«Σκεπτικισμός
είναι η ικανότητα να βρίσκει κανείς, με οποιοδήποτε τρόπο, αντιθέσεις
ανάμεσα στα φαινόμενα και στις κρίσεις μας` με τον σκεπτικισμό, εξαιτίας
της ισοσθένειας που χαρακτηρίζει τα αντίθετα μεταξύ τους πράγματα και
επιχειρήματα, φτάνουμε πρώτα στην εποχή και μετά στη αταραξία». Σέξτος Εμπειρικός
Έτσι περιγράφει τον σκεπτικισμό ο Σέξτος Εμπειρικός
στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ, όταν δηλαδή έχει από καιρό τελειώσει η
περίοδος της ελληνιστικής φιλοσοφίας και οι Σκεπτικοί έχουν εκθέσει και
αναπτύξει τις απόψεις τους για τουλάχιστον 5 αιώνες. Μπορεί λοιπόν το
απόσπασμα αυτό να συνοψίζει σε γενικές γραμμές τα βασικά χαρακτηριστικά
των σκεπτικών, αλλά θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο σκεπτικισμός, όπως
ακριβώς και στην περίπτωση της επικούρειας και στωικής φιλοσοφίας,
αλλάζει από την μία γενιά Σκεπτικών στην άλλη σε σημαντικό βαθμό.
Πιο συγκεκριμένα, ο
σκεπτικισμός στην αρχαιότητα παρουσιάζει κυρίως δύο κατευθύνσεις, οι
εκπρόσωποι των οποίων θεωρούν ότι ανήκουν σε διαφορετικές παραδόσεις. Οι
δύο κατευθύνσεις του αρχαίου σκεπτικισμού είναι ο ακαδημαϊκός και ο πυρρώνειος σκεπτικισμός.
Οι γνωσιολογικές προσεγγίσεις των
Σκεπτικών τοποθετούνται στους αντίποδες των χαρακτηριζομένων ως
δογματικών προσεγγίσεων, σύμφωνα με τις οποίες η γνώση ως θεωρητική
κατάκτηση του εξωτερικού κόσμου ανήκει στην περιοχή των ανθρώπινων
δυνατοτήτων και βρίσκεται σε διηνεκή εξέλιξη. Οι αισιόδοξες αυτές
εκτιμήσεις είναι διάχυτες στον αρχαίο ελληνικό στοχασμό.
Οι Σκεπτικοί διατυπώνουν
αμφιβολίες, άλλοτε μετριοπαθείς και άλλοτε ακραίες, για την
αντικειμενική ισχύ των γνώσεων. Ως βασικό κριτήριό τους έχουν το ότι η
γνώση είναι ένα αυστηρά υποκειμενικό γεγονός τελούμενο υπό τους όρους
της ανθρώπινης προσληπτικότητας και κατά συνέπεια οι αισθήσεις και η
νόηση είναι ενδεχόμενο να οδηγήσουν στην απάτη.
Η προέκταση είναι προφανής. Η αλήθεια δεν ανήκει στον ορίζοντα των ανθρώπινων δυνατοτήτων, διότι απουσιάζει το κύριο εχέγγυό της που είναι η αντικειμενικότητα ή η αμεσότητα της προδηλότητας των μέσων με τα οποία προσεγγίζεται.
Οι αρχαιότεροι των Σκεπτικών, ο Πύρρων
και ο Τίμων υποστηρίζουν ότι δεν είναι γνωσιολογικά νόμιμο να
αναφερόμαστε σε «είναι» των όντων αλλά στο «φαίνεσθαί» τους, όχι δηλαδή
στο οντολογικό υπόστρωμά τους αλλά στον τρόπο με τον οποίο υποπίπτουν
στην ανθρώπινη αντιληπτικότητα ως παρουσίες. Αυτός ο περιορισμός είναι
δεσμευτικός. Εφόσον δεν έχουμε τις προϋποθέσεις να κατακτήσουμε γνωστικά
με εδραία βεβαιότητα τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου, γι’ αυτό
είμαστε υποχρεωμένοι να μην εκφέρουμε κρίσεις για το περιεχόμενό τους.
Στους μεταγενέστερους Σκεπτικούς ανήκουν ο Αινησίδημος, ο Αγρίππας και ο Σέξτος ο Εμπειρικός,
οι οποίοι μάλιστα αποπειρώνται να στηρίξουν συστηματικά τις απόψεις
τους. Υποστηρίζουν και αυτοί ότι καμιά γνώση δεν έχει κύρος, διότι οι
υποκειμενικοί και οι αντικειμενικοί παράγοντες που συμμετέχουν στη
διαδικασία της διαφοροποιούνται τόσο καθεαυτοί όσο και μεταξύ τους.
