Αρχαιοελληνιστές ή Χριστιανοί;

Ο Θεόδοτος με μεγάλη χαρά δημοσιεύει το ακόλουθο δοκίμιο και παρακαλεί όλους τους φίλους του να το προσέξουν ιδιαιτέρως, γιατί υποδεικνύει λύση σε καταστροφικά ψευτοδιλήμματα της εποχής και του τόπου μας.                  

               

                                                      

Γράφει ο Αναστάσιος Γιαννάς

Oι μέλισσες συλλέγουν το νέκταρ από όλα τα λουλούδια

     Η ανάλυση που ακολουθεί δεν αναφέρεται στις προσωπικές επιλογές και περιπλανήσεις του καθενός, που είναι απόλυτα σεβαστές,αλλά στις οργανωμένες προσπάθειες για την αναβίωση κάποιων καταστάσεων.

Κατά καιρούς, σαν την εποχιακή γρίππη, εμφανίζονται σε διάφορους κύκλους, διλήμματα του τύπου: Χριστιανισμός ή αρχαιελληνισμός; Και αρχίζουν τα όργανα...

    Ένα από τα χαρακτηριστικά της αδυναμίας αντίληψης του κοσμικού γίγνεσθαι, είναι η μανιχαϊκή σκέψη:  Λευκό ή μαύρο; Αδυνατεί να δει τους ενδιάμεσους χρωματισμούς, να ελιχθεί, να καταλάβει τις λεπτομέρειες, να βρει το ουσιαστικό. Δυστυχώς, και λόγω της κατάντιας της σύγχρονης παιδείας στην Ελλάδα, αυτή η μανιχαϊκή νοοτροπία έχει επικρατήσει μέσα στους εγκεφάλους πολλών Νεοελλήνων. Ας ξεκινήσουμε με κάτι που συνήθως λέγεται και είναι μια απλοποίηση : «το αρχαίο Ελληνικό πνεύμα». Αυτή η φράση  από μόνη της δεν σημαίνει τίποτα. Πρέπει, πράγματι, να ξεκαθαρίσουμε για ποιο ακριβώς πνεύμα ακριβώς  μιλάμε. Του Επίκουρου  ή του Ηράκλειτου; Του Δημόκριτου ή του Πλάτωνα, που ήθελε να κάψει τα βιβλία του Δημόκριτου; Των στωικών ή των σοφιστών φιλοσόφων που διέφεραν μεταξύ τους έτη φωτός; Της πόλης των Αθηνών ή της Σπάρτης;  Του Σωκράτη ή του Αριστοφάνη που γελοιοποιούσε τον Σωκράτη  συνεχώς;

Όλα μαζί δεν μπορούμε να τα θέλουμε. Πρέπει να επιλέξουμε τι είναι για τον καθένα από εμάς το Αρχαίο Ελληνικό πνεύμα. Και νομίζω ότι κάθε σώφρων άνθρωπος  δεν θα πει «διαλέγω αυτούς και πετάω τους υπόλοιπους», αλλά θα συλλέξει το καλύτερο που ο καθένας από τους παραπάνω έδωσε.

σκηνή από τα Ελευσίνια Μυστήρια

Και τώρα ας έλθουμε στη Θρησκεία. Εάν κάποιος είναι άθεος, η θρησκεία που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες τον ενδιαφέρει μόνον κοινωνιολογικά και πολιτιστικά. Όταν λοιπόν θα τη συγκρίνει με τον Χριστιανισμό, σε αυτό και μόνο το επίπεδο θα πρέπει να κάνει την σύγκριση και να είναι ειλικρινής ως προς τις προθέσεις του και τα κίνητρα της τυχόν κριτικής του. Να δηλώσει  δηλαδή τότι: « Εγώ, κύριοι, δεν πιστεύω στην ύπαρξη Θεού. Η συζήτηση, κατά συνέπεια που κάνω είναι αποκλειστικώς πολιτιστικού περιεχομένου». Αν πάλι πιστεύει σε Θεό, τότε θα πρέπει να μας πει σε ποιόν Θεό πιστεύει. Στον Δία; στην Αφροδίτη; στον Άρη; Ή μήπως στην Θεία Μονάδα του Πλάτωνος; Εφόσον όμως πιστεύει σε ένα και μόνο από αυτά,  οφείλει να συμμετέχει και στα ανάλογα μυστήρια -αληθινά μυστήρια με αληθινή ιεροφάνεια, όπως στα Ελευσίνια- καθώς και στις τελετές και σε ότι άλλο απαιτεί μία πίστη ζωντανή, σε μία  θρησκεία επίσης ζωντανή. Διαφορετικά ....άλλα λόγια ν'αγαπιόμαστε.

