Ντετερμινισμός

Σύμφωνα με το Φιλοσοφικό Λεξικό του Cambridge ντετερμινισμός είναι η άποψη ότι η κατάσταση του κόσμου σε κάθε στιγμή καθορίζει ένα μοναδικό μέλλον και ότι η γνώση όλων των θέσεων των πραγμάτων και των κυρίαρχων φυσικών δυνάμεων θα επέτρεπε σε κάποια διάνοια να προβλέψει τη μελλοντική κατάσταση του κόσμου. 

Οι σύγχρονοι ντετερμινιστές πιστεύουν πως για κάθε γεγονός, με όση ακρίβεια και αν το περιγράψουμε, υπάρχει κάποια θεωρία ή σύστημα νόμων τέτοιο ώστε το ότι συνέβη το συγκεκριμένο γεγονός με αυτή την περιγραφή προκύπτει από αυτούς τους νόμους μαζί με πληροφορίες για την προηγούμενη κατάσταση του συστήματος.

Μια κάπως διαφορετική παρουσίαση του παραπάνω αξιώματος συνοψίζεται στα εξής :

• κάθε γεγονός έχει ένα προηγούμενο αίτιο
• σε κάθε δεδομένη στιγμή με δεδομένο το παρελθόν, μόνο ένα μέλλον είναι δυνατόν και
• έχοντας γνώση όλων των προηγούμενων συνθηκών και όλων των φυσικών νόμων, κάποιος θα μπορούσε να προβλέψει, σε οποιαδήποτε δεδομένη στιγμή, με απόλυτη ακρίβεια τη μελλοντική ιστορία του σύμπαντος.

Σύμφωνα με μια άλλη διατύπωση, «όλα τα γεγονότα είναι συνέπειες» – γεγονότα που έχουν προκύψει κατ’ ανάγκην από προηγούμενα γεγονότα, δημιουργώντας έτσι μια ισχυρή αλυσίδα αιτίων και αποτελεσμάτων.

Μπορούμε να διακρίνουμε πέντε είδη ντετερμινιστικών θεωριών: ηθικός, λογικός, θεολογικός, φυσικός και ψυχολογικός ντετερμινισμός.

Ο ηθικός ντετερμινισμός ασχολείται με το πρόβλημα της απόδοσης ευθύνης στις ανθρώπινες πράξεις. Κύριοι εκπρόσωποί του στον αρχαίο κόσμο θεωρούνται ο Σωκράτης και ο Πλάτων. Το σωκρατικό «ουδείς εκών κακός» συνάδει με την πλατωνική άποψη ότι κανένας άνθρωπος ο οποίος γνωρίζει το αγαθό δεν είναι δυνατόν να επιλέξει οτιδήποτε άλλο. Επομένως, όλες οι εκούσιες πράξεις του ανθρώπου καθορίζονται από κάποιο διαφαινόμενο αγαθό. Κατ’ επέκταση, η ελευθερία ταυτίζεται με τον καθορισμό της βούλησης από το Αγαθό. Ο καθορισμός της βούλησης ή της επιλογής από το Κακό ισοδυναμεί με δουλεία.

Στον ηθικό ντετερμινισμό του Πλάτωνα αντιτίθεται ο Αριστοτέλης, για τον οποίο ήταν προφανές ότι πολλές φορές οι επιθυμίες ή διαθέσεις ενός ανθρώπου συγκρούονται με τη λογική του υπό την έννοια ότι μπορεί να επιθυμεί κάτι κακό, ενώ γνωρίζει ότι αυτό είναι πράγματι κακό.

Ο λογικός ντετερμινισμός προκύπτει από την υπόθεση ότι κάθε πρόταση είναι είτε αληθής είτε ψευδής. Η εφαρμογή του παραπάνω συλλογισμού σε προτάσεις που αφορούν το μέλλον και οι οποίες παίρνουν τη μορφή πρόβλεψης ενός μελλοντικού γεγονότος οδήγησε τους Στωικούς και τους Μεγαρικούς και ιδιαίτερα το Διόδωρο Κρόνο να διατυπώσουν την άποψη ότι κανείς δεν μπορεί να πράξει κάτι άλλο από αυτό που πράττει, καθιστώντας έτσι την ελεύθερη βούληση δέσμια ενός συστήματος, όπου όλα είναι προαποφασισμένα ή εκ προοιμίου γνωστά. Αντίθετοι προς το λογικό ντετερμινισμό στον αρχαίο κόσμο ήταν ο Αριστοτέλης και οι Επικούρειοι.

