύγκριτα ανώτερο από τον Η/Υ: και αυτή είναι η δυνατότητα να παίρνει πρωτοβουλίες και να δημιουργεί κάτι δικό του χωρίς να του έχει ζητηθεί.
Ο εγκέφαλος δε συσχετίζει και συγκρίνει μόνο - όπως οι Η/Υ - αλλά μέσα από αυτό το συσχετισμό μπορεί να δημιουργήσει. Βέβαια δεν αμφισβητούμε πως υπάρχουν Η/Υ των οποίων η ικανότητα συσχετισμού πληροφοριών ξεπερνάει αυτή του ανθρώπου. Η δημιουργικότητα όμως είναι αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Θα μπορούσαμε να αφιερώσουμε πολλές σελίδες περιγράφοντας τους λειτουργικούς μηχανισμούς του εγκεφάλου, ωστόσο και πάλι η αναφορά μας θα ήταν ελλιπής: η πολυπλοκότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι πολύ δύσκολο έως αδύνατο να αποτυπωθεί, αφού άλλωστε δεν είναι λίγοι οι άγνωστοι μηχανισμοί, που διεγείρουν το ενδιαφέρον των επιστημόνων. Ακόμη όμως και αυτή η μικρή περιγραφή είναι αρκετή για να αντιληφθούμε το μεγαλείο του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Σήμερα δεν χρησιμοποιούνται αυτές οι βάρβαρες τεχνικές, ωστόσο η φύση της θεραπείας παραμένει η ίδια: τα διάφορα ψυχοφάρμακα π.χ. αντικαταθλιπτικά, αγχολυτικά κ.λ.π. μπλοκάρουν συγκεκριμένους υποδοχείς, τροποποιώντας τη διαδικασία πρόσληψης ουσιών και κατά συνέπεια τροποποιώντας το συναίσθημα.
Δηλαδή αποκλειστικά και μόνο ο εγκέφαλος καθορίζει τη συμπεριφορά μας;
Μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε ότι η σκέψη και η νόηση είναι συνάρτηση μόνο της λειτουργίας του εγκεφάλου και ξέραμε ότι το πρωταρχικό όργανο που εμπλέκεται σ΄ αυτές τις λειτουργίες είναι το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα. Σήμερα όμως μπορούμε να πούμε ότι η νόηση, τα συναισθήματα αλλά και όλες οι ενδοψυχικές λειτουργίες είναι συνάρτηση όλου του σώματος, όχι μόνο του εγκεφάλου, έστω και αν ο τελευταίος παίζει συντονιστικό και κυρίαρχο ρόλο.
Ας πάρουμε το παράδειγμα του δέρματος, που είναι ίσως ένα από τα πιο σημαντικά όργανα μετά τον εγκέφαλο. Τα δερματικά ερεθίσματα που δέχεται το άτομο από τη στιγμή της γέννησης και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στην παιδική ηλικία θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που αυτό θα αισθάνεται και θα σκέφτεται. Ο εγκέφαλος θα είναι και εδώ ο βασικός συντονιστής, αλλά όχι και το αποκλειστικό όργανο από το οποίο εξαρτάται η σκέψη ή το συναίσθημα!
Εγκέφαλος εναντίον Η/Υ !
Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος της πολυπλοκότητας του εγκεφάλου, αρκεί να δούμε πώς γίνεται η επεξεργασία μιας π.χ. οπτικής πληροφορίας: η εικόνα αποτελεί το οπτικό ερέθισμα που δημιουργείται στο μάτι· το ερέθισμα αυτό μεταφράζεται σε ηλεκτρονικούς και χημικούς παλμούς που καταλήγουν σε συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου. Ο οπτικός φλοιός δέχεται αυτά τα ερεθίσματα και ενημερώνει το σύνολο του εγκεφάλου.
Έτσι όλες οι άλλες περιοχές του εγκεφάλου που ασχολούνται με τελείως διαφορετικά ερεθίσματα (π.χ. κέντρο μνήμης) ενημερώνονται γι΄ αυτό και ανατροφοδοτούν με πληροφορίες τον οπτικό φλοιό ο οποίος συνδυάζει όλα τα σήματα και δίνει την τελική πληροφορία. Η παραπάνω διεργασία γίνεται σε απειροελάχιστο χρονικό διάστημα.
Μα αυτό δεν μπορεί να το κάνει και ένας Η/Υ;
Πράγματι, οι Η/Υ όταν δέχονται μια πληροφορία, τη συνδυάζουν με ότι έχουν στην μνήμη και βγάζουν ένα αποτέλεσμα.
Σε αυτό το σημείο μπορούμε να πούμε ότι ο εγκέφαλος προσομοιάζει με τη λειτουργία του Η/Υ. Μέχρι εδώ όμως έχουμε ξεχάσει τη σημαντικότερη ίσως λειτουργία του εγκεφάλου που όχι μόνο διαφοροποιεί τον άνθρωπο αλλά τον κάνει ασύγκριτα ανώτερο από τον Η/Υ: και αυτή είναι η δυνατότητα να παίρνει πρωτοβουλίες και να δημιουργεί κάτι δικό του χωρίς να του έχει ζητηθεί.
