Η πνευματική ζωή στον Μεσαίωνα καλύπτει πάνω από 11 αιώνες ιστορίας: από τον 1ο ως τον 14ο αιώνα μ.Χ. Στη μακρά αυτή περίοδο η φιλοσοφία προσπαθεί, ακόμη και σήμερα, να κερδίσει την ιστορία της. Το παράδοξο αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η πνευματική ιστορία στον Μεσαίωνα φαίνεται να κυριαρχείται από τη σύγκρουση του Λόγου με την Πίστη. 
Η μακρά περίοδος από τον 10 ως τον 14ο αιώνα μ.Χ. -η παντοδυναμία της θεολογίας και η οικειοποίηση του κλασικού πολιτισμού από την Εκκλησία
Η σύγκρουση αυτή, προφανώς σχηματική αλλά χρήσιμη σε μια απόπειρα να παρουσιαστεί το σύνολο της μεσαιωνικής φιλοσοφίας σε περιορισμένο χώρο, μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία για να τεθούν πιο συγκεκριμένες ερωτήσεις: Μπορούμε να μιλήσουμε για φιλοσοφία στον Μεσαίωνα; Η μεσαιωνική φιλοσοφία, αν υποθέσουμε ότι κάτι τέτοιο υπάρχει, διακρίνεται άραγε από τη θεολογία ή μήπως δεν είναι άλλο πράγμα από ένα είδος θεολογίας με φιλοσοφικό λεξιλόγιο και φιλοσοφική σκευή; Τέλος, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η μεσαιωνική φιλοσοφία συνέβαλε στην επεξεργασία και στην ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης;
Η παραδοσιακή χρονολόγηση της περιόδου που μας ενδιαφέρει, με όλα τα προβλήματα και τις αντιρρήσεις που εγείρουν αυτές οι ταξινομήσεις, διακρίνει πέντε μεγάλες ενότητες: Από τον 1ο ως τον 5ο αιώνα, όπου ορίζονται η χριστιανική πίστη και τα δόγματα μέσα από τη σύγκρουση εναντίον των αιρέσεων και της Γνώσης. Από τον 6ο ως τον 10ο αιώνα, διάρκεια που χαρακτηρίζεται από τη συντήρηση και τη μετάδοση του ελληνολατινικού πολιτισμού. Η τρίτη ενότητα συμπεριλαμβάνει τον 11ο και τον 12ο αιώνα, στους οποίους δεσπόζουν τα έργα του Ανσελμου και του Αβελάρδου. Τον 13ο αιώνα, με την εκ νέου ανακάλυψη του Αριστοτέλη μέσω των Αράβων, συγκροτείται η Σχολαστική, με κορυφή το έργο του Θωμά Ακινάτη. Τον 14ο αιώνα, τέλος, όλες οι φιλοσοφικές συζητήσεις έχουν σημείο αναφοράς τη φιλοσοφία του Θωμά και, ακόμη και στην περίπτωση που στρέφονται εναντίον της, συμβάλλουν στην εμφάνιση μιας κριτικής προοπτικής, η οποία αναγγέλλει τον νατουραλισμό της Αναγέννησης.
Ξεκινώντας από τη δεύτερη ενότητα, μπορούμε να σταθούμε στη συστηματική προσπάθεια της Εκκλησίας να διασώσει τον κλασικό πολιτισμό μέσω των σχολών και τον μονών που διαθέτει. Η μορφή που φαίνεται να δεσπόζει είναι ο Εριγένης, ο ορθολογιστής ιρλανδός μοναχός που ανακάλυψε για λογαριασμό της Δύσης τη θεολογία του Ωριγένη και τη σημασία της θεολογίας του Αυγουστίνου. Ταυτοχρόνως ο Εριγένης, στο έργο του Περί διαιρέσεως της Φύσεως, προτείνει μια συγκροτημένη φιλοσοφική ερμηνεία της Γραφής.