Από τη μια πλευρά, δεν πρέπει να
παραθεωρείται ότι το ίδιο το υποκείμενο δεν είναι σταθερό, αλλά λόγω
ειδικών περιστάσεων αλλάζει καταστατική θέση, ερμηνείες και αξιολογήσεις
και άρα ερευνητικά κριτήρια.
Από την άλλη πλευρά, ο άνθρωπος δεν
έχει μια κατευθείαν και μονοσήμαντη επικοινωνία με τα αντικείμενα, αλλά
τα κατανοεί στη σχέση τους με το περιβάλλον τους, το οποίο υπόκειται σε
μεταβολές. Η σχετικιστική ή δυναμική λειτουργική παρουσία τους αποτελεί
εμπόδιο στο να εξασφαλίζεται και η αυθεντική σε βάθος γνώση τους.
Τέλος, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη
μας κοινωνικούς και ιστορικούς παράγοντες, το χαρακτηριστικό των οποίων
είναι η εξέλιξη. Κάθε κοινωνία έχει τα οικεία της κριτήρια, τα οποία
μάλιστα διαφοροποιούνται από εποχή σε εποχή, υπόκειται δηλαδή και η ίδια
σ’ έναν εσωτερικό σχετικισμό.
Ο όρος «σκεπτικισμός»
χρησιμοποιείται ευρύτερα, σε κάθε περίπτωση που είναι δύσκολο να παρθεί
μια απόφαση και να βρεθεί η λύση στο πρόβλημα που έχει τεθεί και
συζητιέται. Σε αντίθεση με τον «δογματισμό» χαρακτηρίζει ακόμα, την τάση
αμφισβήτησης της αξιοπιστίας και την απαίτηση να δοθούν περισσότερες
αποδείξεις και εξηγήσεις προκειμένου να χαρακτηριστεί η γνώση.
Ο σκεπτικισμός είναι μία σημαντική και αξιοπρόσεκτη
τάση στην Φιλοσοφία, που ασχολείται κυρίως με την γνώση και την πηγή της
αντίστοιχα. Αμφισβητεί την πιστότητα και την ορθότητα της γνώσης,
πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι μερικώς ανίκανος στο να αποκτήσει έγκυρη
και σωστή γνώση, γιατί γίνεται ασυνείδητα θύμα των αισθήσεών του. Δηλαδή
ο άνθρωπος, κατά τον Σκεπτικισμό, σχηματίζει μια ψευδή αντίληψη για τον
κόσμο που τον περιβάλλει και δημιουργεί γνώσεις που δεν μπορούν να
έχουν γερά θεμέλεια.
Σκεπτικιστικές αμφιβολίες είχαν εκφραστεί ήδη από την
εποχή των προσωκρατικών σοφιστών αλλά και από τον ίδιο το Σωκράτη.
Ωστόσο ο σκεπτικισμός, ως συστηματική φιλοσοφική στάση εκφράστηκε κυρίως
από τους «πυρρώνειους» (οπαδοί του Πύρρωνα από την Ηλεία) και είχε
πρακτικό χαρακτήρα.
Ο «αγνωστικισμός»
είναι ένας νεότερος όρος που η επινόησή του αποδίδεται στον ένθερμο
υποστηρικτή της θεωρίας της εξέλιξης του Κάρολου Δαρβίνου, στον Άγγλο
φυσιοδίφη Τόμας Χάξλεϋ (Thomas Henry Huxley 1825-1895). Ο τελευταίος
χρησιμοποίησε αυτό τον όρο για να συνοψίσει τις απόψεις απέναντι στα
μεταφυσικά και θρησκευτικά ζητήματα, που εκείνη την εποχή δέχονταν ακόμα
ένα πλήγμα από την επιστημονική θεωρία της φυσικής επιλογής.
