Μιλώντας για το συναίσθημα, χρειάζεται να κατανοήσουμε πως πρόκειται για μια συνειδητή ψυχική εμπειρία που περιλαμβάνει τη φυσιολογική διέγερση και την ερμηνεία αυτής. Συνεπώς, αποτελείται από δύο παράγοντες. Τον βαθμό διέγερσης και την απόπειρα κατηγοριοποίησής του από το άτομο που το βιώνει.
Τι είναι τα συναισθήματα
Κάποιες φορές αποτελούν ασυνείδητες πληροφορίες ή είναι συνειδητές αλλά όχι αποδεκτές από το άτομο που τα βιώνει και έτσι αμυντικά δε τα εκφράζει ούτε στον ίδιο του τον εαυτό. Οι άνθρωποι τείνουν να τοποθετούν προσδιορισμούς στα συναισθήματα, όπως καλό ή κακό συναίσθημα (π.χ. η χαρά είναι κάτι καλό, ενώ η λύπη κάτι κακό).
Στην πραγματικότητα, μπορεί να υπάρχει ένα πρόσημο μεν, αφού κάποια προκαλούν και μειωμένη διάθεση, όμως τα συναισθήματα δεν απαντώνται με καλά και άσχημα. Όλων των ειδών τα συναισθήματα, βρίσκονται εκεί ως μια ενημέρωση στον οργανισμό ότι κάτι το ευχαριστεί ή όχι, το φοβίζει ή το ενθουσιάζει κ.ο.κ.
Καθ’ αυτόν τον τρόπο, τα συναισθήματα λοιπόν αποτελούν και μέρος της αναγνώρισης των αναγκών ενός ανθρώπου.
Για παράδειγμα, αν απολαμβάνω μια δραστηριότητα, το πιο πιθανό είναι να την επαναλάβω και αντίστροφα αν κάτι με στεναχωρεί, πιθανότατα να το αποφύγω. Φυσικά, αυτά είναι πρακτικά ζητήματα και εύκολα να απαντηθούν, όμως και στα πιο περίπλοκα θέματα και καταστάσεις, τα συναισθήματα παίζουν το ρόλο της αναγνώρισης και ενημέρωσης αυτού που τα βιώνει. Παράλληλα, ο τρόπος που τα διαχειριζόμαστε μας μαθαίνει ακριβώς αυτή τη δεξιότητα. Πώς να τα διαχειριστούμε και να τα μετουσιώσουμε.
Τα βασικά συναισθήματα
Τα συναισθήματα λοιπόν, χωρίζονται στα έξι βασικά και ακολουθούν οι υποκατηγορίες αυτών.
Στα έξι βασικά ανήκουν: Η χαρά, η λύπη, ο θυμός, ο φόβος, η έκπληξη και η αηδία.
Τα συναισθήματα έχουν απομονωθεί σε έξι το 1970 από τον P.Eckman, ο οποίος αναγνώρισε τον παγκόσμιο χαρακτήρα αυτών των συναισθημάτων. Αυτά τα συναισθήματα δηλαδή, εμφανίζονται σε παγκόσμια κλίμακα από τους περισσότερους ανθρώπους. Παράλληλα, αντιστοιχούν στην έκκριση χημικών ουσιών του εγκεφάλου αλλά και την ενεργοποίηση συγκεκριμένων περιοχών του. Αργότερα, προστέθηκαν στη λίστα των έξι περισσότερα συναισθήματα όπως η υπερηφάνεια, η ντροπή, η αμηχανία και ο ενθουσιασμός.
Ο Robert Plutchik αργότερα, δημιούργησε τον τροχό των συναισθημάτων. Ο τροχός αυτός, λειτουργεί όπως εκείνος των χρωμάτων. Ο συνδυασμός των διαφόρων συναισθημάτων, συμβαίνει όπως και στα χρώματα. Επεξηγηματικά, για να παράγει κάποιος ένα χρώμα μπορεί να συνδυάσει δύο από τα βασικά. Εάν συνδυαστεί το μπλε με το κόκκινο μπορεί να φέρει ως αποτέλεσμα το μωβ. Αντίστοιχα, στα συναισθήματα, αν συνδυαστεί για παράδειγμα η χαρά και η εμπιστοσύνη μπορεί να παραχθεί η αγάπη.
Στη λίστα των βασικών συναισθημάτων, οι επιστήμονες του επιστημονικού περιοδικού Proceedings of National Academy of Sciences (2017), προτείνουν την προσθήκη άλλων 21 διαφορετικών κατηγοριών συναισθημάτων. Ωστόσο, περαιτέρω έρευνες δείχνουν ότι αυτά τα συναισθήματα δεν είναι τόσο ευδιάκριτα και μάλλον οι άνθρωποι τα βιώνουν ως μια διαβάθμιση, παρά ως μεμονωμένα (π.χ. θυμός, οργή κ.α.).
