“Οι εξωγήινοι εμφανίστηκαν μόνο όταν ο ουρανός έμεινε άδειος από θεούς”

Συνέντευξη στον Γιώργο Κακούρη
Η επιστημονική φαντασία ως μυθολογία και ως ψυχανάλυση: πώς προβάλλουμε τους φόβους αλλά και τις ελπίδες μας στους εξωγήινους; Ποιους ή τι αντιπροσωπεύουν οι εξωγήινοι στο σινεμά σήμερα;

Τον Jean-Bruno Renard τον ενδιαφέρουν τα πάντα. Ο κοινωνιολόγος από το Πανεπιστήμιο Paul Valery του Μονπελιέ, ο οποίος μίλησε την Πέμπτη στο Πανεπιστήμιο Κύπρου για το πώς βλέπουμε τους εξωγήινους στη λογοτεχνία αλλά και στις λαϊκές δοξασίες [στο πλαίσιο ημερίδας για την επιστημονική φαντασία], δεν ενδιαφέρεται μόνο για τους εξωγήινους, αλλά για κάθε πλάσμα που υπάρχει ταυτόχρονα στη λογοτεχνία του φανταστικού αλλά και στο πίσω μέρος του μυαλού μας. Μαζί με το τι γράφουμε, ως ανθρωπότητα, για αυτούς τους “άλλους” και τι πιστεύουμε στην πραγματικότητα, εξετάζει την ύπαρξη των αστικών μύθων και πώς αυτοί φτάνουν στα όρια της λαογραφίας. Και, τελικά, ακόμα και μιας νέας μυθολογίας.

Πώς σχετίζονται οι φήμες, οι αστικοί μύθοι και οι θεωρίες συνομωσίας με τις διαβαθμίσεις της πίστης στις έννοιες και τη “μυθολογία” της επιστημονικής φαντασίας;

Οι φήμες και οι αστικοί μύθοι λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο. Εκπροσωπούν τους φόβους και τις ελπίδες ενός δεδομένου πληθυσμού σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Εδώ όμως κάποιες φήμες, κάποιοι μύθοι, είναι διεθνείς. Υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη μύθων – από το κουτσομπολιό, στον τοπικό, τον αστικό μύθο και από εκεί στον διεθνή. Το ενδιαφέρον είναι πως αυτές οι ιστορίες κυκλοφορούν και προσαρμόζονται σε κάθε χώρα και εποχή στην οποία βρίσκονται με τον ίδιο τρόπο που το κάνουν οι ιστορίες και τα παραμύθια στην λαογραφία. Οι ιστορίες αυτές μεταναστεύουν.

Τι αντιπροσωπεύουν οι εξωγήινοι σε συλλογικό επίπεδο; Θεωρείτε πως αντιπροσωπεύουν το άγνωστο ή κομμάτια του εαυτού μας;

Εννοείτε την “κοινωνική λειτουργία” της πίστης σε φανταστικά πλάσματα ή της παρουσίας τους στην λογοτεχνία. Ως κοινωνιολόγος, θεωρώ πως αυτά τα φανταστικά πλάσματα είναι προβολές των φόβων, των ελπίδων και των πιστεύω των ανθρώπων σε κάθε συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία. Γι’ αυτό και προσπαθώ να εξηγήσω το ενδιαφέρον που υπάρχει γύρω από τους εξωγήινους κάθε φορά που εμφανίζεται ένα μεγάλο κοινωνικό ή ιστορικό πρόβλημα.