Ο εγκέφαλος δε συσχετίζει και συγκρίνει μόνο - όπως οι Η/Υ - αλλά μέσα από αυτό το συσχετισμό μπορεί να δημιουργήσει. Βέβαια δεν αμφισβητούμε πως υπάρχουν Η/Υ των οποίων η ικανότητα συσχετισμού πληροφοριών ξεπερνάει αυτή του ανθρώπου. Η δημιουργικότητα όμως είναι αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Θα μπορούσαμε να αφιερώσουμε πολλές σελίδες περιγράφοντας τους λειτουργικούς μηχανισμούς του εγκεφάλου, ωστόσο και πάλι η αναφορά μας θα ήταν ελλιπής: η πολυπλοκότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι πολύ δύσκολο έως αδύνατο να αποτυπωθεί, αφού άλλωστε δεν είναι λίγοι οι άγνωστοι μηχανισμοί, που διεγείρουν το ενδιαφέρον των επιστημόνων. Ακόμη όμως και αυτή η μικρή περιγραφή είναι αρκετή για να αντιληφθούμε το μεγαλείο του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Francis Crick (1916-2004)
«Η Εκπληκτική Υπόθεση είναι ότι «Εσύ», οι χαρές σου και οι λύπες σου, οι αναμνήσεις και οι φιλοδοξίες σου, η αίσθηση της προσωπικής σου ταυτότητας και της ελεύθερης βούλησης, στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα περισσότερο από την συμπεριφορά μιας τεράστιας συνάθροισης νευρικών κυτττάρων και των μορίων τους. (…) Η υπόθεση αυτή είναι τόσο ξένη προς τις αντιλήψεις των περισσότερων σημερινών ανθρώπων, που μπορεί πράγματι να χαρακτηριστεί εκπληκτική.
…
Οπωσδήποτε, δεν κατανοούμε ακόμη τι ακριβώς συμβαίνει σε πολύ μικρές αποστάσεις (μέσα στον πυρήνα του ατόμου), σε εξαιρετικά υψηλές ενέργειες και σε πολύ μεγάλα πεδία βαρύτητας. Αλλά σε σχέση με τις συνθήκες που συνήθως αντιμετωπίζουμε πάνω στην γη (όπου ένα άτομο μετατρέπεται σε ένα άλλο μόνο υπό πολύ ειδικές περιστάσεις), οι περισσότεροι επιστήμονες θεωρούν πως η ατέλεια των γνώσεών μας έχει ελάχιστη (ή και μηδενική)σημασία όσον αφορά την προσπάθειά μας να κατανοήσουμε τη νόηση και τον εγκέφαλο.
…
Ένας σημερινός νευροβιολόγος δεν χρειάζεται τη θρησκευτική έννοια της ψυχής για να εξηγήσει τη συμπεριφορά του ανθρώπου και των άλλων ζώων. Αυτό θυμίζει την ερώτηση που έθεσε ο Μέγας Ναπολέων, όταν ο Pierre-Simon Laplace του εξήγησε τη λειτουργία του ηλιακού συστήματος. «Πού εμπλέκεται ο Θεός σε όλα αυτά;», ρώτησε. Ο Laplace του απάντησε: «Μεγαλειότατε, η υπόθεση αυτή δεν μου είναι αναγκαία». Δεν πιστεύουν όλοι οι νευροεπιστήμονες ότι η ιδέα της ψυχής είναι ένας μύθος – ο Sir John Eccles είναι η πιο αξιοσημείωτη περίπτωση – αλλά το πιστεύει σίγουρα η πλειονότητά τους.
…
Πολλοί μορφωμένοι άνθρωποι, ιδιαίτερα στον δυτικό κόσμο, συμμερίζονται την πεποίθηση ότι η ψυχή αποτελεί μια μεταφορά και ότι δεν υπάρχει προσωπική ζωή πριν από την σύλληψη και μετά τον θάνατο. Μπορεί να αποκαλούν τον εαυτό τους άθεο, αγνωστικιστή, ουμανιστή, ή απλώς ξεστρατισμένο πιστό, πάντως όλοι αρνούνται τα βασικά αξιώματα των παραδοσιακών θρησκειών. Κι όμως, αυτό δεν συνεπάγεται ότι στην καθημερινή τους ζωή σκέφτονται με ριζικά διαφορετικό τρόπο από τους υπόλοιπους ανθρώπους.