Όπως προδίδει η ετυμολογία της λέξης αγνωστικισμός,
πρόκειται για μία φιλοσοφική θεώρηση και κατεύθυνση που αποκλείει τη
δυνατότητα να γνωρίσουμε σωστά τον κόσμο και την αλήθεια, υποβαθμίζοντας
τη γνώση σε απλή πληροφορία που λαμβάνουν οι άνθρωποι από τα αισθητήρια
όργανά τους με σκοπό να σκεφτούν και να δράσουν όπως εκείνοι νομίζουν
και βολεύονται. Ο αγνωστικισμός δεν χαρακτηρίζει (μόνο) τις φιλοσοφικές
απόψεις και τα επιχειρήματα που καλλιεργούν την αμφιβολία ή αξιώνουν
αποδείξεις, αφού αυτές τις απόψεις πρέπει να τις εντάξουμε κάτω από τον
όρο «σκεπτικισμός».
Πηγαίνει ένα βήμα πίσω και καταλήγει στις απόψεις που αποκλείουν τη
γνώση και ενισχύουν την άποψη ότι είμαστε θύματα αυταπάτης και ανίκανοι
από τη φύση να κατανοήσουμε τους φυσικούς νόμους. Έτσι, αφήνει το πεδίο
ανοιχτό για να συζητηθούν και για να αντιμετωπιστούν το ίδιο σοβαρά οι
πιο απίθανες και παράλογες απόψεις… Τη φιλοσοφική θεώρηση του
Αγνωστικισμού ενίσχυσαν οι απόψεις νεότερων στοχαστών και επιστημόνων,
ιδιαίτερα με αφορμή την αναστάτωση που προκάλεσαν στις αρχές του 20ου
αιώνα στη φυσική, οι νέες επιστημονικές θεωρίες της σχετικότητας και της
κβαντομηχανικής.
Από τους αρχαίους φιλόσοφους, ο
Πύρρων ο Ηλείος (360-270 π.κ.ε.), ο ιδρυτής της Σκεπτικής Φιλοσοφικής
Σχολής, θεωρείται βασικός εκφραστής αυτής της φιλοσοφικής κατεύθυνσης
προς τον Αγνωστικισμό. Σύμφωνα με τον Πύρρωνα, ούτε οι αισθήσεις ούτε ο
νους δίνουν ασφαλή γνώση. Οι αισθήσεις πληροφορούν διαφορετικά τον κάθε
άνθρωπο και οι απόψεις (γνώμες, δόξες) που σχηματίζουμε με τη σκέψη μας
μπορούν να είναι αντίθετες και αντικρουόμενες, χωρίς να αναιρούν η μια
την άλλη.
Έτσι, όπως ο Σωκράτης υποστήριζε τη
δυνατότητα να βασιστεί η Ηθική στη λογική γνώση, που ήταν επίσης
εφικτή, ο Πύρρων αμφισβητούσε την αξιοπιστία όλων των απόψεων που
σχημάτιζαν οι άνθρωποι περί του καλού και του κακού, αφού οι απόψεις
τους εκφράζουνε τις προσωπικές επιθυμίες τους και τι αρέσει στον καθένα
και όχι τους νόμους του κόσμου.
Το ίδιο πράγμα μπορεί να είναι
ευχάριστο ή δυσάρεστο, καλό ή κακό και να είναι διαφορετικό μεταξύ των
ανθρώπων και μεταξύ των λαών. Η μόνη ηθική είναι να σταματήσουμε να
κάνουμε γενικές κρίσεις για το καλό και το κακό και αντί να προσπαθούμε
μάταια και διχαστικά, να επιδιώκουμε την αταραξία και την ψυχική ηρεμία.
Η διάσημη ρήση που αποδίδεται στον
Σωκράτη «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» και η φιλοσοφική διδασκαλία του που
εισαγάγει λογικά την αμφιβολία στη σκέψη με σκοπό τη γνώση και τη
βεβαιότητα, ήδη αποτελούν μία αφετηρία για τον αγνωστικισμό. Αλλά, ο
Σωκράτης (470~399 π.Χ.) θεωρούσε δυνατή την απόκτηση της γνώσης. Με τη
διδασκαλία του, όπως περιγράφεται από τον Πλάτωνα, περισσότερο
ενδιαφερόταν να βοηθήσει τον άνθρωπο να σκέφτεται και να μην πέφτει θύμα
πλάνης, με ότι αυτό συνεπάγεται.
Ο Σωκράτης παρατηρούσε τους κανόνες
με τους οποίους η ανθρώπινη σκέψη επιτυγχάνει λογικά τη γνώση και είχε
εφεύρει το διάλογο σαν απαραίτητο εργαλείο της λογικής σκέψης. Ο
Σωκράτης είδε πιο μακριά και συνέδεσε την ικανότητα της γνώσης και τη
λογική του ανθρώπου με την προοπτική του ελέγχου της συμπεριφοράς και
αντιλήφθηκε την ανάγκη να βασιστεί η Ηθική επάνω στη Λογική, ανεξάρτητα
από τις προσωπικές απόψεις, που μπορούσαν να είναι διαφορετικές.