Μια από τις πρώτες τέτοιες περιπτώσεις αφορά τον “Πόλεμο των Κόσμων” του Χ. Τζ. Γουέλς, στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο ίδιος ο Γουέλς συνδέει την πλοκή του μυθιστορήματος με την εξολόθρευση των κατοίκων της Τασμανίας από τους λευκούς και κυρίως τους συμπατριώτες του, τους Βρετανούς. Αναρωτιέται αν θα μπορούσε αντίστοιχα κάποιος πολύ πιο εξελιγμένος λαός να εξολοθρεύσει την ίδια τη Βρετανία.
Εδώ οι Αρειανοί αντιπροσωπεύουν μεταφορικά τους Βρετανούς, ενώ οι Βρετανοί τους αυτόχθονες της Τασμανίας. Η πρώτη ερμηνεία λοιπόν που δώσαμε στους εξωγήινους ήταν να προβάλουμε σε αυτούς τον τρόμο της αποικιοκρατίας. Οι Αρειανοί έρχονται να αποικίσουν την Γη με τον ίδιο τρόπο που οι Βρετανοί αποίκισαν σχεδόν όλο τον κόσμο… και τους Κύπριους, τους οποίους ευτυχώς δεν εξολόθρευσαν [γελάει].

Στο Εθνογραφικό Μουσείο του Παρισιού υπάρχει μια έκθεση που αναφέρεται στην εφεύρεση της έννοιας του “άγριου ανθρώπου”. Εκεί γίνεται αναφορά στους “ζωολογικούς κήπους για ανθρώπους”, όπου αυτόχθονες από την Αφρική και την Αυστραλία παρουσιάζονταν μέσα σε κλουβιά, σαν να ήταν ζώα.
Κάτι σαν τους εξωγήινους στην αμερικανική επιστημονική φαντασία των αρχών του 20ού αιώνα, όπου οι γήινοι γίνονταν εκθέματα στον Άρη…
Ακριβώς, αυτό μετατράπηκε σε ένα ακόμα μοτίβο στην επιστημονική φαντασία, όπου κάτοικοι της Γης, ή, αν θέλετε, αυτόχθονες της Γης, καταλήγουν σε κλουβιά όπου Αρειανοί ή άλλοι εξωγήινοι έρχονται να τους δουν ως να ήταν ζώα και αξιοθέατα.

Ακολούθως, τη δεκαετία του 1950 έχουμε τον ίδιο μηχανισμό προβολής όσον αφορά τον Ψυχρό Πόλεμο μεταξύ της καπιταλιστικής Δύσης, από τη μια, και των κομουνιστών Σοβιετικών από την άλλη. Αυτή την περίοδο η φαντασία των Αμερικανών χρησιμοποιεί κατά κόρον το αρχέτυπο του “κακού εξωγήινου”, και συγκεκριμένα του Αρειανού, ως μεταφορά για τους Σοβιετικούς.

Ο Ρολάν Μπαρτ γράφει στις “Μυθολογίες” πως “ο κόκκινος πλανήτης είναι ο Κόκκινος Στρατός”. Στην αμερικανική επιστημονική φαντασία της εποχής υπάρχει και μια “πέμπτη φάλαγγα”, που θυμίζει τους φόβους για σοβιετικούς κατάσκοπους στις ΗΠΑ. Όπως υπήρχε ο φόβος για Αμερικανούς που στην πραγματικότητα ήταν κομουνιστές, έτσι παρουσιάζεται και ο φόβος γήινων που στην πραγματικότητα είναι κρυμμένοι εξωγήινοι.

Και οι ελπίδες μας; Πώς τις προβάλλουμε στην απεικόνιση των εξωγήινων;

Ο εξωγήινος αντιπροσωπεύει τις ελπίδες μας αφού και στο μυαλό μας πάντα τα πλάσματα αυτά μπορούν να είναι είτε καλά είτε κακά. Οι “καλοί” εξωγήινοι είναι το μέσο με το οποίο προβάλλουμε τις ελπίδες μας για το πώς θα είναι η ανθρωπότητα στο μέλλον αλλά και για το πώς θα χρησιμοποιήσουμε τις δυνατότητες της επιστήμης, για καλούς ή για κακούς σκοπούς.

