Ο Henri Bergson (Παρίσι 1859 – 1941) είναι φιλόσοφος, εβραϊκής καταγωγής. Γιος ενός μετανάστη Πολωνοεβραίου συνθέτη και μιας Αγγλίδας, ο Μπερξόν, ακολουθώντας μια εκπληκτική πνευματική περιπέτεια, κατόρθωσε να φτάσει στην κορυφή, εισχωρώντας στα άγια των αγίων του πανεπιστημιακού συστήματος. Λαμπρός μαθητής, εισάγεται τρίτος στην Ecole Normale Superieure. Μεταξύ των συμμαθητών του ο Ζαν Ζωρές και ο Εμίλ Ντυρκέμ.
Αφού σπούδασε στην École Normale Supérieure του Παρισιού, αργότερα κατέλαβε έδρα καθηγητή, ενώ το 1900 διορίστηκε καθηγητής φιλοσοφίας στο Collège de France. Το 1901 εκλέγεται μέλος της Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών και το 1914 μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας.
Παρότι προερχόταν από εβραϊκή οικογένεια, προσχώρησε στα τελευταία χρόνια της ζωής του στον καθολικισμό, αλλά έμεινε πάντα αλληλέγγυος με την εβραϊκή κοινότητα. Αυτοκτόνησε μόλις μπήκαν οι Γερμανοί στο Παρίσι, μολονότι η κυβέρνηση του Βισί τού είχε υποσχεθεί πως θα τον εξαιρούσαν από τον διωγμό των Εβραίων.
Το έργο του
Πρόκειται για μια εξέχουσα μορφή της γαλλικής φιλοσοφικής σκέψης κατά το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα, που αποτέλεσε αντικείμενο λατρείας αλλά και φαινόμενο μόδας. Η απήχηση και το κύρος του ξεπερνούσε κατά πολύ τον στενό κύκλο των ειδικών. Η λατρεία προς τον Μπερξόν ήταν προϊόν μιας αντιεπιστημονικής και, ίσως, πολιτικής στάσης που στρεφόταν κατά της κατεστημένης πανεπιστημιακής διδασκαλίας της Σορβόννης.
Ο δημοφιλής φιλόσοφος άσκησε μέγιστη επιρροή στη σκέψη της εποχής του και το 1927 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Ο Μπερξόν θεωρούσε ότι η εξέλιξη είναι δημιουργός και όχι μηχανιστική. Δηλαδή πρόκειται για μια κοσμική τάση που εκδηλώνεται στην πραγματικότητα και συνίσταται σε μια ζωτική δύναμη, η οποία δεν μπορεί να αναχθεί σε ποσοτικά σχήματα.
Πίστευε ότι η επιστήμη και η διανόηση δεν είναι σε θέση να συλλάβουν αυτή τη βαθύτερη όψη της πραγματικότητας και απλώς συλλαμβάνουν την επιφανειακή όψη της, που είναι σταθμητή, υλική και χωρική. Θεωρούσε, επιπλέον, ότι με τις βαθύτερες τάσεις έρχεται σε επαφή όχι η διανόηση αλλά η διαίσθηση, καταλογίζοντας στους ψυχολόγους ότι διαστρεβλώνουν τα γεγονότα στην προσπάθειά τους να τα ορίσουν ποσοτικά και να τα εκφράσουν αριθμητικά.
Η διαίσθηση είναι, λοιπόν, σύμφωνα με τον Μπερξόν, το ανώτατο όργανο της γνώσης, με το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να υπερβεί τα όρια της επιστημονικής γνώσης, συλλαμβάνοντας έτσι την πεμπτουσία του γίγνεσθαι της πραγματικότητας.
Σύμφωνα με τον ίδιο, η φιλοσοφία «είναι η εμβάθυνση του γίγνεσθαι γενικά, είναι ο αληθινός εξελικτισμός και, συνεπώς, η αληθινή προέκταση της επιστήμης». Η αντι-ορθολογιστική έμπνευση της σκέψης του, ο τονισμός του καθετί που είναι νεωτερισμός, μέλλον και δημιουργία, προκάλεσαν κύμα ενθουσιωδών υποστηρικτών αλλά και αυστηρούς επικριτές του. Πέρα από τη φιλοσοφία με τη στενή έννοια, επιδράσεις του Μπερξόν διακρίνονται μεταξύ άλλων στον μοντερνισμό και στην πολιτικοκοινωνική σκέψη του Σορέλ.
Η φιλοσοφία του Μπερξόν
1. Απορρίπτει καθολικά τη γνώση με τον ορθό Λόγο, δηλαδή με τη λογική, πράγμα που σημαίνει ότι υποτιμά την επιστημονική γνώση. Κατ’ αυτόν: « H αλήθεια είναι απρόσιτη από την επιστήμη και η λογική σκέψη είναι ανίκανη να διεισδύει στο βάθος των πραγμάτων. H επιστήμη έχει μόνο πρακτική αξία
2. Εισάγει, αντί της λογικής και της θεολογικής γνώσης, την ενορατική ή διαισθητική γνώση. Ισχυρίζεται ότι η ενόραση ή η διαίσθηση (intuition) μπαίνει μέσα στα πράγματα και μας δίνει μία γνώση απόλυτη, φτάνει στο απόλυτο, στο υπερβατικό, ενώ η επιστήμη γυρίζει γύρω στα πράγματα.
3. Απέναντι στην υλιστική θεωρία για τη φύση αντιπαραθέτει τη μεταφυσική έννοια της «καθαρής διάρκειας», που αποτελεί την πρώτη αρχή του σύμπαντος. H ύλη, ο χρόνος η κίνηση είναι διαφορετικές μορφές της «διάρκειας». H «διάρκεια» του Μπερξόν είναι ένας αυθαίρετος ιδεαλιστικός όρος, προκειμένου να προσδιορίσει την αρχαία έννοια του πνεύματος.
4. Θεωρεί ότι η μόνη κινητήρια δύναμη του σύμπαντος είναι ο Θεός. Όμως, η θεώρηση του Μπερξόν είναι αποφασιστικά ανορθολογική (irrationale – Ο ιρρασιοναλισμός είναι η φιλοσοφική θεωρία που ισχυρίζεται ότι η ουσία του κόσμου είναι ασύλληπτη με τη λογική).
Δηλαδή η ενορατική φιλοσοφία του Μπερξόν, η φιλοσοφία του παραλόγου του Καμύ, η μεταφυσική της ανορθόλογης βούλησης του Σοπενχάουερ και όσες άλλες φιλοσοφίες θέλουν μία γνώση όχι με το λόγο, αλλά με τη διαίσθηση και την αποκάλυψη, αποτελούν προσπάθειες αντιρασιοναλιστικής ή ιρρασιοναλιστικής προσέγγισης του κόσμου, που δεν αναζητούν την αλήθεια, αλλά μια εμπειρία ψυχολογική.
Μερικά από τα αποφθέγματα του Μπερξόν:
► Να σκέφτεσαι σαν άνθρωπος της δράσης και να δρας σαν άνθρωπος της σκέψης.► Δεν υπάρχει μεγαλύτερη χαρά από το να αισθάνεται κανείς δημιουργός. Ο θρίαμβος της ζωής εκφράζεται με τη δημιουργία.
► Η ιδέα του μέλλοντος είναι πιο γόνιμη από το ίδιο το μέλλον.
Σημαντικότερα από τα έργα του είναι:
- Δοκίμιο για τα άμεσα δεδομένα της συνείδησης (1889)
- Ύλη και μνήμη (1896)
- Η δημιουργός εξέλιξη (1907)
- Οι δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας (1932)