Αντιθέτως, ο Πρωταγόρας από τα
Άβδηρα της Θράκης (490 ~ 411π.Χ.), πέρα από τη διαπίστωση των ελλιπών
στοιχείων για να αποφανθεί σχετικά με ορισμένα ζητήματα, δίδασκε και την
αδυναμία του ανθρώπου να γνωρίσει ουσιαστικά τον κόσμο, αφού συμφωνούσε
με τη βασική παρατήρηση του Ηράκλειτου για την αέναη μεταβολή όλων των
πραγμάτων. Από αυτή την παρατήρηση έβγαζε το συμπέρασμα, ότι δεν
μπορούμε να πούμε για τα πράγματα τι είναι ή δεν είναι, αλλά μόνο πως
μας φαίνονται.
Ο κόσμος είναι αυτός που φαίνεται
από τις αισθήσεις μας, διαφορετικός για τον καθένα και η αλήθεια
σχετική, όπως και εκείνος είναι ρευστός. Αυτή τη φιλοσοφική θεώρηση του
Πρωταγόρα συνοψίζει το γνωστό απόφθεγμά του «Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε ουκ όντων, ως ουκ έστιν».
Δηλαδή: » Όλων των πραγμάτων κριτήριο είναι ο άνθρωπος ο ίδιος, για τα
όσα μεν υπάρχουν, ότι υπάρχουν, για όσα δεν υπάρχουν, ότι δεν υπάρχουν».
Όταν του ζήτησαν να τοποθετηθεί
σχετικά με την ύπαρξη των θεών, έδωσε την παρακάτω απάντηση (όπως
αποδίδεται σε σύγχρονα ελληνικά):
Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: ούτε ότι υπάρχουν, ούτε ότι δεν υπάρχουν, ούτε τι λογής μορφή έχουν. Γιατί είναι πολλά όσα μας εμποδίζουν να γνωρίζουμε. Από τη μία το άδηλο του ζητήματος και από την άλλη η συντομία της ανθρώπινης ζωής» (Απόσπ. 4 ).
Για αυτή τη δήλωση ο Πρωταγόρας
καταδικάστηκε για αθεϊα και τα βιβλία του ρίχτηκαν στη φωτιά.
Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα και το πλοίο που τον μετέφερε στη
Σικελία ναυάγησε και ο ίδιος πνίγηκε… Ο Πρωταγόρας ήταν διάσημος
σοφιστής και παιδαγωγός και άσκησε μεγάλη επίδραση στην εποχή του και σε
πολλούς από τους μεταγενέστερούς του.
Η αδυνατότητα να επιλυθούν τα
κοσμολογικά προβλήματα, να επαληθευτούν οι θεωρίες στην εμπειρία και οι
δυσκολίες να βρεθούν οι απαντήσεις μέσα από τις εξειδικευμένες
επιστήμες, συντηρούσαν το γνωσιολογικό πρόβλημα, σχετικά με το οποίο οι
φιλόσοφοι ήταν εξίσου διχασμένοι και τροφοδοτούν ακόμα τις
αγνωστικιστικές θέσεις.
Οι φιλόσοφοι αιτιολογούσαν την
αρνητική θέση τους για τη δυνατότητα της βέβαιης γνώσης με τις γνωστές
θεωρίες και διαπιστώσεις τους όπως λ.χ. ο Ντέιβιντ Χιούμ (David Hume
1711-1776), ο οποίος αμφισβήτησε την αρχή της αιτιότητας, βασισμένος σε
μία εμπειρική προσέγγιση του κόσμου με τρόπο υπερβολικό (αφού υποβάθμισε
το ρόλο των ομοιοτήτων και των κοινών γνωρισμάτων στο πλήθος των
διαφορετικών πραγμάτων και δεν εξήγησε την ύπαρξή τους).
Στο μεγαλύτερο μέρος τους, οι
βασικές σκέψεις και τα επιχειρήματα για τη δυσκολία του ανθρώπου να
γνωρίσει το κόσμο έχουν εκφραστεί στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία.
Πολλούς αιώνες μετά, σημαντική συμβολή για την επιστημονική έρευνα της
λογικής και της σκέψης υπήρξε το φιλοσοφικό έργο του Τζων Λοκ (John
Locke 1632 -1704).
