Ο Ιταλός Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527) υπήρξε πολιτικός φιλόσοφος και διπλωμάτης. Πρόκειται για έναν από τους θεμελιωτές της σύγχρονης Πολιτικής Επιστήμης. Τα βασικά του έργα είναι ο Ηγεμόνας (Il principe -1513)και οι Λόγοι, όπου αναλύει τη συγκρότηση, την οργάνωση και την ανάπτυξη της κρατικής υπόστασης, με ρεαλιστικούς όρους.
Έχοντας το αξίωμα του δεύτερου καγκελαρίου της φλωρεντινής δημοκρατίας, ο Μακιαβέλι ήρθε σε επαφή με αρκετές από τις πολιτικές προσωπικότητες της εποχής του, ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγεται ο Πάπας και ο βασιλιάς της Γαλλίας. Φέρεται πως επηρεάστηκε πολύ από τις αντιλήψεις του Καίσαρα Βοργία στη συγγραφή του έργου του Ο Ηγεμών, έργο καθοριστικό για την εξέλιξη της πολιτικής σκέψης.
Βασιζόμενος στην παρατήρηση και στην περιγραφή της Ιταλίας, ο Μακιαβέλι (N. MachiavelIi) ορίζει επίσης την ορθολογική συγκρότηση του κράτους. Όμως, σε αντίθεση με τον ιδεαλισμό των ουτοπιστών, ο Μακιαβέλι αναλύει τους λόγους για την επιτυχία της πολιτικής, ώστε το κράτος να διατηρηθεί και να εγγυηθεί την ασφάλεια, την ειρήνη και την ευημερία των πολιτών.
Αυτή η περιγραφή της πολιτικής και της κοινωνικής πραγματικότητας πλησιάζει αρκετά τις απαιτήσεις μιας αντικειμενικής Πολιτικής Επιστήμης, διότι επιχειρεί να παρουσιάσει τον άνθρωπο και την εξουσία όπως είναι και όχι όπως θα έπρεπε να είναι. Με βάση τις ψυχολογικές παρατηρήσεις για την οκνηρία, την αυθάδεια, την έπαρση, τη δειλία, την αμέλεια που διέπουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, ο Μακιαβέλι καταδεικνύει την αναγκαιότητα της ισχυρής εξουσίας για την ύπαρξη του κράτους.
Ο συλλογισμός αυτός είναι απλός και ορίζει την πολιτική με όρους από τις Φυσικές Επιστήμες και όχι από την ηθική: οι αδύναμοι είναι αναγκαίο να υπακούουν στους δυνατούς, επομένως η πολιτική είναι συσχετισμός δυνάμεων που πρέπει να εξισορροπούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρηθεί η συνοχή της κοινωνίας.
Αυτό δε σημαίνει ότι ο πολιτικός ρεαλισμός ακυρώνει κάθε ηθική αξία, αλλά ότι η Πολιτική Επιστήμη εκκινεί με αφετηρία την πραγματικότητα, ενώ η ηθική είναι δεοντολογική και κινείται με γνώμονα το πώς θα πρέπει να είναι τα πράγματα και οι συμπεριφορές.
Ο Μακιαβέλι μας δείχνει ότι η πολιτική είναι μια δραστηριότητα που βασίζεται στην αρετή, (virtu). Αυτό σημαίνει ότι (η πολιτική) δεν προκύπτει από μόνη της στην κοινωνική ζωή. Ούτε είναι ένα φυσικό συστατικό του κοινωνικού συνόλου αλλά μια κατάσταση που απαιτεί ισχύ και ικανότητα από κάποιον να διατηρεί, και να υπερασπιστεί την εξουσία του: πώς θα δράσει στρατηγικά, σε ποιες συμμαχίες θα πρέπει να επενδύσει και πώς θα χρησιμοποιήσει την βία όταν είναι αναγκαίο για να επωφεληθεί από τις ευκαιρίες που χαρίζει η τύχη, (fortuna). Αυτό σηματοδοτεί τον αυτόνομο χαρακτήρα της πολιτικής, τον εξευγενισμό της από το θεολογικό και ηθικό χαρακτήρα.