 Αυτό λοιπόν που πρέπει να γίνει κατανοητό και μάλιστα σε βάθος, είναι ότι  η αναβίωση μιας θρησκείας  ή  η εμφάνιση μιας νέας δεν γίνεται επειδή ‹‹έτσι γουστάρει››  ο ένας  ή ο άλλος. Χρειάζονται  πολύ  βαθύτερα  κοσμικά και μεταφυσικά γεγονότα για να συμβεί κάτι τέτοιο. Κάποιοι ίσως να νομίζουν ότι οι δώδεκα Θεοί αναπαύονταν  στον Όλυμπο τρώγοντας αμβροσία· όλα πήγαιναν μια χαρά και ξαφνικά, σαν αστραπή, σαν καταιγίδα, εμφανίζεται ο Χριστιανισμός και γκρεμίζει όλο το οικοδόμημα. Το οικοδόμημα όμως δεν το γκρέμισε ο Χριστιανισμός: είχε γκρεμιστεί εξαιτίας άλλων καταστάσεων.

]Ας εξετάσουμε  λοιπόν, εν συντομία εννοείται, εκείνη την ιστορική περίοδο  την οποία  ο  γνωστός  Ιρλανδός ιστορικός  Eric  Dodds, χαρακτήρισε ως  Εποχή της Αγωνίας. Η εποχή αυτή αρχίζει κατά το 160 μ.Χ.  και φτάνει έως  το 313 μ.Χ., οπότε υπογράφηκε το διάταγμα των Μεδιολάνων από τον Μέγα Κωνσταντίνο. Μετά το τέλος της  Pax Romana, το 180, η κατάσταση στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία  περιγράφεται ως εξής:‹‹ …Οι γεωργοί εξαφανίζονται από την ύπαιθρο, οι έμποροι από την θάλασσα, οι στρατιώτες από τα πεδία των μαχών, η τιμιότητα  από τις  συναλλαγές, η δικαιοσύνη από τα δικαστήρια, η  αλληλεγγύη από τη φιλία, η δεξιότητα από τις τέχνες: Όλοι  οι ηθικοί κανόνες, τα πάντα, τα πάντα,  εξαφανίζονται. Ένας κόσμος σε διάλυση…››.

πορτραίτο του  Πλουτάρχου

Έχουμε, με άλλα λόγια εδώ, μία συνταρακτική  κοσμική αλλαγή. Όμως να πάμε και πριν από το 160, δηλαδή στην εποχή του Πλούταρχου, και να διαβάσουμε τι έγραφε  αυτός ο Ιερέας του  Απόλλωνα, στο έργο του  Περί των εκλελοιπότων χρηστηρίων, με το οποίο προσπαθεί να βρει την αιτία της εξαφάνισης των μαντείων και της αδυναμίας των μάντεων να προφητέψουν. Αφού λοιπόν εξετάσει πρώτα ο Πλούταρχος διάφορους παράγοντες, καταλήγει στα ακόλουθα: Παρόλο που το προφητικό χάρισμα είναι Θεϊκής και δαιμονικής φύσης, ωστόσο υπόκειται  σε παρακμή, διάβρωση, και γήρανση, γιατί δεν είναι σε θέση να αντισταθεί  επ’ άπειρον στην επίδραση του χρόνου. Ο ίδιος ο Πλούταρχος, κατά συνέπεια, παραδέχεται ότι το οικοδόμημα  [του Αρχαίου Κόσμου] κατέρρευσε από μόνο του - σε επίπεδο τόσο πνευματικό όσο και μεταφυσικό. Στην πραγματικότητα δηλαδή μας λέγει ότι  ένας  κοσμικός  κύκλος έφτανε πια στο τέλος του. Να γιατί  από ελληνικό ακρογιάλι ακούστηκε η μυστηριώδης κραυγή:  Πᾶν ὁ μέγας τέθνηκε! (Λέγεται πως την άκουσε και ο Παύλος, καθώς έπλεε προς τη Ρώμη.)

Ξαναγυρνώντας τώρα σε εκείνη την Εποχή της Αγωνίας››, πρέπει  να διερωτηθούμε το εξής: Αυτοί που διάλεξαν τον Χριστιανισμό ως θρησκεία και φιλοσοφία ζωής ήταν άραγε  Κινέζοι; Όχι βέβαια! Έλληνες ήταν και μάλιστα με άριστη γνώση της αρχαίας φιλοσοφίας, εφόσον, προτού να ασπαστούν τον Χριστιανισμό, άλλοι από αυτούς ήταν Στωικοί, άλλοι  Αριστοτελικοί και άλλοι Πλατωνικοί. Όμως διάλεξαν αυτή τη νέα θρησκεία και τη βίωσαν.