Όμως τελικά, η άμεση χρησιμότητα
της γνώσης για μία κοινή για όλους και σταθερή πραγματικότητα (η ανάγκη
να πατήσουμε σε σταθερά πράγματα για να επιβιώσουμε, να σκεφτούμε με
προοπτική και με συνέπεια, να προδιαγράψουμε το μέλλον, να βασιστούμε
στη βέβαιη γνώση και να συνεργαστούμε κ.λπ.) σε τελική ανάλυση, η ανάγκη
αυτής της γνώσης για την αξιοποίηση και τον προσανατολισμό της ζωής
παρασύρει όλους τους ανθρώπους να πιστέψουν, να συμφωνήσουν και να
εκφράσουν απόψεις σχετικά με τα ζητήματα, για τα οποία έχουν
διαβεβαιώσει ότι οι απαντήσεις είναι αδύνατες.
Αυτή τη φυσική ανάγκη και το
αδιέξοδο του Αγνωστικισμού, οι άνθρωποιτο αντιλαμβάνονται από την
ασυνέπεια μεταξύ σκέψης και πράξης, αφού στην πραγματικότητα χρειάζεται
να συμπεριφερθούμε με λιγότερες αμφιβολίες, με πρόνοια, με περισσότερη
και γρηγορότερη συνέπεια και με σταθερές αξίες.
Κάθε γνώση και δυνατότητα
αντίληψης, η οποία δεν προήλθε από τη δική μας εμπειρία, προήλθε από την
εμπειρία των άλλων έμβιων υπάρξεων, και από εκείνες τις οποίες εμείς
προήλθαμε -άμεσα και πιο έμμεσα, με τη φυσική διαδικασία της γέννησης,
όπου αποκτάμε την υλική και την ψυχολογική ύπαρξή μας μαζί. Έπειτα,
επειδή υπάρχουν κοινά και σταθερά στοιχεία σε μία ενιαία πραγματικότητα,
η ίδια η εμπειρία επιτρέπει τη διατήρησή της και ν’ ανακαλύπτουμε κοινά
στοιχεία και εμπειρίες σε πράγματα άλλου χώρου και χρόνου και τα πιο
έμμεσα αποτελέσματά τους.
Μπορούμε να μιλάμε για κάποια
εμπειρία την οποία δεν έχουμε και αυτή η δυνατότητά μας προέρχεται από
την εμπειρία, με το διάμεσο ορισμένων εννοιών, οι οποίες μπορεί να
προήλθαν από έναν ελάχιστο αριθμό αντιλήψεων, αλλά να αναλογούν και να
βρίσκονται σε πολύ μεγαλύτερο. Διάνοια χωρίς εμπειρία δεν υπάρχει, αλλά ούτε καμία εμπειρία χωρίς τη διάνοια. Επομένως,
οορθολογισμός(ήνοησιαρχία και ρασιοναλισμός)καιο εμπειρισμός (ή
αισθησιαρχία) είναι σχετικά δύο μονόπλευρες θεωρήσεις, και καμία άμεση
αυθόρμητη νοητική σύλληψη δε θα μπορούσε να γίνει χωρίς καμία
προηγούμενη σκέψη και χωρίς τις πληροφορίες των αισθήσεων, που η νόηση
επεξεργάζεται ακόμα και χωρίς τη δική μας σκόπιμη προσπάθεια.
Το πρόβλημα για την αρχή της γνώσης
και η θέση, που υποστήριξαν οι φιλόσοφοι, δεν ήταν πάντοτε καθοριστική
για τη θέση τους στα βασικά κοσμολογικά ζητήματα (ή αντιστρόφως) ούτε
πάντοτε μονομερής. Έτσι υπήρξαν εμπειριστές και ορθολογιστές φιλόσοφοι
στη μία και στην άλλη κατεύθυνση. Επίσης να μη ξεχνάμε, η διαίρεση σε
σχολές και σε ρεύματα δεν είναι μια εύκολη υπόθεση, αφού οι φιλοσοφικές
θεωρίες αρχίζουν και τελειώνουν με προσωπικές επιλογές των θεμάτων,
Σε γενικές γραμμές, βρίσκουμε
ακραίους εμπειριστές, όπως είναι ο Πύρρωνας, ο Πρωταγόρας, ο Λοκ, ο
Μπέρκλεϋ, ο Ντιντερό, ο Χόλμπαχ (1723-1789), ο Χιουμ, ορθολογιστές, όπως
ο Παρμενίδης, ο Πλάτων, ο Ντεκάρτ, ο Σπινόζα, ο Σέλλινγκ, ο Χέγκελ, και
πιο περιορισμένους ή συνδυαστικούς, όπως ο Αριστοτέλης, ο Φράνσις
Μπέικον (Bacon 1561-1626), ο Χομπς (Hobbes 1588-1679), ο Λάιμπνιτς
Τονίζεται, αυτός είναι ένας
γρήγορος και ενδεικτικός διαχωρισμός μερικών φιλοσοφικών θεωριών σύμφωνα
με τον προσανατολισμό της σκέψης για την παρατήρηση και την περιγραφή
των πραγμάτων όπως αυτά φαίνονται (εμπειρισμός) ή για την παρατήρηση της
ίδιας της σκέψης και της εξαγωγής συμπερασμάτων που δεν περιορίζονται
στα συγκεκριμένα πράγματα όπως αυτά παρατηρήθηκαν (ορθολογισμός).
