ΛΑΟΣ ΚΑΙ ΕΛΙΤ
Πάντοτε, σε
κάθε κοινωνία, οι ελίτ κυριαρχούν, επιβάλλουν, με μικρές διακοπές, τη θέλησή
τους, εκτός κι αν ανατρέπονται από μέρος των πολλών οι οποίοι (το μέρος τους)
γίνονται ελίτ στη θέση των ελίτ. Πάντοτε θα υπάρχουν ελίτ, ασφαλώς πιο
μορφωμένες, πιο εκλεπτυσμένες, πιο "έξυπνες" (καθόσον έχουν τόσα εφόδια και δεν
σκάβουν ούτε οργώνουν), οι οποίες ενδεχομένως να αλλάζουν, να ανατρέπονται από
"απελευθερωτές", να αυτομετασχηματίζονται για να ξεγελάν τον κόσμο, ωστόσο πάντα
θα υπάρχουν και θα κινούν τον κόσμο σχεδόν όπως θέλουν. Ασφαλώς υπάρχουν
αντιμαχόμενες ελίτ, ορισμένες από τις οποίες υποστηρίζουν το λαό, συμμερίζονται
τις απόψεις του (περισσότερο), τον εκμεταλλεύονται προκειμένου να ανατρέψουν τις
κυρίαρχες ελίτ ή να παραμερίσουν τις αντίπαλές τους ελίτ από την εξουσία. Στη
συνέχεια γίνονται οι ίδιες χαλίφηδες στη θέση του χαλίφη και καταπιέζουν τον
λαό, λιγότερο ή περισσότερο από ό,τι η προηγούμενη ελίτ. Συνήθως δίνουν κάποια
προνόμια στο λαό, τα οποία δεν έδινε η προηγούμενη ελίτ, ώστε ο λαός να
ικανοποιηθεί με αυτά και να υπακούει πρόθυμα.
Ασφαλώς αυτό δε σημαίνει ότι ο λαός είναι αμέτοχος στην ιστορία. Μπορεί
ορισμένες φορές να ανατρέπει την ελίτ εγκαθιστώντας νέα ελίτ ή το παραγκωνισμένο
τμήμα της παλιάς ή να γεννά από τα σπλάγχνα του μια εντελώς νέα ελίτ. Επιπλέον
δεν είναι διόλου βέβαιο ότι ο λαός διαφωνεί πάντα με τις επιλογές της ελίτ του.
Οι άγγλοι εργάτες ενέκριναν τις εξωαγγλικές επιλογές της ελίτ τους και
πολεμούσαν σε όλη τη γη για όφελος του αγγλικού ιμπεριαλισμού διότι πίστευαν ότι
είχαν κι αυτοί οφέλη. Επιπλέον πάντα υπάρχουν συμπάθειες σε τμήματα της ελίτ για
ορισμένες απόψεις του λαού. Ότι γενικότερα υπάρχει σχέση εξουσιασμού δε
συνεπάγεται ότι ο λαός πάντοτε άγεται και φέρεται δίχως να συμφωνεί κι ο ίδιος
ειλικρινά ή δίχως να εγκρίνει και να ενισχύει έμπρακτα ορισμένες επιλογές της
ελίτ, τις οποίες θεωρεί συμφέρουσες και για τον ίδιο.
Όταν λέμε ελίτ δεν πρέπει να έχουμε κατά νου μια κλειστή κάστα. Αυτό ήταν
γεγονός για αιώνες, ωστόσο πάντοτε υπήρχε τρόπος εισδοχής νέων μελών, ακόμη και
από τον λαό. Έτσι, έχουμε περιπτώσεις όπου, κατά τη διάρκεια της λαϊκής
εξέγερσης εναντίον της ελίτ, αυθόρμητα αναδεικνύονται οι πιο τολμηροί, οι πιο
ικανοί ρήτορες, οι πιο αποτελεσματικοί ηγέτες ή ξύπνιοι πνευματικοί καθοδηγητές,
οι οποίοι γίνονται αποδεκτοί αυθόρμητα ως λαϊκοί ηγέτες, θεσμοθετημένα ή άτυπα.
Έτσι όμως δημιουργείται μια αντι-ελίτ, σάρξ εκ της σαρκός του λαού, η οποία
υπερασπίζεται το λαό γινόμενη ηγέτης του. Αν επικρατήσει η λαϊκή εξέγερση, οι
λαϊκοί ηγέτες γίνονται ελίτ στη θέση της παλαιάς ελίτ και, σταδιακά,
διαχωρίζονται από το λαό, αυτή τη φορά για χάρη, προς εξυπηρέτηση του λαού.
