O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα, είναι ο ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης. H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική ηθική. Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος. Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά πρέπον. Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα, η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός νόμος.
O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του. Στα Ηθικά Νικομάχεια παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος. To άλογο μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες, τις επιθυμίες και τα συναισθήματα, τα πάθη. Τα πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον, είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον, ‘Ηθικά Νικομάχεια 1102-1103).
O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το «άλογον», αλλά να το εξορθολογίσει, να επιβάλει σ’ αυτό κάποιο μέτρο. Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται, να μη βγαίνουν από ορισμένα όρια. Ουσία των ηθικών πράξεων και των «ηθικών αρετών» είναι η μεσότητα. H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται.
O Αριστοτέλης βρίσκε ι την ιδέα της μεσότητας σ’ όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές. H κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε προς τα πάνω, είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ, την υπερβολή.
Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο όνομα. Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την έλλειψη και την υπερβολή, πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας.
| Έλλειψη | Μεσότητα | Υπερβολή |
| Δειλία Αναισθησία Ανελευθερία (τσιγκουνιά) Μικροπρέπεια Mικροψυχία Αφιλοτιμία Αναισθησία Αρέσκεια Ειρωνεία (αυτοϋποτίμηση) Αγροικία (χωριατιά) Καταπληξία (υπερβολική συστολή) Επιχαιρεκακία | ανδρεία σωφροσύνη ελευθεριότης (γενναιοδωρία) μεγαλοπρέπεια μεγαλοψυχία ανώνυμη αρετή πραότης ανώνυμη αρετή αλήθεια (ειλικρίνεια) ευτραπελία αιδημοσύνη νέμεσις | θρασύτης ακολασία ασωτία απειροκαλία χαυνότης (ματαιοφροσύνη) φιλοτιμία (φιλοδοξία) οργιλότης εριστικότης αλαζονεία βωμολοχία αναισχυντία φθόνος |
Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες υγιεινής, που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών: «Πρώτα λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε, ότι δηλ. τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολή… όπως ακριβώς βλέπουμε στην περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείας· και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ. και ο ι λίγες φθείρουν τη σωματική δύναμη, το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές, αν λαμβάνονται σε μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απ’ όσο πρέπει, καταστρέφουν την υγεία, ενώ τα κανονικά και δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία. To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές. Εκείνος δηλ. που φεύγει μακριά απ’ όλα και τα φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση, γίνεται δειλός, ενώ αυτός που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου, αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται παράτολμος· το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά, γίνεται ακόλαστος, ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες, όπως οι άξεστοι, γίνεται σχεδόν αναίσθητος· καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη, ενώ σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρου» (‘Ηθικά Νικομάχεια 1104 A).
Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση. Δεν είναι αρκετή η γνώση του μέτρου, η γνώση της αρετής, για να γίνει κανείς ηθικός. Χρειάζεται και η προσπάθεια και η άσκηση, ώστε η αρετή να γίνει έξις, σταθερή συνήθεια. H ηθική έχει σχέση με το έθος, τη συνήθεια.Με τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι αποκλειστικά θέμα γνώσης, ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό, το κάνει, το εφαρμόζει. O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ ωραία ο Ησίοδος, κατά τον οποίο «τής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοι», μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290).
To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής, για να δοθεί συμμετρία και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου, αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία, την ευδαιμονία, που είναι ο τελικός στόχος και το «ου ένεκα» όλων των ανθρώπινων ενεργειών.
H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική. H ηθική αρετή χαρίζει ευτυχία, όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και ισορροπία. Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο. Για τη σχέση του μέτρου και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης, της «ευθυμίας», είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος. O Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του.
Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές. Αυτές είναι η σοφία, η φρόνηση, η σύνεση κ.λπ. H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών, του νου και της επιστήμης (‘Ηθικά Νικομάχεια 1141 A), ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών προβλημάτων της ζωής, βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6.τ. 1140 A κ.π.). H φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του. H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου, της πολιτείας. Ακόμα και όσοι ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (‘Ηθικά Νικομάχεια 1140 B)
Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που προτείνονται για εφαρμογή.
Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο, όπως στις ηθικές. Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται, τόσο καλύτερα. O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές, που δεν είναι παρά διανοητικές ικανότητες, πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες. Οι διανοητικές αρετές χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές. H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία, στον διανοητικό και θεωρητικό βίο, γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου: «Αυτό που ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο. Στον άνθρωπο ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή, αν πραγματικά ο νους είναι ό,τι πιο χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος. H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη, και σε δεύτερη μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετές» ( ‘Ηθικά Νικομάχεια 1178 A). H τέλεια ευδαιμονία δεν είναι παρά θεωρητική ενέργεια.
Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα, σ’ αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή αξία. Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν, όχι αυτός που ασχολείται με προσευχές, θυσίες και θρησκευτικές τελετές: Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον θεραπεύων και διακείμενος άριστα, και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A). Άλλωστε και οι θεοί ασχολούνται με τη «θεωρία» και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς, επειδή έχει νου. Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια, δεν μιλά για την αρετή αυτή.
Από το βιβλίο Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές, του Σωκράτη Γκίκα.
via 
