Είναι συνηθισμένο να πραγματοποιεί κανείς προθέσεις χωρίς να γνωρίζει. Καθημερινά συμβαίνει ν’ αγνοούν οι δάσκαλοι το μάθημα που διδάσκουν. Το γεγονός ότι κάποιος κάνει κάτι δεν αποδείχνει ότι ξέρει τι κάνει.
Γράφει ο Μανώλης Σκαρσούλης
Ο ΣΚΟΠΟΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΕΙ ΤΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ
Στο σχολείο κατασκευάζονται άνθρωποι. Η διαδικασία της κατασκευής ανθρώπων λέγεται εκπαίδευση. Η οικογένεια, ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, το θέατρο, το ραδιόφωνο, οι εφημερίδες, τα βιβλία και τα πλακάτ είναι σχολεία με την ευρύτερη έννοια. Όλα τα κέντρα που μεταδίδουν πληροφορίες είναι σχολεία.
Για την κατασκευή πραγμάτων χρησιμοποιούνται εργαλεία.
Το εργαλείο με το οποίο κατασκευάζονται άνθρωποι είναι η πληροφορία.
Όταν οι άνθρωποι δεν υπακούουν σε φυσικές ανάγκες, στη συνήθεια ή στη βία, οι πράξεις τους εξαρτώνται από τα όσα ξέρουν. Ακόμα και οι συνήθειες δημιουργούνται ως ένα βαθμό από πληροφορίες. Αφού οι πράξεις ενός ανθρώπου καθορίζουν την πορεία της ζωής του, οι πληροφορίες που παίρνει αυτός ο άνθρωπος καθορίζουν πως θα ζήσει. Τα σχολεία δε φτιάχνουν μόνον ανθρώπους, τα σχολεία φτιάχνουν και βιογραφίες.
Τη φύση της πληροφορίας μπορεί να την καταλάβει κανείς 0μόνον αν εξετάσει την επίδρασή της στην ζωή των ανθρώπων.
Αν θέλει κανείς να καταλάβει καλύτερα τη φύση των εργαλείων, πρέπει να ξέρει για ποιο σκοπό προορίζονται. Ο σκοπός διαμορφώνει το εργαλείο. Δεν υπάρχει εργαλείο χωρίς σκοπό. Δεν υπάρχει πληροφορία χωρίς σκοπό.
Οι πληροφορίες που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή ανθρώπων, είναι ανάλογες με το είδος ανθρώπου που θέλει να κατασκευάσει κανείς. Αν θέλει κανείς να φτιάξει έναν άνθρωπο κατάλληλο για να επισκευάζει χαλασμένα αυτοκίνητα, δεν θα το κατορθώσει αυτό χρησιμοποιώντας πληροφορίες με τις οποίες δημιουργείται ένας κτηνίατρος.
Αν θέλει κανείς να φτιάξει έναν άνθρωπο που να περνάει εθελοντικά όλη του τη ζωή στο στρατό, πρέπει να τον επεξεργασθεί με πληροφορίες διαφορετικές από εκείνες που κάνουν κάποιον να λατρεύει αγελάδες.
Οι πληροφορίες που δεχόμαστε μαζεύονται στο κεφάλι μας και σχηματίζουν κρίσεις και πεποιθήσεις,. Οι κρίσεις και οι πεποιθήσεις είναι μέρη του μηχανισμού που κατευθύνει τις πράξεις μας.
Ένα από τα σημαντικότερα γρανάζια σ’ αυτόν τον μηχανισμό είναι η πεποίθηση ότι, εκτός από λίγες εξαιρέσεις είμαστε κύριοι των πράξεών μας. Η συμφωνία μας με τις πράξεις μας και τα αποτελέσματά τους μπορεί να είναι μικρότερη ή μεγαλύτερη. Όσο πιο πολύ πιστεύουμε ότι η θέλησή μας είναι το θεμέλιο των πράξεών μας, τόσο μεγαλύτερη είναι η συμφωνία μας. Όσο πιο πολύ πιστεύουμε ότι οι πράξεις μας υποκινούνται από μια ξένη θέληση, τόσο μικρότερη είναι η συμφωνία μας.