Μπορεί βέβαια κάποιοι, τη στιγμή της νίκης να αρπάξουν "από το στόμα" την
εξουσία από τους λαϊκούς ηγέτες και να παρουσιαστούν ως αυθεντικοί συνεχιστές
τους και ερμηνευτές της λαϊκής εξέγερσης. Και στις δυο περιπτώσεις πάντα
καταλήγουμε σε σχηματισμό νέας ελίτ, στην οποία ενδέχεται να προσχωρήσουν κάποια
μέλη της παλαιάς. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν η μια (ή η σημερινή) ελίτ είναι
χειρότερη ή καλλίτερη από την προηγούμενη ή επόμενή της χρονικά, καθόσον η κρίση
αυτή είναι αξιολογική και πάντοτε υποκειμενική. Από την διαπίστωση ότι πάντα θα
υπάρχουν ελίτ καθώς και από την διαπίστωση της υποκειμενικότητας κάθε
αξιολογικής κρίσης (ποια εξουσία, ποια ελίτ είναι η καλλίτερη) προκύπτει ότι οι
εναντιωμένοι στην κυριαρχούσα ελίτ δεν διέπονται από αντιελιτισμό τόσο όσο οι
ίδιοι νομίζουν, αλλά ότι συνιστούν δυνάμει μια νέα ελίτ, η οποία, αν
επικρατούσε, θα φέρονταν όπως φέρεται πάντα μια ελίτ σε μια κοινωνία που πάντα
διαχωρίζεται σε άρχοντες και αρχόμενους. Λίγο καλλίτερα ή χειρότερα, ίσως.
Πάντως πάντα μέσα στα όρια της σχέσης εξουσιαστή κι εξουσιαζόμενου.
Οι ελίτ δεν έχουν πέσει από τον ουρανό. Είναι τα "τυχερά παιδιά" του λαού. Το
σάρκωμά τους είναι απλώς μεγέθυνση του σαρκώματος του λαού, η οίησή τους
μεγέθυνση της οίησης του λαού ("ξέρεις ποιος είμαι εγώ;"). Ο μεγαλοβιομήχανος
που ρυπαίνει δεν το κάνει μόνο επειδή δεν εφαρμόζονται οι νόμοι, αλλά και επειδή
η λαϊκή νοοτροπία είναι της αδιαφορίας για το συνάνθρωπο, π.χ. τα σκουπίδια σε
δρόμους, πάρκα, παραλίες. Η βλακεία των ελίτ είναι αντανάκλαση της βλακείας του
κοσμάκη, ο οποίος "ξέρει τι του γίνεται" και "δεν κοροϊδεύεται από τους
πολιτικάντηδες". Η διαφθορά, πάλι, των ελίτ είναι μεγέθυνση της διαφθοράς του
κοσμάκη. Απλώς ο λαός μπορεί να αποκρύψει το εξοχικό του ή να διοριστεί με μέσο
στο Δημόσιο, ενώ η ελίτ μπορεί να ληστέψει εκατομμύρια ευρώ. Η καταγγελία των
ελίτ δίχως την αντίστοιχη καταγγελία του λαού είναι λαϊκιστική και άστοχη,
στηριζόμενη μόνο στο γεγονός ότι ο λαός δεν μπορεί - όχι ότι δε θέλει - να
κλέψει και να εξαπατήσει τόσο όσο ένας πολιτικός, ένας τραγουδιστής ή ένας
επιχειρηματίας. Άλλωστε ένας λαός ο οποίος υβρίζει αυτούς τους οποίους ψηφίζει
αδιάκοπα, είναι άξιος περιφρόνησης - δίχως αυτό να καθιστά τις ελίτ ανώτερές
του. Ακριβώς επειδή ο λαός ήταν και είναι τόσο έξυπνος και αξιοπρεπής, ώστε να
δίνει την ("δημοκρατική" εξουσία του) σε ορκισμένους εχθρούς και αυτής της
ελάχιστης λαϊκής ελευθερίας, δείχνει πόσο σοβαρά είναι τα περί καλού λαού που
τον εξαπατούν οι διεφθαρμένες κακές ελίτ. Μια δικαιολογία για τις πράξεις του
λαού είναι ότι οφείλονται σε ιστορικές επιλογές σε δεδομένες στιγμές (π.χ.