Aναπαράσταση του Διονύσου

Επιπλέον, όσοι νομίζουν πως η αρχαία Ελληνική θρησκεία ήταν πάντοτε η ίδια σφάλλουν. Στην Ομηρική Ελλάδα ο Διονυσιασμός δεν υπήρχε. Αυτό το ρεύμα, όσον αφορά το οποίο πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι ήταν ξενόφερτο, έφερε μεγάλες αλλαγές στο Θρησκευτικό πνεύμα της κλασσικής Ελλάδας. Και οι αλλαγές εκείνες εκτείνονταν πολύ πέρα από το θρησκευτικό πεδίο. Στην πολιτική π.χ., οι δημοκρατικές τάσεις προήλθαν μέσα από το πνεύμα του Διονυσιασμού. (Βλ. το βιβλίο της Ippolita Venturi, Dioniso e la democrazia ateniese.)

Άρα μπορώ να θέσω το ερώτημα : η αυθεντική Ελληνική θρησκεία υπήρχε στην εποχή του Ομήρου ή μήπως στην εποχή του Περικλή ; Να θέσω όμως  και ένα άλλο ερώτημα: Σε ποιά θρησκεία πίστευαν όσοι θανάτωσαν  τον Σωκράτη; Νομίζω πως μία και μόνη απάντηση αρμόζει: Καλύτερα να αποφεύγονται οι γελοιότητες αυτού του είδους.

Ας έλθουμε όμως τώρα στον Χριστιανισμό και ειδικά στον Ορθόδοξο. Ας πάρουμε τους δύο μεγαλύτερους φιλοσόφους-ανθρωπολόγους της Αρχαιότητας (και όλων των άλλων εποχών), δηλαδή τον  Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα. Ας ανοίξουμε όλα τα βιβλία τους.  Υπάρχει κάτι στο οποίο η Ορθοδοξία δεν συμφωνεί, εκτός από τα αυστηρώς θρησκευτικά ζητήματα; Μάλλον όχι. Άρα όλα όσα αφορούν την ανθρωπολογική  επιστήμη, την ψυχολογία, την τέχνη, την ηθική συμπεριφορά, τη φιλοσοφική ανάλυση, τη φιλοπατρία   κ.λπ. σε τίποτα δεν ενοχλούν την Ορθόδοξη  Πίστη· άρα  η Ορθόδοξη παράδοση κανένα πρόβλημα δεν πρέπει  να έχει μαζί τους. Τώρα, όσον αφορά  το πολιτικό  θέμα  καθώς και τις κοινωνικές δομές, ας αναβίωνε και εφαρμοζόταν το Ιπποτικό Πρότυπο του Μεσαίωνα - και δεν θα χρειαζόμαστε τίποτα άλλο.

H Σταύρωση από τον Μιχαήλ 'Αγγελο

Τελειώνοντας,  θεωρώ ότι  πρέπει να εμβαθύνουμε σε κάποια ζητήματα. Ο Πλάτων στο Συμπόσιον έχει φράση η οποία σηματοδοτεί τα όρια της Αρχαιοελληνικής  μεταφυσικής :  Θεὸς δὲ ἀνθρώπῳ οὐ μείγνυται. Ο αρχαίος φιλόσοφος μέχρι εκεί μπόρεσε να φθάσει: Ο άνθρωπος, όπως αυτός τον θεωρεί,  είναι σε θέση να οραματιστεί  ένα Θεό (την απρόσωπη  Θεία  μονάδα) και να τον ερωτευθεί. Η επαφή τους όμως θα είναι έμμεση, απόμακρη - και η μοίρα της ανθρώπινης ψυχής θα είναι μεν η αθανασία αλλά όχι η Θέωση. Ακριβώς εδώ έρχεται ο Χριστιανισμός και κάνει την μεγαλειώδη υπέρβαση : Ο Θεός μας δείχνει το πρόσωπό Του: Δεν είναι πια η αόριστη, νεφελώδης  Μονάδα· κυριολεκτικώς αγκαλιάζει τους μαθητές Του - και το σημαντικότερο: μείγνυται τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει και συνεπώς μετέχει της σάρκας, του αίματος, του  πόνου: Ο Θεός Σταυρώνεται.