Η φράση ότι κάποιος ξέρει τι κάνει σημαίνει πως αυτός ο κάποιος καταλαβαίνει τους λόγους των πράξεών του και προβλέπει τα αποτελέσματά τους. Αν εξετάσουμε τις πράξεις μας θα διαπιστώσουμε ότι μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις ξέρουμε τι κάνουμε.
Τι περισσότερες πράξεις μας τις εκτελούμε χωρίς να καταλαβαίνουμε τους λόγους ή τα αποτελέσματά τους συχνά μάλιστα χωρίς να καταλαβαίνουμε ούτε το ένα ούτε το άλλο.
Αυτό θα το δούμε καθαρά, αν πάρουμε μια συχνή και καθημερινή αλληλουχία πράξεων όπως η οδήγηση ενός αυτοκινήτου. Ελάχιστοι οδηγοί ξέρουν ποιες διεργασίες προκαλούν στον κινητήρα του αυτοκινήτου τους με τα χέρια και τα πόδια τους. ελάχιστοι οδηγοί ξέρουν τι είναι ένας κινητήρας. Ξέρουν μόνο το τελικό αποτέλεσμα μιας μακριάς αλυσίδας από αποτελέσματα: το αυτοκίνητο τρέχει πιο γρήγορα ή πιο αργά ή σταματάει. Ελάχιστοι ξέρουν τι γίνεται στο εσωτερικό της μηχανής, σε ποιες πιέσεις είναι εκτεθειμένα τα διάφορα ντεπόζιτα, τα έμβολα, οι κύλινδροι, ή οι μπιέλες.
Αυτό το παράδειγμα μας κάνει να εξετάσουμε το ζήτημα της μεγαλύτερης ή μικρότερης χρησιμότητας των πληροφοριών. Άραγε δεν είναι αρκετό να ξέρουμε τι πρέπει να κάνουμε για να σταματήσουμε ή να επιταχύνουμε το αυτοκίνητό μας; Άραγε δεν είναι περιττό να μάθουμε λεπτομέρειες για τη διαδικασία της καύσης που γίνεται στον κινητήρα; Μπορεί να είναι σωστό ότι κάποιος που ξέρει ποιες ακριβώς μηχανικές και χημικές διεργασίες προκαλεί η πίεση του ποδιού στο πεντάλ πλεονεκτεί κάπως απέναντι στους οδηγούς που δεν ξέρουν τίποτα για τις διαδικασίες που μεσολαβούν ανάμεσα στην κίνηση του ποδιού τους και την επιτάχυνση, αλλά είναι αμφίβολο αν θα ωφεληθεί ο συνολικός πληθυσμός όταν όλοι οι οδηγοί αυτοκινήτων αποκτήσουν τις θεωρητικές γνώσεις που έχουν οι μηχανικοί αυτοκινήτων.
Μπορούμε να φανταστούμε ένα αυτοκίνητο να «μένει» καταμεσής στη Σαχάρα και τους επιβάτες του να πεθαίνουν από τη δίψα, επειδή κανένας τους δεν ήξερε ότι ο ιμάντας του ανεμιστήρα μπορεί ν’ αντικατασταθεί με μια νάιλον κάλτσα. Ωστόσο, πολύ λίγοι θα βρεθούν να υποστηρίξουν την υποχρεωτική επέκταση του μαθήματος οδήγησης. Ο αριθμός των ανθρώπων που πεθαίνουν στην έρημο κάθε δέκα χρόνια, επειδή τους λείπουν μερικές τεχνικές πληροφορίες είναι ελάχιστος.