Μάλιστα, τη δεκαετία του ’50 στην Αμερική, παράλληλα με τον φόβο της εισβολής και της εξολόθρευσης, παρατηρήθηκε το φαινόμενο της μειονότητας των λεγόμενων “επαφικών”, με τη γνωστότερη περίπτωση να είναι αυτή του Τζορτζ Αντάμσκι. Οι “επαφικοί” υποστήριζαν και πίστευαν πως είχαν έρθει σε επαφή με εξωγήινους οι οποίοι είχαν καλές προθέσεις και είχαν έρθει για να σταματήσουν τον Ψυχρό Πόλεμο, καθώς, λόγω της ύπαρξης της ατομικής βόμβας, ήταν επικίνδυνος για τον πλανήτη. Οι “επαφικοί” έγιναν μάλιστα οι πρώτοι ειρηνιστές και οικολόγοι. Για αυτούς, οι εξωγήινοι ήταν ένα είδος θεότητας, πάνω από τους ανθρώπους.

Ένα συγγενικό φαινόμενο που προέκυψε αργότερα ήταν αυτό των απαχθέντων, οι οποίοι υποστήριζαν πως ανέβηκαν σε διαστημόπλοια και βρέθηκαν στο Διάστημα. Σε κάποιες περιπτώσεις, η επιστημονική φαντασία έχει προσεγγίσει τη θρησκεία, όπως στη σέκτα των Ραελιανών, οι οποίοι πιστεύουν πως εξωγήινα όντα είναι αυτά που δημιούργησαν την ανθρωπότητα.

Η επιστημονική φαντασία όμως πλέον δεν είναι γεμάτη με φόβους για εξωγήινους εισβολείς.

Η άποψη στη δεκαετία του ’50 ότι οι εξωγήινοι, για όσους πίστευαν πραγματικά σε αυτούς, όπως οι “επαφικοί”, ήταν οι “καλοί”, ενώ οι εξωγήινοι των ταινιών ήταν οι “κακοί”, αργότερα αντιστράφηκε. Είκοσι χρόνια μετά εμφανίστηκαν δημοφιλείς ταινίες όπως οι “Στενές επαφές τρίτου τύπου” ή ο “ΕΤ” του Στίβεν Σπίλμπεργκ, και πολλές άλλες όπου οι εξωγήινοι παρουσιάζονται ως φιλικοί. Όμως, και πάλι όσα πιστεύει πλέον ο κόσμος έχουν αντιστραφεί, καθώς υπάρχουν αναφορές σε ανθρώπους που βλέπουν τους εξωγήινους ως “δαίμονες”. Μια πιθανή εξήγηση για αυτή την αλλαγή είναι ίσως η αυξανόμενη άνοδος των θεωριών συνομωσίας, όπως αποτυπώθηκε τελικά στη σειρά “X-Files” τη δεκαετία του 1990. Εκεί η ίδια η κυβέρνηση αποκρύπτει πράγματα και κάνει μέχρι και μυστικές συμφωνίες με τους “κακούς” εξωγήινους.

Στο παρελθόν λοιπόν η απεικόνιση των εξωγήινων είχε να κάνει με το διαχωρισμό αποικιοκρατών και αυτοχθόνων, ή με τη γραμμή μεταξύ Αμερικανών και Σοβιετικών. Πού βρίσκεται σήμερα αυτή η γραμμή; Για ποιους μπορεί να λειτουργούν ως μεταφορά οι εξωγήινοι σήμερα;

Σήμερα έχει δημιουργηθεί μια σύνδεση μεταξύ και της 11ης Σεπτεμβρίου και όσων ακολούθησαν με τη “μυθολογία” περί εξωγήινων. Στην προσαρμογή του “Πόλεμου των Κόσμων” του Σπίλμπεργκ, που έγινε το 2005, οι εικόνες όταν οι μηχανές των Αρειανών καταστρέφουν την πόλη, θυμίζουν έντονα τις εικόνες της 11ης Σεπτεμβρίου – ο ήρωάς μας είναι καλυμμένος με σκόνη από τα κτήρια, όπως ο κόσμος που βρισκόταν στο Μανχάταν εκείνη την ημέρα.