Για τη μεγάλη πλειονότητα των ιστορικών της φιλοσοφίας ο 11ος αιώνας θεωρείται η ημερομηνία γέννησης της μεσαιωνικής φιλοσοφίας, τουλάχιστον στη λατινόφωνη εκδοχή της. Οπως το υποστηρίζει ενεργητικότερα ο Alain de Libera, ίσως ο σημαντικότερος ιστορικός της φιλοσοφίας του Μεσαίωνα σήμερα, πρόκειται για «τη στιγμή όπου ο φιλοσοφικός στοχασμός παίρνει οριστικά τη μορφή την οποία θα εγκαταλείψει μόνο με τη Μεταρρύθμιση και την Αναγέννηση». Η λαμπρή ομάδα των διαλεκτικών, όπως καθιερώθηκαν, φιλοσόφων, υποστηρίζει και προβάλλει με τρόπο υπερβολικό και προκλητικό την ανωτερότητα της τυπικής λογικής και ιδιαίτερα του συλλογισμού σε σχέση με τις αλήθειες της πίστης. Η αντίδραση εκ μέρους των θεολόγων είναι εξίσου βίαιη και συνοψίζεται στην έκρηξη του Pierre Damien (1007-1072), για τον οποίο η σωτηρία βρίσκεται αποκλειστικά στον μοναστικό βίο ενώ η φιλοσοφία και η γραμματική είναι επινοήσεις του Σατανά. Ταυτοχρόνως ο Damien είναι πεπεισμένος ότι οι επιστήμες της φύσης αποτελούν περιορισμό της παντοδυναμίας του Θεού. Γιατί το πρόβλημα πράγματι που διατυπώνει η εποχή και θα αποτελέσει εφεξής θεμελιώδες ερώτημα του φιλοσοφικού στοχασμού, και συνεπώς πεδίο σύγκρουσης των αντίπαλων τάσεων στη φιλοσοφία, είναι αυτό της θεϊκής παντοδυναμίας: Μπορεί ο Θεός να πράξει με τρόπο ώστε αυτό που συνέβη να μην έχει συμβεί; Η αρνητική απάντηση περιορίζει τη θεϊκή παντοδυναμία· η θετική απάντηση καθιστά εύθραυστη την οντολογική θεμελίωση της πραγματικότητας και ανοίγει τον δρόμο στον σκεπτικισμό. Αλλά το ερώτημα της θεϊκής παντοδυναμίας δεν είναι μόνο οντολογικό· οδηγεί και στο καίριο ερώτημα της βούλησης τόσο του Θεού όσο και του ανθρώπου: Πώς ορίζεται η ανθρώπινη πράξη; Ποια είναι τα όρια της ανθρώπινης βούλησης; Είναι ή όχι ελεύθερη; Δημιουργείται έτσι ένα πλέγμα ερωτήσεων και οι απαντήσεις θα οδηγήσουν στην εμφάνιση του νομιναλισμού, που θα ισχυριστεί ότι οι γενικές ιδέες δεν υπάρχουν πέραν του αισθητού κόσμου: αποτελούν μόνο ονόματα.
Την ίδια εποχή, τέλος, εμφανίζονται και οι αποδείξεις της ύπαρξης του Θεού, συγκυρία που δηλώνει ότι η έννοια του θεού δεν είναι αυτονόητη αλλά χρειάζεται λογική επεξεργασία, ώστε να ανταποκρίνεται, χωρίς αντιφάσεις, στα κατηγορήματα που της αποδίδει η χριστιανική πίστη. Στην προοπτική αυτή, εξαιρετική σημασία έχει η περίφημη απόδειξη του Ανσελμου (1033-1109), γνωστή ως οντολογική απόδειξη της ύπαρξης του Θεού, όπως τη βάφτισε για την ιστορία της φιλοσοφίας ο Καντ. Απλοποιημένος, ο συλλογισμός του Ανσελμου είναι ο ακόλουθος: ο Θεός είναι τέλειος· άρα του ανήκουν όλα τα θετικά κατηγορήματα· συνεπώς και αυτό της ύπαρξης. Αρα ο Θεός υπάρχει. Η σημασία της απόδειξης αυτής, για την ανατροπή της οποίας ο Καντ θα χρειαστεί ολόκληρο το οικοδόμημα της κριτικής φιλοσοφίας, ενώ θα την αναστήσει ο Χέγκελ, βρίσκεται στο γεγονός ότι αναγκάζει τον Ανσελμο να επινοήσει τη γλώσσα που θα προσδώσει φιλοσοφική διάσταση στη θεολογική σκέψη. Από τη σκοπιά αυτή ο Alain de Libera δεν διστάζει να υποστηρίξει ότι ο λατινόφωνος χριστιανικός κόσμος βρίσκει την πνευματική του ταυτότητα στον Ανσελμο.