Μεσοπόλεμος). Όμως βάσει του συλλογιστικού αυτού και η τυφλή δουλικότητα των
μαζών στα πρότυπα και τις επιλογές των σημερινών ελίτ είναι θέμα ιστορικών
επιλογών και αναγκών. Άρα η αντιελιτιστική κριτική είναι μάταιη, αφού τα
πράγματα θα αλλάξουν με την αλλαγή του ιστορικού πλαισίου.
Υπάρχουν ασφαλώς διανοούμενοι οι οποίοι καθυβρίζουν το λαό, είτε με σκοπό να
εξυμνήσουν την κυρίαρχη ελίτ είτε με σκοπό να παίξουν το ρόλο καθοδηγητή του
λαού. Αντίπαλοί τους είναι οι φιλολαϊκοί διανοούμενοι. Όμως τόσο οι φιλολαϊκοί
όσο και οι αντιλαϊκοί επιδιώκουν ρόλο καθοδηγητή, δηλαδή ρόλο εξουσιαστή. Γιατί
ξέροντας το καλό του λαού, είτε αυτό συνεπάγεται ριζική αλλαγή συνηθειών του
λαού είτε την ανάδειξη της κρυμμένης αξίας και αρετής του, ορίζουν τι είναι
σωστό και τι είναι λάθος, πώς πρέπει οι πολλοί να συμπεριφέρονται. Είτε κανείς
το κάνει από τη σκοπιά της λαϊκής εξουσίας είτε από τη σκοπιά της ελίτ η οποία
ζητά από το λαό να "εκπολιτισθεί", συμπεριφέρεται με αξιώσεις πνευματικού
εξουσιασμού.
Συνεπής στάση, ακριβώς επειδή μεταξύ λαού και ελίτ δεν υπάρχει έλλειψη
κινητικότητας, θα ήταν η απόδοση ανάλογων ευθυνών. Τόσο στο λαό, ο οποίος είτε
μιμείται την ελίτ είτε την ψηφίζει καθυβρίζοντάς την ταυτόχρονα, όσο και στην
ελίτ η οποία μεγεθύνει τα λαϊκά ελαττώματα. Αλλά αυτή η συνεπής στάση
συνεπάγεται ακριβώς την αξίωση του αριστερού ή μεταμοντέρνου "διαφωτιστή", την
καρικατούρα του οποίου επικρίνουν οι φιλολαϊκοί αντι-ελίτ.
H ικανότητα εξήγησης ενός φαινόμενου,
της σχέσης λαού-ελίτ, δε συνεπάγεται αξίωση για ικανότητα θεραπείας του ή
αλλαγής των δεδομένων στη σχέση αυτή ή στη συμπεριφορά λαού κι ελίτ. Γιατί μόνο
όποιος καταγγέλλει υποσχόμενος να θεραπεύσει, ανεβάζει έμπρακτα τον εαυτό του σε
σχέση με τις τωρινές ελίτ αλλά και τον λαό. Αλλά, αυτή καθεαυτή, η ικανότητα
εξήγησης δεν είναι κάτι τόσο αδύνατο. Αυτό φαίνεται από τις ερμηνείες των
φιλολαϊκών αντι-ελίτ, οι οποίες είναι ικανές (κατ' αυτούς να εξηγούν και να
ερμηνεύουν το λαό.
Μπορούμε να μιλήσουμε για το λαό ως σύνολο, να πούμε ότι αυτός είναι
διεφθαρμένος, ηλίθιος ή, πάλι, αξιοπρεπής; Υπάρχει πάντοτε μια συνισταμένη των
ατομικών περιπτώσεων μέσα στο λαό. Ασφαλώς κάθε άτομο έχει διαφορετική επιρροή
και ισχύ στην κοινωνία. Αν μπορούσαμε να μαθηματικοποιήσουμε τα πράγματα, τότε η
συνιστώσα ενός ατόμου αξιοπρεπούς και με μεγαλύτερη ισχύ είναι μεγαλύτερη από τη
συνιστώσα ενός ατόμου αναξιοπρεπούς και με μικρότερη ισχύ/επιρροή. Η συνισταμένη
των ατομικών συνιστωσών, οι οποίες είναι ανόμοιες, δίνει και την συλλογική
αξιοπρέπεια, δουλοπρέπεια κ.λπ. ενός λαού σε μια στιγμή. (8/4/2008)