  Νομίζω ότι η μεταφυσική, μετά από αυτό το γεγονός, δεν μπορεί να κάνει άλλο βήμα,  δεν μπορεί να προχωρήσει  ούτε  ένα  χιλιοστό πιο πέρα. Έτσι, η κατάβαση του  Θεού οδηγεί στην ανάβαση του ανθρώπου : του προσφέρει την δυνατότητα όχι απλώς της αθανασίας αλλά και της κατὰ χάριν Θέωσης.  Πότε και σε ποια  θρησκεία  ένας  Θεός  σε  καλεί κοντά του, όχι γιατί έγινες σοφός, όχι γιατί έγινες  μύστης, όχι γιατί είσαι εραστής του κάλλους, αλλά διότι πολὺ ἠγάπησας;

* * *

Λυκούργος

     Παρά ταύτα, ο καθένας,  σε προσωπικό επίπεδο, έχει το απόλυτο δικαίωμα να πιστεύει ό,τι θέλει και να φιλοσοφεί όπως θέλει. Όμως ας έχει στον νου του ότι καραδοκούν παγίδες, που κάποιοι κακοπροαίρετοι στήνουν σε αυτόν εδώ τον τόπο εδώ και πολλά χρόνια. Παγίδες διχασμού -  κυρίως σε επίπεδο νοητικό και ψυχολογικό. Να προσθέσω επίσης, ότι ίσως να είναι χρήσιμο, να θυμηθούμε  τα  αίτια της παρακμής της αρχαίας Σπάρτης. Ο Αριστοτέλης σε ένα από τα χαμένα έργα του, αναφέρει την ύπαρξη ενός αρχαίου χρησμού που έλεγε :‹‹ Ἁ φιλοχρηματία Σπάρταν  ὀλεῖ, ἄλλο δὲ οὐδέν››. (= Μόνον εξαιτίας της φιλοχρηματίας θα καταστραφεί η Σπάρτη και από τίποτα άλλο). Πράγματι ο Πλούταρχος, σχετικά με τους λόγους παρακμής και πτώσης των Λακεδαιμονίων,αναφέρει τα ακόλουθα: «Καθώς σιγά-σιγά δεν τηρούνταν [πια] οι νόμοι, διείσδυσαν, χωρίς να γίνουν αντιληπτές, οι πλεονεξία και η αγάπη του πλούτου· έτσι η ισχύς της Σπάρτης ελαττώθηκε, διότι οι σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων, εξαιτίας αυτών [=φιλοχρηματίας/αγάπης του πλούτου], αντιπάθησαν τους Σπαρτιάτες...

Επειδή [λοιπόν οι Λακεδαιμόνιοι] περιφρόνησαν τη νομοθεσία του Λυκούργου, γνώρισαν την τυραννία από τους ίδιους τούς συμπολίτες τους· [και] χωρίς να διατηρούν τίποτε πια από την πατροπαράδοτη πειθαρχία [τους], αφού έγιναν όμοιοι με τους άλλους [Έλληνες], έχασαν την πρωτύτερη δόξα και παρρησία τους και [τελικώς] περιήλθαν σε κατάσταση δουλείας. [Σήμερα, πράγματι] βρίσκονται υπό την εξουσία των Ρωμαίων όπως και όλοι οι άλλοι Έλληνες».

Βλέπουμε λοιπόν ότι την αρχαία  Σπάρτη  δεν την βοήθησε ούτε το δωδεκάθεο αλλά ούτε και το στρατιωτικό της σύστημα, ώστε  να μην υποκύψει σε κάτι το οποίο ο Χριστιανισμός θεωρεί (μεγάλο)  αμάρτημα : την πλεονεξία.

Ο Κόσμος μας εν ολίγοις είναι κάτι πολύ σύνθετο και βαθύ, γι’ αυτό και οι μανιχαϊστικές  προσεγγίσεις  δεν δίνουν ποτέ  λύσεις. Βέβαια, θα έλεγα ότι η σημερινή παρακμή έχει φθάσει σε τέτοιο σημείο, που έχει αφήσει πίσω της ακόμη και το πρόβλημα της μανιχαϊστικής  προσέγγισης. Δηλαδή, σήμερα το πρόβλημά  μας δεν είναι ότι είμαστε μόνον αρχαιοελληνιστές ή  μόνον Ορθόδοξοι, αλλά ότι δεν είμαστε τίποτα.

Για φανταστείτε, πράγματι,  έναν συνειδητό και καλλιεργημένο Ορθόδοξο Χριστανό, που έχει ματώσει εσωτερικά, να συζητά με έναν επίσης καλλιεργημένο και εσωτερικά  αγωνιζόμενο  Πλατωνικό ή Πυθαγόρειο. Η ακρόαση και μόνον μιας τέτοιας συζήτησης δεν θα έδινε φτερά στην ψυχή όλων μας; Ακόμη και αν στο τέλος αυτοί που θα συζητούσαν δεν συμφωνούσαν σε όλα, όμως  έστω εκείνα τα λίγα  στα  οποία  θα  συμφωνούσαν, εάν  εφαρμόζονταν, θα ήταν κάτι εξαιρετικά  ωφέλιμο για όλους μας.

Θεόδοτος