Κεντρική θέση στη φιλοσοφία και κοσμοθεωρία του Αριστοτέλη κατέχει, ως γνωστόν, η εντελέχεια.
Ο περίφημος αυτός όρος δημιουργήθηκε απ' τον Αριστοτέλη από τίς λέξεις: εν = εντός, τέλ-ος = σκοπός, έχ-ω = κατέχω, και κατάληξη -εια.
Εν-τελ-έχ-εια λοιπόν σημαίνει: «εντός το τέλος έχω».
Δηλαδή: Κάθε όν έχει μέσα του ένα «τέλος», ένα σχέδιο, ένα σκοπό, βάσει τού οποίου εξελίσσεται και διαμορφώνεται.
Π.χ. ο σπόρος έχει μέσα του ένα σχέδιο: να γίνει φυτό.
Το αυγό έχει μέσα του άλλο σχέδιο: να γίνει πτηνό.
Ο σπόρος, λέει ο Αριστοτέλης:
«Ενεργεία μεν σπέρμα εστί, εντελεχεία δε φυτόν εστί».
Τι είδος φυτού θα φυτρώσει απ' το σπόρο;
Θάμνος ή δέντρο; Πεύκο ή κυπαρίσσι; Μηλιά ή αχλαδιά...;
Αυτό, εξαρτάται απ' την «εντελέχεια», δηλ. το κωδικοποιημένο σχέδιο που υπάρχει μέσα στο σπόρο.
Το ίδιο ισχύει για το αυγό:
«Ενεργεία μεν ωόν εστι, εντελεχεία δε πτηνόν εστί».
Τί είδος πτηνού θα εκκολαφθεί απ’ το αυγό;
Χελιδόνι ή σπουργίτι, αετός ή γεράκι, όρνιθα ή χήνα...;
Εξαρτάται κι αυτό απ’ την «εντελέχεια», δηλ. το ενυπάρχον στο αυγό κωδικοποιημένο σχέδιο.
Η σύγχρονη Βιολογία και Γενετική λέει, ότι το είδος του όντος που θα προέλθει απ’ το γονιμοποιημένο ωάριο του φυτού ή του ζώου, εξαρτάται απ’ τις κωδικοποιημένες οδηγίες που υπάρχουν στο DNA του πυρήνος του κυττάρου.
Έτσι η εντελέχεια του Αριστοτέλη θεωρείται σήμερα απ' τους ειδικούς πρόδρομος του DNA και του Γενετικού Κώδικα.
Αλλά ο Αριστοτέλης δε σταματά εδώ. Απ' τα ενόργανα όντα προχωρεί στα ανόργανα και λέει ότι υπάρχει και σ' αυτά εντελέχεια (κωδικοποιημένη πληροφορία), που ορίζει πώς θα διαταχθούν τα μέρη σε όλον.
Η σύγχρονη Φυσική λέει ότι οι δομικές μονάδες της ύλης (άτομα - μόρια - ιόντα), δομούνται το ένα δίπλα στο άλλο, όχι τυχαία, αλλά σύμφωνα με σχέδιο, και σχηματίζουν έμμορφα σώματα, τους κρυστάλλους.
Η δε Κοσμολογία δέχεται ότι στο σχηματισμό γαλαξιών, αστερισμών, πλανητικών συστημάτων κ.λπ. ακολουθείται μια διαδικασία, που δίνει την εντύπωση ότι υπάρχει ενδογενώς στα συστήματα αυτά πληροφορία, η οποία καθορίζει το πώς θα οργανωθούν και θα εξελιχθούν.
Η εντελέχεια του Αριστοτέλη συναντάται λοιπόν σήμερα σ' όλες τις κλίμακες:
Απ' τη μικροσκοπική των ατόμων, ως την κοσμική των γαλαξιών, και τη βιολογική των οργανισμών.
Η αριστοτελική εντελέχεια είναι πρόδρομος, τόσο της γενετικής πληροφορίας που υπάρχει στη διπλή έλικα του DNA.
Όσο και της πληροφορίας εν ευρυτέρα έννοια, που υπάρχει σε όλες τις δομές, απ' την μικροσκοπική, υποατομική κλίμακα, ως την κολοσσιαία γαλαξιακή και συμπαντική κλίμακα.
Και ενώ άλλες ιδέες του Αριστοτέλη δεν άντεξαν στο πέρασμα του χρόνου και στην επιστημονική κριτική που ακολούθησε - π.χ. η άποψή του για το γεωκεντρικό σύστημα απεδείχθη λανθασμένη.
Αντιθέτως, η σύλληψή του για την εντελέχεια των όντων, επιβεβαιώνεται σήμερα από πολλούς επιστημονικούς κλάδους, όπως είναι:
- Η Θεωρία της Πληροφορίας
- Η Κβαντική Θεωρία, και ειδικότερα η Κυματοσυνάρτηση Ψ, που αναβιώνει την Αριστοτέλεια ιδέα του εν δυνάμει υπάρχοντος.
- Η Γενετική
Εντελέχεια, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η μετάβαση της ύλης απ’ την άμορφη κατάσταση στην έμμορφη.
Ή, με σύγχρονη ορολογία, απ’ την άτακτη κατάσταση στην εύτακτη.
Η ζωή ξεκίνησε από ατελείς μορφές και προχώρησε σε διαρκώς τελειότερες μορφές.
Αλλά και το σύμπαν εν τω συνόλω του ξεκίνησε από απλά στοιχειώδη σωματίδια και προχώρησε σε συνθετότερες και πολυπλοκότερες δομές.
Άβιες, έμβιες, έλλογες, σκεπτόμενες, συναισθανόμενες, ενσυνείδητες.
Αντίστοιχη όμως πορεία στην ιστορία και την κοινωνία δεν θεωρείται σήμερα πιθανή. Είναι περισσότεροι αίτημα παρά νομοτέλεια.
Άλλωστε και στη φύση δεν έχει η προοδευτική πορεία μακροπρόθεσμη προοπτική. Κατά τον δεύτερο νόμο της Θερμοδυναμικής, ως γνωστόν, ή έμμορφη και εύτακτη κατάσταση όταν και όπου επικρατεί, όπως στο φαινόμενο της ζωής, είναι κατάσταση προσωρινή και αμελητέα.
Αργά – γρήγορα η τάξη θα εκφυλισθεί σε αταξία, η χαώδης κατάσταση θα υπερισχύσει, και τα πάντα θα καταλήξουν σε εντροπία = σε αποδιοργάνωση, διάλυση, αποσύνθεση, νέκρωση.
Αυτά προβλέπει ο δεύτερος νόμος της Θερμοδυναμικής, που λέγεται γι’ αυτό και «καταραμένος» νόμος.
Ο Αριστοτέλης στο σημείο αυτό διαφοροποιείται και δέχεται ότι άτακτη και άμορφη είναι η αρχική κατάσταση της ύλης. Η οποία προοδευτικά οργανώνεται σε τελειότερες μορφές, χάρη στην εντελέχεια που διαθέτει. Και ότι τελική κατάληξη δεν είναι η εντροπία, αλλά η ευτροπία.
Τα ευγενέστερα πνεύματα της σύγχρονης έρευνας λένε ότι χρέος της επιστήμης είναι να πολεμήσει τον καταραμένο νόμο της Θερμοδυναμικής, και να στρέψει την έρευνα εκεί που δείχνει η Αριστοτελική εντελέχεια:
Απ’ την εντροπία στην ευτροπία!
Και απ’ την ουτοπία στην ευτοπία!