Και οι Αρειανοί του Σπίλμπεργκ μας θυμίζουν τρομοκράτες, κυρίως λόγω του ότι είναι αδύνατον να τους κατανοήσεις. Γιατί κάνουν αυτά που κάνουν; Τι θέλουν; Τα κίνητρά τους είναι ακατανόητα, όπως είναι για εμάς οι τρομοκράτες. Η ιστορία του Πολέμου των Κόσμων είναι έτσι μια πολύ καλή οθόνη όπου προβάλλουμε τους φόβους μας που κάποτε ήταν η αποικιοκρατία, μετά η Σοβιετική Ένωση και τώρα η τρομοκρατία.

Είναι ενδιαφέρον ότι οι Αμερικάνοι αντέστρεψαν την αλληγορία της αποικιοκρατίας του Γουέλς προβάλλοντας στους Αρειανούς τον εχθρό τους στον πραγματικό κόσμο.

Ο τρόπος με τον οποίο γίνονται αυτές οι προβολές είναι βέβαια ρευστός, όμως το κοινό στοιχείο είναι πως έχουν να κάνουν με κυριαρχία, είτε με καλό σκοπό είτε με κακό. Έτσι, με τη νέα αντιστροφή στο “Άβαταρ”, για παράδειγμα, οι εξωγήινοι αντιπροσωπεύουν τους αυτόχθονες Αμερικανούς, τονίζοντας έτσι ότι η προβληματική αφορά πάντα τη σύγκρουση δύο διαφορετικών κοινωνιών και λαών, που παρουσιάζονται ως διαφορετικά είδη.

Και διαφορετικές κοινωνικές ή πολιτικές τάξεις μέσα σε μια κοινωνία ίσως;

Αν και δεν είμαι μαρξιστής κοινωνιολόγος [γελάει], το θεωρώ πιθανό. Κάθε πρόβλημα μπορεί να προβληθεί στην επιστημονική φαντασία και τα πάντα είναι ανοικτά σε ερμηνεία. Δεν νομίζω όμως πως είναι η κύρια προβληματική που προβάλλουμε.
Η κύρια ίσως προβληματική που προβάλλουμε στην επιστημονική φαντασία είναι το πώς μπορούμε να ζήσουμε μαζί σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο, κάτι που εμφανίζεται ακόμα και στη λογοτεχνία του φανταστικού, όπου οι σχέσεις των λαών είναι φυλετικές καθώς στον ίδιο κόσμο κυκλοφορούν διαφορετικά “είδη”, όπως ξωτικά και νάνοι. Έτσι και το “Άβαταρ”, στο τέλος της ημέρας, αφορά διαφορετικούς λαούς που καλούνται να ζήσουν μαζί.

Δεν μιλήσαμε ακόμα για όσους πιστεύουν στην ύπαρξη των εξωγήινων πέρα από την επιστημονική φαντασία. Μιλάμε για νέα “μυθολογία”, όμως σήμερα η “θρησκευτική” πίστη περιορίζεται στα άκρα.

Υπάρχουν δύο ευρύτερες τάσεις -όσοι πιστεύουν στην ύπαρξη εξωγήινης ζωής και εκείνοι που δεν πιστεύουν- οι οποίες είναι εκ διαμέτρου αντίθετες. Υπάρχουν όμως και δύο δευτερεύουσες τάσεις, αυτών που δεν απορρίπτουν την πιθανότητα, και των “ουφολόγων”, που δεν πιστεύουν καθόλου, όμως εφαρμόζουν επιστημονικές μεθόδους για να ανακαλύψουν την αλήθεια. Οι δύο αυτές τάσεις συγκλίνουν, με κάποιους “ουφολόγους” να γίνονται πιο ρασιοναλιστές και κάποιους σκεπτικιστές να αναγνωρίζουν τις πιθανότητες. Είναι ένα νέο σκηνικό το οποίο συμπυκνώνεται σε μια φράση: ότι οι εξωγήινοι εμφανίστηκαν μόνο όταν ο ουρανός έμεινε άδειος από θεούς. 

http://www.parathyro.com

via