Η συμφωνία μας με τις πράξεις μας μπορεί να είναι μικρότερη ή μεγαλύτερη, ανάλογα με το αν πιστεύουμε ότι ενεργούμε αυτόβουλα ή αν πιστεύουμε ότι εξυπηρετούμε ξένες προθέσεις. Η ακριβέστερη γνώση των όρων υπό τους οποίους κινείται το αυτοκίνητό μας, δε θ’ άλλαζε σε τίποτα τη συμφωνία μας με την πράξη μας να οδηγούμε αυτοκίνητο. Δεν είναι και τόσο σημαντικό το ότι δεν ξέρουμε τι κάνουμε την ώρα που οδηγούμε. Αρκεί να εκτελούμε τις σωστές κινήσεις.
Το να συμπιέζει ένα έμβολο, μια ορισμένη ποσότητα μίγματος βενζίνης –αέρα στο ένα έκτο του όγκου της, δεν ήταν δική μας θέληση αλλά θέληση του κατασκευαστή.
Όσο συχνότερα κάνουμε πράξεις χωρίς να ξέρουμε τους λόγους, τις προϋποθέσεις και τα αποτελέσματά τους τόσο συχνότερα γινόμαστε οι ίδιοι λόγος, προϋπόθεση και αποτέλεσμα των πράξεων άλλων. Όσο περισσότερο πιστεύουμε ότι είμαστε κύριοι πράξεων, των οποίων οι πραγματικοί κύριοι είναι άλλοι, τόσο περισσότερο θα είναι άλλοι, οι κύριοί μας.
Είναι συνηθισμένο να πραγματοποιεί κανείς προθέσεις χωρίς να γνωρίζει. Καθημερινά συμβαίνει ν’ αγνοούν οι δάσκαλοι το μάθημα που διδάσκουν. Το γεγονός ότι κάποιος κάνει κάτι δεν αποδείχνει ότι ξέρει τι κάνει.
Η ιδιομορφία να πραγματοποιεί κανείς μια πρόθεση χωρίς να τη γνωρίζει αποδίδεται συνήθως στις μηχανές. Ένα αυτοκίνητο ταξιδεύει προς ένα ορισμένο τέρμα χωρίς να το «γνωρίζει»: κάποιος άλλος το κατευθύνει./το να συμπεριφερόμαστε σαν μηχανές δεν είναι παρά μόνο φαινομενικά ασυνήθιστο.
Η εξυπνάδα δεν προστατεύει από τη βλακεία. Μερικοί θα πουν: αν έχω τα μάτια μου δεκατέσσερα δεν θα πραγματοποιήσω ποτέ τις προθέσεις άλλων. Μόνο οι βλάκες ζουν για τους άλλους.
Το πόσα ξέρουμε για τις συνθήκες υπό τις οποίες ενεργούμε, δεν το αποφασίζουμε οι ίδιοι. Τα όσα ξέρουμε γι’ αυτές τις συνθήκες εξαρτώνται από τις πληροφορίες που δεχόμαστε. Η επιρροή μας στο ζήτημα «ποιες πληροφορίες δεχόμαστε’ είναι περιορισμένη. Δεν μπορούμε να βρούμε πληροφορίες που δεν ξέρουμε ότι μας λείπουν. Ορισμένες πληροφορίες είναι ιδιοκτησία.
Οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν το γεγονός ότι ζουν ως το μεγαλύτερο αγαθό τους. Ωστόσο είναι πρόθυμοι να διακινδυνέψουν αυτό το αγαθό υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς γι’ αυτές τις προϋποθέσεις είναι ότι πρέπει να είναι ελπίδες για την απόκτηση άλλων αγαθών. Είναι αρκετό να είναι ελπίδες, δε χρειάζεται να είναι εγγυήσεις. Τα αγαθά προς τα οποία στρέφεται η ελπίδα, πρέπει να ‘χουν ένα ορισμένο μέγεθος.