Το συναίσθημα της χαράς
Η χαρά μοιάζει να είναι το συναίσθημα που αποζητούν οι περισσότεροι άνθρωποι. Ορίζεται ως μια ευχάριστη συναισθηματική κατάσταση και χαρακτηρίζεται από ικανοποίηση, ευφορία και ευεξία. Συνήθως, εκφράζεται μέσω της έκφρασης προσώπου -όπως το χαμόγελο-, τη γλώσσα του σώματος -χαλαρή στάση ή ένταση χαράς- και έναν πιο ευχάριστο και αισιόδοξο τόνο φωνής.
Η χαρά, που ανήκει στην κατηγορία των βασικών συναισθημάτων, πολλές φορές μπορεί να μπερδευτεί από τους ανθρώπους με καταστάσεις παροδικής ικανοποίησης, που συχνά σηματοδοτούνται από την κοινωνία. Για παράδειγμα, θεωρείται από κάποιους ότι οι αγορές σε καταστήματα, ή μια εργασία που παρέχει υψηλό μισθό θα επιφέρει χαρά. Ωστόσο, το ερευνητικό υλικό είναι αρκετά ανεπτυγμένο και έχει διευκρινιστεί ότι η ανάπτυξη της χαράς είναι συνήθως πιο περίπλοκη και εξαιρετικά εξατομικευμένη (Gruber & Moskowitz, 2014).
Παράλληλα, το συναίσθημα της χαράς έχει συνδεθεί με βελτίωση της σωματικής και ψυχικής υγείας, αλλά και τη μακροζωία. Συγκεκριμένα, μειώνονται οι πιθανότητες για στρες, άγχος, κατάθλιψη και αισθημάτων μοναξιάς. Ταυτόχρονα, βοηθά το ανοσοποιητικό σύστημα και τις φλεγμονές. Μάλιστα, μπορεί να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα βελτίωσης και για τις διαπροσωπικές σχέσεις.
Το συναίσθημα της λύπης
Η λύπη πρόκειται για ένα συναίσθημα που χαρακτηρίζεται από αβοηθησία, απογοήτευση, θρήνο, ανορεξία και μια μουντή διάθεση. Κάποιες φορές παρατηρείται ότι η λύπη αναφέρεται ως ένα αρνητικό συναίσθημα, που αντιτίθεται σε αυτό που πιστεύουν οι περισσότεροι ψυχολόγοι, ότι τα συναισθήματα πρόκεινται για χρήσιμες αντιδράσεις, οποιασδήποτε φύσεως και να είναι.
Παρόλα αυτά, σε εκτεταμένο χρονικό διάστημα (περίπου 6 μηνών), η έντονη λύπη μπορεί να σημαίνει και καταθλιπτικό σύμπτωμα. Μπορεί να εκφραστεί με την ησυχία, τον λήθαργο, το κλάμα και την αποφυγή άλλων προσώπων. Κάποιες φορές, η λύπη είναι ένα συναίσθημα που ενισχύει τις αρνητικές σχέσεις και πολλοί άνθρωποι οδηγούνται στο να τις μηρυκάζουν και αυτόματα αυτή η διαδικασία να μην επιτρέπει στο άτομο να καθησυχαστεί.
Υποκατηγορίες βασικών συναισθημάτων
Το συναίσθημα πρόκειται για μια συνειδητή εμπειρία και έξι από αυτά έχουν αναγνωριστεί ως τα βασικά. Υπάρχουν όμως πολλές υποκατηγορίες, που δημιουργούνται από τους συνδυασμούς των βασικών συναισθημάτων ή των υποπαραγόντων τους. Η χαρά φαίνεται να είναι ένα κοινώς αποζητούμενο συναίσθημα, ενώ η λύπη πρόκειται για ένα συναίσθημα που συνήθως οι άνθρωποι τοποθετούν αρνητικό πρόσημο. Ωστόσο, η χρησιμότητα βρίσκεται και στα δύο, αφού πρόκειται για την αντίδραση του οργανισμού που τα βιώνει.
Το συναίσθημα του φόβου
Πρόκειται για ένα συναίσθημα με ένταση και δύναμη. Πολλές φορές, οι άνθρωποι εκφράζουν θυμό αντί φόβου. Ο θυμός θεωρείται σε πολλές περιπτώσεις δευτερεύον συναίσθημα, ενώ κυριαρχεί ένας φόβος που δεν εκφράζεται άμεσα. Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα που εμφανίζεται ιδιαίτερα σε σχέση με την επιβίωση. Σύμφωνα με το τρίπτυχο fight or flight response (αντίδραση σε μια κατάσταση επιβίωσης – είτε πρακτική, είτε συναισθηματική), με νεότερα στοιχεία να προσθέτουν και το freeze, ο φόβος μπορεί να δημιουργήσει επιθετικότητα: επιτίθεμαι πριν μου επιτεθούν -από φόβο δηλαδή να μην μου επιτεθούν, αποφυγή: φοβάμαι, άρα αποφεύγω το ερέθισμα καθολικά και πάγωμα: από φόβο σχεδόν απενεργοποιούμαι.