Ο θεολογικός ντετερμινισμός προκύπτει από την πίστη στην ύπαρξη ενός παντοδύναμου και παντογνώστη Θεού, από τον οποίο εξαρτώνται τα πάντα στο σύμπαν. Συνεκδοχικά, αυτός είναι ο καλύτερος δυνατός κόσμος και τίποτε δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικό από αυτό που τώρα είναι. Τέτοιος είναι ο Ζεύς των Στωικών, που σε πολλά σωζόμενα αποσπάσματα ταυτίζεται με τη Μοίρα. Φυσικά υπήρχε και ο αντίλογος. Έτσι ο Καρνεάδης υποστήριζε ότι ούτε ο Απόλλων δεν θα μπορούσε να γνωρίζει εκ των προτέρων οποιαδήποτε μελλοντικά γεγονότα εκτός εάν η φύση έτσι έφτιαξε τις αιτίες των πραγμάτων ώστε αυτά να πρέπει να συμβούν κατ’ ανάγκην 5.

Ο φυσικός ντετερμινισμός προκύπτει από την ανακάλυψη αμετάβλητων και απαραβίαστων φυσικών νόμων, οι οποίοι επιδρούν στα έμβια και άψυχα όντα με σταθερό τρόπο, οδηγώντας με μαθηματικό τρόπο σε ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Η ιδέα αυτή έγινε κυρίαρχη στην επιστημονική σκέψη του 17^ου και 18^ου αι. επηρεάζοντας αποφασιστικά την πρόοδο των φυσικών επιστημών. Η σημασία του φυσικού ντετερμινισμού για την φιλοσοφία έγκειται στην ανακάλυψη ανάλογων φυσικών νόμων, οι οποίοι διέπουν την ανθρώπινη συμπεριφορά καθιστώντας την έτσι ως επί το πλείστον προβλέψιμη.

Κατ’ ουσίαν η βασική ιδέα είναι η ύπαρξη ενός συνδετικού κρίκου μεταξύ φυσικών νόμων και ανθρωπίνων πράξεων και μιας αναλογίας μεταξύ των νόμων που διέπουν τον μακρόκοσμο ( σύμπαν ) και τον μικρόκοσμο (στην προκειμένη περίπτωση τον άνθρωπο). Η σύνδεση αυτή δεν ήταν άγνωστη στην αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη. Τόσο οι Στωικοί όσο και οι Επικούρειοι φιλόσοφοι συνέδεσαν τη φυσική θεωρία τους με την ηθική  – οι μεν για να υποστηρίξουν τον ντετερμινισμό, οι δε για να τον αποκρούσουν.

Ψυχολογικός ντετερμινισμός : οι περισσότερες συζητήσεις που αφορούν τον ντετερμινισμό και την ελεύθερη βούληση στη σύγχρονη φιλοσοφία έχουν γίνει στο πλαίσιο του ψυχολογικού ντετερμινισμού, σύμφωνα με τον οποίο η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται και πηγάζει από ψυχολογικές αιτίες διαφόρων ειδών.

Κύριο χαρακτηριστικό του ψυχολογικού ντετερμινισμού είναι η διάκριση νου ( ή / και ψυχής ) και σώματος. Σ’ αυτό το είδος ντετερμινισμού, η βούληση και άλλες εσωτερικές αιτίες θεωρούνται ως ψυχολογικές ή πνευματικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στην ψυχή ή το νου του ατόμου χωρίς να συνδέονται ή να προκαλούνται από τροποποιήσεις της ύλης στον εγκέφαλό του. Στη σύγχρονη σκέψη ο ψυχολογικός ντετερμινισμός βρήκε ως κύριο υπέρμαχό του την επιστήμη της ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης, η οποία εξηγεί το μεγαλύτερο ποσοστό, αν όχι το σύνολο, των ανθρωπίνων πράξεων ως αποτέλεσμα ασυνείδητων διεργασιών πάνω στις οποίες το άτομο δεν φαίνεται να ασκεί κανένα έλεγχο, αφού, ως επί το πλείστον, αγνοεί την ύπαρξη και το μηχανισμό δράσης τους.

«Αυστηρός» και «Ήπιος» ντετερμινισμός: Πρόκειται για τη διάκριση που έκανε ο William James μεταξύ ντετερμινιστικών φιλοσοφικών θεωριών, οι οποίες δεν αφήνουν καθόλου χώρο για έννοιες όπως ελευθερία και ηθική ευθύνη, εφόσον θεωρούνται παντελώς ασυμβίβαστες με την ιδέα του ντετερμινισμού και απ’ την άλλη ντετερμινιστικών θεωριών οι οποίες προσπαθούν να συμφιλιώσουν το ντετερμινισμό με ορισμένες ηθικές έννοιες. Ο William James θεωρεί ήπιους ντετερμινιστές τους Hobbes, Hume και Mill. Υπέρμαχοι του αυστηρού ντετερμινισμού ήταν ο Baron d’ Holbach, o John Hospers κ.α.

Δήμητρα Ε. Παπουτσάκη spacezilotes.wordpress.com

Πηγές: The Cambridge Dictionary of Philosophy – The Oxford Companion to Philosophy

via