Ποια αγαθά είναι σε θέση να υπερνικήσουν την αγάπη του ανθρώπου για τη ζωή; Αν σκεφθούμε την ακατανίκητη δύναμη του φόβου μπροστά στο θάνατο, θα ήταν λογικό να υποθέσουμε ότι για τους περισσότερους ανθρώπους κανένα αγαθό δεν είναι αρκετά μεγάλο ώστε να το ανταλλάξουν με την ζωή. Είναι προτιμότερο να ζει κανείς άσχημα παρά να πεθαίνει.
Υπάρχει η ιστορία του ανθρώπου που είχε χάσει την δουλειά του και δεν ήξερε πώς να ζήσει τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Πήγε, λοιπόν, σ’ ένα τσίρκο, και πρότεινε στον διευθυντή να πηδήσει, αντί μιας ορισμένης αμοιβής, από το ψηλότερο σημείο της σκηνής στην πίστα, χωρίς δίχτυ. Ο διευθυντής δέχτηκε. Δ φανταζόταν ότι ο άνθρωπος εκείνος θα σκοτωνόταν. Ο άνθρωπος πέθανε και τα λεφτά που κέρδισε έτσι έθρεψαν τη γυναίκα και τα παιδιά του.
Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΘΟΡΙΖΕΙ ΤΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ
Ένας πονηρός τρόπος να κρύβει κανείς την αλήθεια είναι να μιλάει ακατανόητα,. Όποιος είναι πολύ δειλός ή πολύ αδέξιος για να πει ψέματα, εκφράζεται με ασάφεια. Συχνά καταφέρνει έτσι τον σκοπό του, γιατί πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ότι η υποβολή ερωτήσεων αποτελεί παραβίαση κάποιου κανόνα ευπρέπειας.
Δεν υπάρχουν μόνον άτομα που εκφράζονται με ασάφεια για να μας αποκρύψουν την αλήθεια ακόμα και οι θεσμοί εκφράζονται σ’ ορισμένες περιπτώσεις συγκεχυμένα, και μάλιστα επί ολόκληρες δεκαετίες. Αν κάτι το ασφαλές επαναλαμβάνεται αρκετά συχνά, οι περισσότεροι άνθρωποι το συνηθίζουν σαν να ήταν κάτι το σαφές. Όσο ασαφέστερα γράφει ή μιλάει κανείς, τόσο περισσότερο καιρό μένει κρυμμένο το ψέμα πο9υ υπάρχει στα λόγια του.
Όταν άρχισαν να φτιάχνουν το σύνταγμα, δεν είχαν περάσει πάνω από δύο χρόνια από τότε που γερμανοί οικογενειάρχες παραβίαζαν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου σκοτώνοντας ανθρώπους μ’ ένα πυροβολισμό στο σβέρκο. Διαισθάνεται κανείς τη θέληση των συντακτών να συμπεριλάβουν, κατά κάποιο τρόπο, την αξιοπρέπεια στο θεμέλιο νόμο του νέου κράτους. Όταν βάλθηκαν να συγκεκριμενοποιήσουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, δεν είχαν σκεφτεί ότι υπάρχουν και άλλες δυνατότητες για να εξευτελίζει κανείς τους ανθρώπους, εκτός από το αν τους πυροβολεί από πίσω.
Μια οικογένεια πληρώνει σε είκοσι πέντε χρόνια 80.000 μέχρι 200.00μ μάρκα νοίκι στον ιδιοκτήτη του διαμερίσματος όπου μένει. Τόσο στοιχίζουν όμως τα περισσότερα σπίτια. Δε θίγεται, άραγε, η αξιοπρέπεια των ενοικιαστών, όταν αναγκάζονται με αστυνομική βία ν’ αγοράζουν στον εκμισθωτή ένα ολόκληρο σπίτι ως αντάλλαγμα για τη χρήση ενός διαμερίσματος; Δε θίγεται άραγε, η αξιοπρέπεια ενός τορναδόρου, όταν αναγκάζεται ή να πεθάνει της πείνας ή να εργάζεται κάθε μέρα μια ή δυο ώρες δωρεάν για τον κύριο Αμπς!