Όλες αυτές οι αντιδράσεις, δεν αφορούν μόνο την πραγματικότητα ενός κινδύνου (π.χ. μια ληστεία), αλλά και γενικότερα οποιοδήποτε αντιλαμβανόμενο κίνδυνο (π.χ. ότι ένας σύντροφος μπορεί να απατά) ή ακόμη και σκέψη.
Αυτές οι πτυχές του φόβου μοιάζουν και βιώνονται ως άγχος. Για παράδειγμα, το κοινωνικό άγχος, συνήθως σχετίζεται με το φόβο ως προς τις κοινωνικές καταστάσεις. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν άνθρωποι που αναζητούν τον έντονο φόβο, λόγω των χημικών ουσιών που παράγονται στον εγκέφαλο, μέσω extreme sports, ή έντονων καταστάσεων που προκαλούν φόβο. Όσο μεγαλύτερη είναι η έκθεση στον φόβο, τόσο μεγαλύτερη και η πιθανότητα να μειωθεί. Κατά αυτόν τον τρόπο λειτουργούν και οι θεραπείες για τις φοβίες.
Το συναίσθημα του θυμού
Όπως και ο φόβος, έτσι και ο θυμός σχετίζεται με την αντίδραση fight, flight or freeze. Ο θυμός με αυτόν τον τρόπο γίνεται ένα εξίσου έντονο συναίσθημα που μπορεί να περιέχει: εχθρότητα, διέγερση, απογοήτευση και ανταγωνισμού έναντι των άλλων. Ο θυμός θεωρείται επίσης αρνητικό συναίσθημα, όμως μπορεί να αποβεί εξαιρετικά εποικοδομητικός. Για παράδειγμα, μπορεί να λειτουργήσει ως κίνητρο μέσω του ανταγωνισμού.
Ωστόσο, χρειάζεται προσοχή τα επίπεδα θυμού και η διαχείρισή του να μη δυσχεραίνουν το άτομο ή τα άτομα γύρω από αυτό.
Ένας μη ελεγχόμενος θυμός μπορεί να εξελιχθεί γοργά σε επιθετικότητα, βία ή και κακοποίηση. Επιπρόσθετα, το συναίσθημα του θυμού έχει σοβαρές συνέπειες τόσο σωματικά, όσο και ψυχικά.
Έχουν βρεθεί ισχυρές ενδείξεις ότι έντονος θυμός μπορεί να οδηγήσει σε καρδιακές νόσους, αλλά και διαβήτη. Παράλληλα, έχει σημειωθεί η σημαντική του θέση έναντι της χρήσης αλκοόλ, της επιθετικής οδήγησης και άλλων ριψοκίνδυνων συμπεριφορών.
Το συναίσθημα της αηδίας
Σύμφωνα με την ανθρώπινη εξέλιξη, οι ερευνητές πιστεύουν ότι η αηδία άρχισε να εμφανίζεται από ζητήματα επιβίωσης που σχετίζονταν με την τροφή, αν είναι επιβλαβής ή και θανατηφόρα. Εξάλλου μια τυπική αντίδραση στην όψη ή τη μυρωδιά ενός χαλασμένου φρούτου, θα προκαλέσει ίσως αηδία.
Όμως, όχι μόνο για τα τρόφιμα, αλλά και για μια κακή υγιεινή (π.χ. δόντια), μόλυνση, σήψη ή και θάνατο, ο εγκέφαλος δίνει σήματα αηδίας. Αυτό μπορεί να οφείλεται στον τρόπο που ο οργανισμός αποφεύγει πράγματα που μπορεί να μεταδώσουν κάποια ασθένεια. Σε επίπεδο ψυχικό, υπάρχει και η ηθική αηδία, όπου οι άνθρωποι τη βιώνουν όταν κάποιος κάνει κάτι εκτός του δικό τους πλαισίου ''καλών'' συμπεριφορών ή ηθικών αξιών.
Το συναίσθημα της έκπληξης
Η έκπληξη μπορεί να είναι τόσο θετική, αρνητική ή και ουδέτερη ως συναίσθημα. Συχνά, βιώνεται σύντομα και πρόκειται για μια φυσιολογική αντίδραση σε ένα απροσδόκητο γεγονός. Η έκπληξη γίνεται άλλο ένα συναίσθημα που σχετίζεται με το flight, fight or freeze, αφού παράγεται αδρεναλίνη, που βοηθά το άτομο είτε να πολεμήσει είτε να φύγει, αφού ενεργοποιείται η εγρήγορση στο σώμα. Μελέτες υπογραμμίζουν ότι ο εγκέφαλος συγκρατεί πιο έντονα δυσανάλογα γεγονότα που προκαλούν έκπληξη.
Εξηγείται με αυτόν τον τρόπο, γιατί τα ασυνήθιστα γεγονότα στις ειδήσεις παραμένουν πιο έντονα στη μνήμη από τα υπόλοιπα. Άλλη μελέτη δείχνει ότι οι άνθρωποι τείνουν να επηρεάζονται περισσότερο από επιχειρήματα ή πληροφορίες που προκαλούν έκπληξη.