H συγκρότηση του κράτους, η ανάλυση της οικονομικής και της κοινωνικής ζωής, η διακυβέρνηση του, η οργάνωση του στρατού και της δικαιοσύνης για τη διατήρηση του είναι βασικές παράμετροι της πολιτικής και η προσέγγιση τους γίνεται από τον Μακιαβέλι με τους θετικούς και ρεαλιστικούς όρους της αντικειμενικότητας.
Κατ’ αυτή την έννοια, ο λόγος του Μακιαβέλι είναι καθοριστικής σημασίας, γιατί επισημαίνει την αναγκαιότητα τεκμηριωμένων γνώσεων για την αποτελεσματική εφαρμογή της πολιτικής.
Ο Μακιαβέλι περνά από τη γνώση των ιδιαίτερων κοινωνικών φαινομένων στη συνολική ορθολογική διακυβέρνηση της κοινωνίας. H Πολιτική Επιστήμη είναι ένας τρόπος στοχασμού που εκφράζει την επιθυμία πρόβλεψης των κοινωνικών γεγονότων. Εδώ λοιπόν εντοπίζονται τα πρώτα σπέρματα μιας αντίληψης περί «κοινωνικής Μηχανικής» και αποτελεσματικής λειτουργίας του κράτους, του οποίου η ιδέα θα αποτελέσει ως τον 19ο αιώνα την κινητήρια δύναμη ανάπτυξης των Κοινωνικών Επιστημών.
Βλέπουμε πως οι Φυσικές Επιστήμες επηρέασαν την ανάπτυξη των Κοινωνικών Επιστημών, γιατί μετέβαλαν τον τρόπο σκέψης για την ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων και προβλημάτων. H μελέτη πλέον της κοινωνικής πραγματικότητας αρχίζει να βασίζεται σε πραγματικά δεδομένα και σε λογικές αναλύσεις και όχι σε θεολογικές και μεταφυσικές αντιλήψεις. Οι Κοινωνικές Επιστήμες προϋποθέτουν, όπως και οι Φυσικές, την ανάλυση της πραγματικότητας, που τους διασφαλίζει μια διάσταση αντικειμενικότητας, ώστε να μπορέσουν να αναπτυχθούν.
Ορισμένοι αφορισμοί του Μακιαβέλι
► Ο ηγέτης αποκτά κύρος με το να είναι είτε αληθινός φίλος είτε πραγματικός εχθρός. Δηλαδή παίρνει θέση, καθαρά, υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς. Αυτή η τακτική έχει πολύ περισσότερα πλεονεκτήματα από την απλή ουδετερότητα.► Τους αντιπάλους σου ή πρέπει να τους παίρνεις με το μέρος σου ή να τους εκμηδενίζεις.
► Η πρώτη εντύπωση που δημιουργεί ένας ηγεμόνας είναι αυτή που δίνουν οι άνθρωποι που τον περιστοιχίζουν.
► Ο άνθρωπος είναι καλός μόνο όταν είναι αδύναμος.
► Κάνε το κακό μια κι έξω, αλλά το καλό δίνε το σιγά-σιγά.
► Γενικά οι άνθρωποι είναι αγνώμονες, ασταθείς και υποκριτές· προτιμούν να αποφεύγουν τον κίνδυνο και είναι αχόρταγοι για κέρδος.
► Έναν ηγέτη πρέπει να τον φοβούνται και να τον αγαπούν. Αν δεν γίνεται και τα δύο, τότε καλύτερα μόνο να τον φοβούνται.
► Οι άνθρωποι έχουν το ελάττωμα, όταν έχει νηνεμία, να νομίζουν ότι δεν θα έρθει ποτέ καταιγίδα και δεν προετοιμάζονται.
► Ο καθένας βλέπει αυτό που φαίνεσαι. Λίγοι καταλαβαίνουν αυτό που είσαι.
Αντίθετα η φράση Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα, πιθανότατα, αποδίδεται εσφαλμένα στον Μακιαβέλι