Όπως φαίνεται, οι συντάκτες του συντάγματος κατάλαβαν ότι η αξιοπρέπεια του ανθρώπου παρέρχεται ακριβή για τους ιδιοκτήτες σπιτιών και εργοστασίων. Τι να κάνουν τώρα που αντιλήφθηκαν τον αληθινό χαρακτήρα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας; Να τη βγάλουν από το Σύνταγμα, όπως παίρνει κανείς πίσω ένα πουρμπουάρ αν κάνει λάθος στο γκαρσόνι; Απ’ ό,τι φαίνεται οι παλιοί αυτοί υποκριτές δεν είχαν την ψυχραιμία να κάνουν κάτι τέτοιο. Κι έτσι ανακήρυξαν άτρωτο αυτό που δεν ήθελαν να προστατέψουν.
Τα θέματα που διδάσκονται στα σχολεία μας γίνονται τόσο ακριβέστερα και σαφέστερα όσο περισσότερο απομακρύνονται από τον άνθρωπο. Όσο μεγαλύτερη ωφέλεια έχουν για μας ορισμένα θέματα, τόσο πιο συγκεχυμένα γίνονται. Αυτά που μας μαθαίνουν τα σχολεία για τη φύση του κράτους είναι για μας άχρηστα, πληκτικά και βάρος για την εκδίπλωση της σκέψης μας –βάρος που δύσκολα το ξεφορτωνόμαστε. Η πλήξη προέρχεται από το γεγονός ότι καλούμαστε ν’ ασχοληθούμε με ξένα συμφέροντα χωρίς ν’ αντιλαμβανόμαστε ότι είναι ξένα συμφέροντα. Είναι ασήμαντο αν η Βουλή έχει διακόσιους ή τριακόσιους βουλευτές και πόσες έδρες έχει το κάθε κόμμα. Οι λεπτομέρειες αυτές δε μας βοηθούν να εμβαθύνουμε στα πράγματα, αντίθετα, μάλλον μας εμποδίζουν να εμβαθύνουμε. Για μας θα ήταν πιο ενδιαφέρον να μάθουμε ποια κίνητρα επηρεάζουν τις αποφάσεις των βουλευτών και πρώτα απ’ όλα, αν οι βουλευτές αποφασίζουν καθόλου. Διάφοροι βουλευτές, έχουν ήδη παραπονεθεί ότι χρησιμοποιούνται απλώς για να σηκώνουν το χέρι τους σε ψηφοφορίες που το αποτέλεσμά τους το έχουν προκαθορίσει άλλοι.
Δεν φταίνε οι δάσκαλοί μας για την κατάσταση που επικρατεί στα σχολεία μας. Οι περισσότεροι από αυτούς ξέρουν και οι ίδιοι ελάχιστα πράγματα για τη φύση του κράτους. Η θέση που ενδιαφέρει πιο πολύ από κάθε άλλη τους εμπνευστές του μαθήματός μας είναι ότι το κράτος στέκει πάνω από τα κόμματα, πάνω από φτωχούς και πλούσιους. Καθένας μας ξέρει την πρόταση: «Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι απέναντι στο Νόμο’,. Ένα από τα σημαντικότερα όργανα της κρατικής μηχανής είναι το αξίωμα του δικαστή. Οι δάσκαλοί μας επιφορτίζονται να υποστηρίζουν ότι οι δικαστές είναι αδέκαστοι. Η κλασική περιγραφή της λειτουργίας του δικαστή κατά τη δικαστική διαδικασία είναι η εξής: στη δεξιά (δηλ. τη σωστή) πλευρά βρίσκεται ο εισαγγελέας, ο άνθρωπος που φροντίζει να υπολογίζονται τα συμφέροντα του κράτους, στην άλλη πλευρά ο κατηγορούμενος με τον συνήγορό του. Στη μέση κάθεται ο δικαστής. Πάνω από τους διαδίκους. δεν εξαρτάται από κανέναν, λένε οι δάσκαλοί μας, κρίνει σύμφωνα με το Νόμο.