Ο 12ος αιώνας βαδίζει στα ίχνη του προκατόχου του με δύο βασικές καινοτομίες: αφενός με την εμφάνιση των πρώτων μεταφράσεων του Αριστοτέλη και των αράβων φιλοσόφων από φιλολόγους και στοχαστές της Σχολής του Τολέδου· αφετέρου με την ίδρυση των πανεπιστημίων. Το έργο του Αριστοτέλη και οι ερμηνείες του οδηγούν στις πρώτες συγκρούσεις ανάμεσα στην αραβική φιλοσοφία και στη χριστιανική θεολογία. Με την ίδρυση των πανεπιστημίων επιχειρείται η συστηματική διδασκαλία της φιλοσοφίας και ειδικά της αριστοτελικής μεταφυσικής. Η προσπάθεια αυτή ανακόπτεται με την παρέμβαση του Βατικανού, το οποίο τέσσερις φορές στη διάρκεια του αιώνα απαγορεύει τη διδασκαλία της φιλοσοφίας του Σταγιρίτη. Οι απαγορεύσεις αυτές τελικά ατονούν και ο Αριστοτέλης θα κυριαρχήσει με τον τίτλο του φιλοσόφου. Σημαντικό όνομα της εποχής ο γνωστός από τις περιπέτειες του βίου του Αβελάρδος (1079-1142). Με το έργο του ανακαινίζει την αριστοτελική λογική και ανανεώνει τη μορφή της ηθικής, προβάλλοντας την πρωτοκαθεδρία της πρόθεσης σε σχέση με την πράξη. Ξακουστός δάσκαλος στο Παρίσι, που είναι η αδιαφιλονίκητη πρωτεύουσα των θεολογικών σπουδών, ο Αβελάρδος ανοίγει, σε μια εποχή βίαιων συγκρούσεων και ιδεολογικής μισαλλοδοξίας, τον διαπολιτισμικό διάλογο με ένα βιβλίο του οποίου ο τίτλος φαίνεται να διατηρεί την επικαιρότητά του: Διάλογος ενός φιλοσόφου, ενός εβραίου και ενός χριστιανού.
Ο 13ος αιώνας αποτελεί τη μεγάλη εποχή της μεσαιωνικής φιλοσοφίας, που εκμεταλλεύεται τον πλούτο της αριστοτελικής σκέψης, την οποία θέτει στην υπηρεσία της χριστιανικής θεολογίας. Από την πληθώρα των στοχαστών ξεχωρίζει, χωρίς αμφιβολία, ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274). Η φιλοσοφία του, που επιβλήθηκε ως σταθμός με την ονομασία «θωμισμός», βασίζεται στη θεωρία του όντος. Για τον Θωμά, το ον είναι το πραγματικό θεμέλιο της αλήθειας και του αγαθού, ενώ η πραγματικότητα ως σύνολο νοείται ως αυστηρή ιεραρχία ενεργεία και δυνάμει όντων, που συνδέονται μεταξύ τους με την καθολική έννοια της αιτιότητας. Το πρόβλημα για τον άνθρωπο συνίσταται συνεπώς στην ανακάλυψη της τάξης και της ιεραρχίας του κόσμου, οι οποίες προϋποθέτουν ότι κάθε πράγμα στο Σύμπαν έχει τη θέση του. Η ανθρώπινη νόηση, εφορμώντας από την αντιληπτική γνώση, μπορεί να κατακτήσει το νοητό με τη διαμεσολάβηση των απαραίτητων γενικεύσεων. Φιλοδοξία της θωμιστικής φιλοσοφίας είναι να εκφράσει σε ορθολογική γλώσσα την ανθρώπινη μοίρα, υπενθυμίζοντας ωστόσο συνεχώς στους ανθρώπους ότι βρίσκονται στα χέρια του Θεού. Αλλά η εμπιστοσύνη με την οποία ο Θωμάς περιβάλλει τη λογική του ανθρώπου ανοίγει τον δρόμο στην πεποίθηση ότι ο φυσικός κόσμος μπορεί να γίνει αντικείμενο γνώσης και δράσης και ότι, κατά συνέπεια, οι άνθρωποι μπορούν να ρυθμίσουν την επίγεια ζωή τους.