Υπάρχει και μια τρίτη διαδεδομένη άποψη σε όλους τους ανθρώπους, για τη
δυνατότητα να γνωρίσουμε διαισθητικά, με αυτοσυγκέντρωση ή με αιφνίδιο
τρόπο, κάτω από ανεπανάληπτες ψυχολογικές καταστάσεις.
Σύμφωνα, όμως, με τη θεωρία που
υποστηρίζουμε, ακόμα και τα πρώτα αισθήματα, τα οποία μπορούμε να
ανιχνεύσουμε στις απλούστερες μορφές ζωής, είναι τρόποι με τους οποίους
γνωρίζει η νόηση και θεωρούμε ότι η ψυχή δεν είναι κάτι διαφορετικό από
τη διανοητική δραστηριότητα. Στον άνθρωπο ιδιαίτερα, η ψυχή είναι
διαμορφωμένη με την επεξεργασία που έχει κάνει η σκέψη στο πλήθος των
παρατηρήσεων και των πληροφοριών και η γνώση δεν βρίσκεται πάντα μέσα
στην επίγνωσή μας ή μέσα στις λέξεις της γλώσσας Κυνισμός).
Συνήθως, χρησιμοποιούμε την απλή
λέξη «μνήμη» για να θυμόμαστε σύντομα, ότι υπάρχουν πληροφορίες,
σκέψεις, παρατηρήσεις, γνώσεις μέσα στο κεφάλι μας που πολλές φορές δεν
τα βρίσκουμε καθόλου και που πολλές άλλες φορές τα βρίσκουμε μετά από
δική μας διανοητική προσπάθεια ή μετά από τυχαίες παρατηρήσεις, ακόμα
και στον ύπνο μας, κάπως πιο απρόσμενα.
Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτή τη θεώρηση
για τη σχέση της ψυχής με το πνεύμα και τη νόηση σαν ένα και το ίδιο
πράγμα με ουσία την πληροφορία, δεν θα δεχτούμε ότι υπάρχει η δυνατότητα
γνώσης από κάποια διαφορετική πηγή, ή από μια άγνωστη εγκεφαλική
λειτουργία ή από την άυλη μεσολάβηση ενός θεού και γενικά από
οποιαδήποτε άλλη πηγή που δεν βρίσκεται μέσα στη διαμορφωμένη εμπειρία
μας και χωρίς τις δικές μας σκέψεις.
«Δογματισμός και σκεπτικισμός είναι
και οι δυο, από μια άποψη, απόλυτες φιλοσοφίες» έλεγε ο Μπέρτραντ
Ράσσελ στα «αντιδημοφιλή δοκίμιά» του. «Ο οπαδός του πρώτου είναι
βέβαιος ότι γνωρίζει και ο οπαδός του δεύτερου ότι δεν γνωρίζει. Εκείνο
ακριβώς που πρέπει να εξαλείψει η φιλοσοφία είναι η βεβαιότητα, η
βεβαιότητα είτε της γνώσης είτε της άγνοιας».
Με τα φιλοσοφικά τερτίπια, όχι τόσο
του σκεπτικισμού όσο του αγνωστικισμού, ο άνθρωπος κατάφερε να φρενάρει
τη δυνατότητά του να γνωρίσει τον κόσμο και με πρόσχημα την αδυναμία
του αυτή, φτωχαίνει ο ίδιος, πλουτίζοντας αυτούς που υποτίθεται ότι
πολεμά. (Ηράλειτος).
Απόσπασμα από άρθρο στο terrapapers.com