…
Υπάρχουν, φυσικά, μορφωμένοι άνθρωποι, που πιστεύουν ότι η Εκπληκτική Υπόθεση είναι τόσο εύλογη ώστε δεν θα έπρεπε να αποκαλείται εκπληκτική. Υποψιάζομαι ότι πολλοί δεν έχουν αντιληφθεί όλες τις συνεπαγωγές αυτής της αντίληψης. Μερικές φορές μου φαίνεται κι εμένα δύσκολο να αποφύγω την ιδέα του ανθρωπίσκου μέσα στο κεφάλι μας, στην οποία πολύ εύκολα γλυστράει κανείς.
Sir Francis Crick, An Astonishing Hypothesis, 1995
Ελληνική μετάφραση, Εκδόσεις Κάτοπτρο, 1997
Crick died of colon cancer on 28 July 2004 at the University of California San Diego (UCSD) Thornton Hospital in La Jolla]; he was cremated and his ashes were scattered into the Pacific Ocean.
«Η Εκπληκτική Υπόθεση είναι ότι «Εσύ», οι χαρές σου και οι λύπες σου, οι αναμνήσεις και οι φιλοδοξίες σου, η αίσθηση της προσωπικής σου ταυτότητας και της ελεύθερης βούλησης, στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα περισσότερο από την συμπεριφορά μιας τεράστιας συνάθροισης νευρικών κυτττάρων και των μορίων τους. (…) Η υπόθεση αυτή είναι τόσο ξένη προς τις αντιλήψεις των περισσότερων σημερινών ανθρώπων, που μπορεί πράγματι να χαρακτηριστεί εκπληκτική.
…
Οπωσδήποτε, δεν κατανοούμε ακόμη τι ακριβώς συμβαίνει σε πολύ μικρές αποστάσεις (μέσα στον πυρήνα του ατόμου), σε εξαιρετικά υψηλές ενέργειες και σε πολύ μεγάλα πεδία βαρύτητας. Αλλά σε σχέση με τις συνθήκες που συνήθως αντιμετωπίζουμε πάνω στην γη (όπου ένα άτομο μετατρέπεται σε ένα άλλο μόνο υπό πολύ ειδικές περιστάσεις), οι περισσότεροι επιστήμονες θεωρούν πως η ατέλεια των γνώσεών μας έχει ελάχιστη (ή και μηδενική)σημασία όσον αφορά την προσπάθειά μας να κατανοήσουμε τη νόηση και τον εγκέφαλο.
…
Ένας σημερινός νευροβιολόγος δεν χρειάζεται τη θρησκευτική έννοια της ψυχής για να εξηγήσει τη συμπεριφορά του ανθρώπου και των άλλων ζώων. Αυτό θυμίζει την ερώτηση που έθεσε ο Μέγας Ναπολέων, όταν ο Pierre-Simon Laplace του εξήγησε τη λειτουργία του ηλιακού συστήματος. «Πού εμπλέκεται ο Θεός σε όλα αυτά;», ρώτησε. Ο Laplace του απάντησε: «Μεγαλειότατε, η υπόθεση αυτή δεν μου είναι αναγκαία». Δεν πιστεύουν όλοι οι νευροεπιστήμονες ότι η ιδέα της ψυχής είναι ένας μύθος – ο Sir John Eccles είναι η πιο αξιοσημείωτη περίπτωση – αλλά το πιστεύει σίγουρα η πλειονότητά τους.
…
Πολλοί μορφωμένοι άνθρωποι, ιδιαίτερα στον δυτικό κόσμο, συμμερίζονται την πεποίθηση ότι η ψυχή αποτελεί μια μεταφορά και ότι δεν υπάρχει προσωπική ζωή πριν από την σύλληψη και μετά τον θάνατο. Μπορεί να αποκαλούν τον εαυτό τους άθεο, αγνωστικιστή, ουμανιστή, ή απλώς ξεστρατισμένο πιστό, πάντως όλοι αρνούνται τα βασικά αξιώματα των παραδοσιακών θρησκειών. Κι όμως, αυτό δεν συνεπάγεται ότι στην καθημερινή τους ζωή σκέφτονται με ριζικά διαφορετικό τρόπο από τους υπόλοιπους ανθρώπους.
…
Υπάρχουν, φυσικά, μορφωμένοι άνθρωποι, που πιστεύουν ότι η Εκπληκτική Υπόθεση είναι τόσο εύλογη ώστε δεν θα έπρεπε να αποκαλείται εκπληκτική. Υποψιάζομαι ότι πολλοί δεν έχουν αντιληφθεί όλες τις συνεπαγωγές αυτής της αντίληψης. Μερικές φορές μου φαίνεται κι εμένα δύσκολο να αποφύγω την ιδέα του ανθρωπίσκου μέσα στο κεφάλι μας, στην οποία πολύ εύκολα γλυστράει κανείς.
Sir Francis Crick, An Astonishing Hypothesis, 1995
Ελληνική μετάφραση, Εκδόσεις Κάτοπτρο, 1997
Crick died of colon cancer on 28 July 2004 at the University of California San Diego (UCSD) Thornton Hospital in La Jolla]; he was cremated and his ashes were scattered into the Pacific Ocean.