Ο νατουραλιστικός ανθρωπισμός και η «κοσμική» διαλεκτική του Θωμά θα βρουν έναν αποφασισμένο και αποφασιστικό αντίπαλο στη φιλοσοφία του Duns Scott (1265-1308), η σκέψη του οποίου χαρακτηρίζεται από την καχυποψία ως προς την ιδέα της φυσικής τάξης. Πράγματι στα μάτια του Duns Scott η αποδοχή μιας αναγκαίας τάξης στη φύση οδηγεί στην υπονόμευση, αν όχι στην κατάργηση, της παντοδυναμίας του Θεού. Γιατί οι θιασώτες της φυσικής τάξης υποχρεώνουν τελικά τον Θεό να την ακολουθήσει. Αλλά τότε ο Θεός υποτάσσεται στη φύση, σε αυτό το είδωλο που είναι κατασκευασμένο με τα μέτρα του ανθρώπινου λόγου. Η φιλοσοφία του Duns Scott θεμελιώνει την ιδέα ενός θεού απολύτως παντοδύναμου, ελεύθερου, ο οποίος δεν δεσμεύεται από τίποτε, ούτε από τον ίδιο τον λόγο, καθώς ως δημιουργός του παντός είναι και δημιουργός του λόγου. Ακόμη και η ηθική τάξη είναι αποδεσμευμένη από τους αυστηρούς νόμους, στους οποίους επιχείρησαν να την εγκλωβίσουν ο Αριστοτέλης και ο Θωμάς. Οι επιταγές της ηθικής ούτε φυσικές είναι ούτε έχουν καθολική ισχύ: υπάγονται στην παντοδύναμη βούληση του Θεού, ο οποίος μπορεί να ιδρύσει μια άλλη ηθική τάξη, όπου το έγκλημα, η μοιχεία ή η κλοπή θα έπαυαν να αποτελούν αμαρτίες.
Από την προηγούμενη ταχύρρυθμη και προφανώς εν μέρει ελλιπή παρουσίαση της φιλοσοφίας στον Μεσαίωνα ελλιπή καθώς ολόκληρα μέρη της, όπως η φιλοσοφία στο Βυζάντιο, η φιλοσοφία στο Ισλάμ αλλά και η εβραϊκή φιλοσοφία, απουσιάζουν μπορούμε να σταθούμε, τελειώνοντας, στην ιδέα της παντοδυναμίας του Θεού. Ισως στην ιδέα αυτή βρίσκεται η προσφορότερη λαβή για να εκτιμήσει κανείς τη σημασία της μεσαιωνικής φιλοσοφίας, όταν μάλιστα στραφεί στον Καρτέσιο, που είναι ο γεννήτορας της νεότερης φιλοσοφίας. Σε αυτόν συγκεντρώνεται τις περισσότερες φορές ο θαυμασμός μας και ο Σπινόζα δεν παραλείπει να τον επαινέσει γιατί μας απάλλαξε από τη φλυαρία των σχολαστικών. Η κρίση είναι απότομη και αυστηρή. Ενδέχεται όμως να μετριαστεί αισθητά αν παρατηρήσουμε ότι το καρτεσιανό σύστημα κρέμεται ολόκληρο από την ιδέα ενός παντοδύναμου θεού, που αυτοδημιουργείται, που δημιουργεί τις αιώνιες αλήθειες στις οποίες συμπεριλαμβάνονται οι μαθηματικές προτάσεις , που δημιουργεί τον κόσμο εκ του μηδενός και τον συντηρεί στην ύπαρξη με ένα είδος συνεχούς δημιουργίας, χωρίς την οποία τα πράγματα θα αφανίζονταν στο τίποτα από το οποίο τα ανέσυρε η βούλησή του. Ολες ιδέες που επεξεργάστηκε εις βάθος η μεσαιωνική φιλοσοφία στη μακραίωνη ιστορία της.
Δημοσιευμένο στο Βήμα από τον Γεράσιμο Βώκο, καθηγητή Φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