Το κακό είναι ότι πραγματικά κρίνει σύμφωνα με το Νόμο.
Οι νόμοι φτιάχνονται από ανθρώπους. Κανείς δεν φτιάχνει ένα νόμο που να στρέφεται εναντίον του. Αν κάποιος δεν είναι πλουσιότερος από τους άλλους, δεν του περνάει από το μυαλό η σκέψη να πει «Ου κλέψεις». Ο πλούσιος δημιουργεί πρώτα με την ιδιοκτησία του, τον κλέφτη και μετά φτιάχνει ένα νόμο εναντίον των κλεφτών. Μόνο όποιος έχει κλέψει τους άλλους φοβάται την κλεψιά. Όποιος έχει την εξουσία να καθορίζει τους κανόνες του παιχνιδιού, φτιάχνει κανόνες που να του επιτρέπουν να κερδίζει. Δεν πρέπει να περιμένουμε από αυτόν να φτιάξει κανόνες που να τον κάνουν να χάνει.
Για να έχουν οι νόμοι κάποιο νόημα, πρέπει να είναι εφαρμόσιμοι. Για να γίνουν οι επιθυμίες μιας μικρής ομάδας ανθρώπων νόμος, η ομάδα αυτή πρέπει να μπορεί ν’ αναγκάσει την πλειοψηφία να συμμορφωθεί με τις επιθυμίες της. Ένας νόμος είναι νόμος μόνον όταν έχει για εγγύηση του τη βία. Η βία μιας μικρής ομάδας πάνω στη πλειοψηφία είναι εφικτή μόνο αν γίνουν μεγάλες υλικές δαπάνες. Τα πλούτη είναι προϋπόθεση της καταπίεσης. Χωρίς πλούτη δεν μπορεί κανείς ν’ αγοράσει ανθρώπους που να είναι πρόθυμοι ν’ ασκήσουν βία και να διακινδυνέψουν τη ζωή τους χωρίς πλούτη δεν μπορεί κανείς να παραγάγει όπλα. Τα πλούτη μπορούν να προέλθουν από ληστεία, πόλεμο, εργασία, δούλων ή εργασία. Στην αρχαιότητα υπήρχαν εργοστάσια, στα οποία παρήγαν αποκλειστικά οι δούλοι. Για αιώνες η εργασία ήταν εξομοιωμένη με τη δουλεία.
Η εξουσία είναι το σύνολο των αποτελεσμάτων της εργασίας. Όταν είναι εξασφαλισμένη γίνεται η ίδια πηγή πλούτου. Η πολιτική γεννιέται εκεί που υπάρχουν πλούτη για να καταπονεμηθούν. Όλη η πολιτική είναι κατανομή πραγμάτων. Οι πλούσιοι διατηρούν για λογαριασμό τους άτομα ειδικευμένα στην κατανομή και την προστασία. Το σύνολο αυτών των ειδημόνων λέγεται κυβέρνηση και δημόσια διοίκηση. Με την πάροδο του χρόνου, οι ειδήμονες αυτοί αποκτούν μεγαλύτερη αυτονομία. Η συνάφεια ανάμεσα στους πλούσιους και στους ειδήμονες της κατανομής αδυνατίζει.
Όταν οι πρώτοι άνθρωποι πλούτισαν αρκετά ώστε να μπορέσουν να συγκροτήσουν μια συμμορία για την καταπίεση και την εκμετάλλευση των άλλων γεννήθηκε αυτό που ονομάζουμε σήμερα κράτος. Το κράτος είναι η μετεξέλιξή μιας συμμορίας από μπράβους. Οι νόμοι είναι η μετεξέλιξη ενός καταλόγου με τις επιθυμίες των πλούσιων δουλοκτητών.
του Μανώλη Σκαρσούλη
Πηγή: «Κατασκευή Υπηκόων», Ε.Α. Ράουτερ-ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ
