Από το ιατρικό περιοδικό «Βιολογική Ψυχιατρική & Νευρολογία»
Σημείωμα Σύνταξης
Στο τεύχος που κρατάτε στα χέρια σας περιέχεται το άρθρο ενός συναδέλφου και φίλου, στο οποίο αναπτύσσονται οι απόψεις του γύρω από την ομαδική ψυχοθεραπεία. Πολλοί αναγνώστες ίσως παραξενευτούν γι' αυτήν την παρουσία, σε ένα περιοδικό που στον τίτλο του δεν κρύβει το θεωρητικό του προσανατολισμό. Όμως, μήπως κάθε ψυχοθεραπευτικός χειρισμός δεν έχει προβολή και στο βιολογικό υπόστρωμα; Εκεί πιστεύω ότι στοχεύει κάθε ψυχοθεραπεία.
Στους φοιτητές μου δίνω ένα παράδειγμα από τη σύγχρονη ηλεκτρονική εμπειρία: Φανταστείτε ότι το πληκτρολόγιο του ηλεκτρονικού σας υπολογιστή να είναι «ζωντανό», δηλαδή να έχει τη δυνατότητα να αλλάζει, ανάλογα με τη χρήση που γίνεται σε κάθε πλήκτρο. Αν ένα πλήκτρο δε χρησιμοποιείται πηγαίνει στην άκρη και είναι πλέον δύσκολο να χρησιμοποιηθεί στο μέλλον. Αντίθετα, αν ένα πλήκτρο χρησιμοποιείται συχνά, έρχεται στο κέντρο του πληκτρολογίου και επομένως είναι ευκολότερη η μελλοντική του χρήση. Κάπως έτσι πρέπει να είναι και τα κυκλώματα στον εγκέφαλο μας. Μετά την ανακάλυψη των τελευταίων ετών ότι ο εγκέφαλος διαθέτει πλαστικότητα, δηλαδή ότι οι νευρώνες του έχουν τη δυνατότητα να αλλάζουν τόσο λειτουργικά, π.χ. από ντοπαμινεργικοί να γίνουν σεροτονινεργικοί, όσο και ανατομικά, π.χ. να εκβάλουν νέες συνάψεις, ο εγκέφαλός μας είναι δυνατόν να λειτουργεί ανάλογα με το παραπάνω παράδειγμα του «ζωντανού» πληκτρολογίου.
Μάλιστα, επειδή φαίνεται ότι στην περίπτωση του εγκεφάλου μας κατά τα πρώτα χρόνια ζωής του είναι ευκολότερη η αλλαγή στη λειτουργικότητα του, γι' αυτό και οι πρώτες σχέσεις με τα σημαντικά πρόσωπα του περιβάλλοντός του είναι καθοριστικές για τη μελλοντική του λειτουργία. Έτσι, δικαιώνεται ο Φρόυντ όταν έλεγε ότι όπως μάθαμε να αντιδρούμε προς τη μητέρα μας και τον πατέρα μας, κατά τον ίδιο τρόπο θα αντιδρούμε και προς ανάλογα πρόσωπα στο μέλλον. Όποιος αντιδρά αρνητικά στην υπερπροστασία που του έδειχνε η μητέρα του, θα αντιδράσει επίσης αρνητικά και στην ιδιαίτερη φροντίδα που θα του δείξει στο μέλλον η σύζυγός του. Από την άλλη βέβαια, η αυξημένη φροντίδα της γυναίκας θα του θυμίζει τη μητέρα του και γι' αυτό θα την παντρευτεί!
Ας αφήσουμε, όμως, το τραγικό δίλημμα της «μοίρας» του ανθρώπου, που όπως είδαμε είναι αποτέλεσμα του προγραμματισμού που έγινε στον εγκέφαλο του στα πρώτα χρόνια της ζωής του και ας γυρίσουμε στον προγραμματισμό αυτό καθ' εαυτό. Ο προγραμματισμός πιστεύουμε ότι μπορεί να αλλάξει. Οι συνάψεις αλλάζουν. Αλλά οι μεταβολές αυτές είναι δύσκολες, όσο μεγαλύτερος και πιο παγιωμένος είναι ο εγκέφαλος. Η ψυχοθεραπεία προσπαθεί να προκαλέσει μια νέα αντίδραση στο ερέθισμα, ας πούμε «υπερπροστασία» στο παράδειγμα μας. Μια νέα αντίδραση που θα οδηγεί σε πλέον προσαρμοστικά αποτελέσματα. Προκειμένου, μάλιστα, να παγιωθεί η νέα αντίδραση, θα πρέπει να επαναληφθεί πολλές φορές, ώστε να αποτελεί στο μέλλον την πρώτη και ευκολότερη για την οικονομία του εγκεφάλου, επιλογή. Με τη χρήση το «πληκτρολόγιο» μπορεί να μεταβληθεί.
Αυτός είναι ο τρόπος που οι νευροεπιστήμονες πιστεύουν ότι λειτουργούν όλες οι ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις. Φαίνεται, δηλαδή, ότι όλες οι εξωτερικές παρεμβάσεις έχουν συγκεκριμένο αντίκρισμα στο βιολογικό υπόστρωμα.
Παύλος Σακκάς
Το περιεχόμενο του κειμένου αυτού το θεωρώ πολύ σημαντικό, τόσο για τους ειδικούς, όσο και για το ευρύτερο κοινό. Διευκρινίζει τη «βιολογική» προσέγγιση της γνωστής «διορθωτικής εμπειρίας» που αναφέρεται, εδώ και εκατό χρόνια περίπου, στη βιβλιογραφία.
Με βάση αυτών που περιγράφηκαν πιο πάνω, η ερώτηση «πως τελικά βοηθά η ψυχοθεραπεία;», μπορεί να απαντηθεί ως εξής:
Αυτό που καθορίζει ουσιαστικά τη συμπεριφορά ενός ατόμου είναι τα βιώματα που είχε κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας και οι τρόποι αντίδρασης που «έμαθε» να χρησιμοποιεί για την κάλυψη συναισθηματικών του αναγκών, όπως και για την αντιμετώπιση ή αποφυγή δυσάρεστων συναισθημάτων και καταστάσεων. Η διαδικασία αυτή συντελείται μέσα από διάφορους μηχανισμούς άμυνας που περιγράφονται αναλυτικά σε άλλα σημεία της ιστοσελίδας (ενδοβολή, προβολή, ταύτιση κλπ).
Η ψυχοθεραπεία (ατομική, ομαδική ή οικογενειακή) προσφέρει στον θεραπευόμενο δύο βασικά πράγματα. Το ένα είναι η γνώση/αυτογνωσία (πως και γιατί είμαι αυτός που είμαι, πότε και με πιο τρόπο αντιλαμβάνομαι, αντιδρώ ή επιλέγω) και το δεύτερο, προφανώς και το πιο ουσιαστικό, είναι η διορθωτική εμπειρία. Μέσα από τη σχέση που δημιουργείται σταδιακά με τον θεραπευτή ή/και με τα άλλα μέλη (όταν πρόκειται για ομαδική δουλειά), οι δυσάρεστες εμπειρίες της παιδικής ηλικίας (απόρριψη, ενοχοποίηση, ματαίωση κ.α.) βελτιώνονται / διορθώνονται. Με τον τρόπο αυτό διαφοροποιούνται και οι μηχανισμοί άμυνας που χρησιμοποιεί κανείς, με αποτέλεσμα να βελτιώνεται και η αντίστοιχη συμπεριφορά. Αρχίζει το άτομο να αισθάνεται καλύτερα με τον εαυτό του, να λειτουργεί καλύτερα στο περιβάλλον και στο χώρο εργασίας του και να απαλλάσσεται , αν ήδη έχει, από τα ψυχογενή συμπτώματά του.
Οι διαδικασίες αυτές, συνειδητές και ασυνείδητες, είναι λίγο ως πολύ γνωστές, μέχρι πρότινος όμως ως συμπεράσματα παρατηρήσεων και θεραπευτικών εμπειριών. Η ανακάλυψη της πλαστικότητας του εγκεφάλου και κατ επέκταση η διαφοροποίηση των νευρώνων μέσα από εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματα, επικυρώνουν τις θεωρητικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις που ήδη υπήρχαν. Φαίνεται λοιπόν τμήματα του εγκεφάλου (μια σειρά από νευρώνες) να ενεργοποιούνται και να αντιδρούν με έναν τρόπο που «έμαθαν», όταν δέχονται κάποιο συγκεκριμένο ερέθισμα. Σαν, και ενδεχομένως αυτό να συμβαίνει, να έχουν απομνημονεύσει τη διαδικασία ερέθισμα ? αντίληψη, βίωμα, ερμηνεία ? αντίδραση (συμπεριφορά ή σύμπτωμα) και να την επαναλαμβάνουν κάθε φορά που προκύπτουν οι ίδιες συνθήκες.
Η ψυχοθεραπεία λοιπόν στοχεύει στην τροποποίηση του μηχανισμού αυτού. Το ίδιο ερέθισμα βιώνεται και ερμηνεύεται σταδιακά διαφορετικά, με αποτέλεσμα να διαφοροποιούνται και οι αντιδράσεις. Προϋπόθεση, βέβαια, για την αλλαγή αυτή αποτελεί η επανάληψη των «διορθωτικών εμπειριών». Λίγα, μεμονωμένα θετικά βιώματα δεν αρκούν, όσο καθησυχαστικά ή ενθαρρυντικά κι αν είναι. Η σταθεροποίηση των αλλαγών στους νευρώνες χρειάζεται χρόνο και επανάληψη.
Με την νέα αυτή βιολογική προσέγγιση κατανοούμε καλύτερα τη σχέση και αλληλεπίδραση «ψυχής και σώματος», όπως επίσης και την τεράστια σημασία του περιβάλλοντος πάνω στον ψυχισμό του ανθρώπου, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας.
