Ούτε ακάθαρτος καθρέπτης μπορεί να δεχθή τις αντανακλάσεις των εικόνων, ούτε ψυχή που είναι κατειλημμένη από τις βιοτικές φροντίδες και σκοτισμένη από τα πάθη τον σαρκικού φρονήματος, μπορεί να υποδεχθή τις ελλάμψεις του Άγιου Πνεύματος»
(Μ. Βασιλείος).
Ἀπελευθέρωση ἀπό τά πάθη καί τελείωση.
Ἐνῶ ἡ γένεση τῶν παθῶν ἀρχίζει ἀπό τόν νοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ( ὁ ὁποῖος πάσχει ἀπό ἄγνοια) καί καταλήγει στή θέλησή του, ὁ πόλεμος ἐναντίον τους ἀκολουθεῖ τήν ἀντίθετη πορεία. «Ἀρχίζει ἀπό τή θέληση καί φτάνει στό νοῦ.
Η διδασκαλία των Πατέρων για τα πάθη είναι καρπός βαθειάς πνευματικής εμπειρίας που αποκτήθηκε με σκληρούς αγώνες και δοκιμασίες ετών. «Αξιωθείς μεγάλων αντιλήψεων εκομισάμην εαυτώ πείραν εκ των μακρών χρόνων. Τούτων απάντων εν πείρα γέγονα», λέει ο Α. Ισαάκ ο Σύρος. Οι Πατέρες δείχνουν τον δρόμο και τον τρόπο για να οδηγηθεί ο άνθρωπος με την κάθαρση από τα πάθη, στην απάθεια και την θέωση. Ο άνθρωπος πρέπει να προχώρησει στην κατά Θεόν ελευθερία. Αυτό γίνεται με την μεταστροφή των παθών σε αγαπητική διάθεση για τον Θεό, ώστε έτσι να μπόρεσει να οδηγηθεί στην θέωση. Η παρουσίαση των ανθρωπίνων παθών, είναι ένα εγχείρημα σαφώς πολύ δύσκολο. Πιστεύοντας όμως ότι η κατά το δυνατόν καλύτερη αλλά και συνοπτικότερη παρουσίασή τους θα προσφέρει πολλά στην αυτογνωσία, επιχειρούμε να παρουσιάσουμε τα μεγαλύτερα, κατά τη γνώμη μου, εξ αυτών.
Το κάθε πάθος εξετάζεται από πολλές σκοπιές. Έτσι, συνήθως γίνεται μια λεξιλογική-ετυμολογική ερμηνεία του πάθους στην αρχή, για να δοθεί ακολούθως μια μυθολογική, συμβολική ταύτιση, κάποτε και με στοιχεία από την Τέχνη (πίνακες ζωγραφικής). Εν συνεχεία παρεμβάλλονται σύντομα ιστορικά στοιχεία, ενώ παρουσιάζεται η άποψη των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων αλλά και νεότερων διανοητών. Συχνά γίνεται ανάλυση του πάθους από τη σκοπιά της επιστήμης (ιατρική-γενετική-ψυχολογία-ψυχιατρική), και, ως κατακλείδα, το κάθε πάθος φωτίζεται από τη σκοπιά του αλάνθαστου κριτηρίου, του ευαγγελικού λόγου. Ελπίζω κάτι να προσφέρει η εργασία αυτή στη μελέτη της ψυχής μας και στη διερεύνηση της αιτιολογίας αυτών των παθών, όπως προτύτερα συνέβη και με εμένα.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΠΑΘΟΣ: Πάθος είναι η επανάληψη και σταθεροποίηση μίας ηθικής ασθένειας, μίας αμαρτίας. Ενώ το αμάρτημα είναι μεμονωμένη πτώση, μία απλή παράβασης του ηθικού νόμου, πάθος είναι η κατάληψη της ψυχής από την ηθική ασθένεια. Το πάθος είναι διαστροφή (παρά φύσιν) των ψυχικών δυνάμεων. «Το πάθος εν τη φύσει ου πέφυκε, ου γαρ εστίν κτίστης παθών ο Θεός» (Ιωάννης Κλίμακος). Διαβάζουμε ακόμη: «Μετά τον θάνατον και ο των παθών επεισήλθεν όχλος τη ψυχή» (Ι. Χρυσόστομος). Δηλαδή τα πάθη εμφανίσθηκαν στον άνθρωπο εκ των υστέρων, μετά την αμαρτία.
Η ψυχή είναι υγιής όταν δεν έχει πάθη. Έτσι η υγιής ψυχή “διακατέχεται” από τις αρετές, ενώ η ασθενής από πάθη. Ή υγεία προϋπάρχει της ασθενείας. Ο Μ. Βασίλειος γράφει: «όταν η ψυχή βρίσκεται στην φυσική της κατάσταση, ζει στον ουράνιο κόσμο [ως απαθής], όταν όμως βρεθεί μακριά από την κατάστασι αυτή, τότε βρίσκεται κάτω [ως εμπαθής]». Όπως υπάρχουν αρετές σωματικές και ψυχικές, έτσι υπάρχουν σωματικά και ψυχικά πάθη.
Σωματικά πάθη είναι η δίψα, η πείνα, ο ύπνος, κλ.π. Αυτά είναι τα λεγόμενα αδιάβλητα πάθη. Σωματικά, αλλά διαβλητά, είναι τα πάθη που προέρχονται από τις σωματικές αισθήσεις και τη διαστροφή της χρήσης τους, πάθη δηλαδή που αφορμώνται από το σώμα, όπως ή γαστριμαργία.
Ενώ ψυχικά πάθη είναι αυτά πού προέρχονται «εξ αιτίας ψυχικής», όπως η αλαζονεία.Υπάρχουν ακόμη μικτά πάθη. Αυτά προέρχονται από τη συνεργασία ψυχικών και σωματικών δυνάμεων. Ανάλογα με τον τρόπο που πολεμούν τον άνθρωπο υπάρχουν πάθη που τον προσβάλλουν φανερά και αλλά που προξενούν μόνο στενοχώρια όπως η ακηδία, η κατάθλιψη, τα άγχος, κ.ά. Τα πάθη αιχμαλωτίζουν και υποδουλώνουν τον άνθρωπο, που χάνει την ελευθερία του και γίνεται δούλος των παθών, ενώ η ψυχή του ασθενεί. Δεν αισθάνεται τα πνευματικά του χαρίσματα, οπότε δεν μπορεί να τα έπιθυμήσει. Τα πάθη μας διώχνουν από το φως και την ζωή. Και επειδή Φως και Ζωή είναι ο Χριστός, τα πάθη μας διώχνουν από τον Θεό, που είναι Η Ζωή, και μας οδηγούν στο θάνατο.
ΑΙΤΙΑ, ΑΦΟΡΜΕΣ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΠΑΘΩΝ: Κατά τους Πατέρες, οι αισθήσεις και τα αισθητά πράγματα του κόσμου, ή κατά την ασκητική ορολογία «ο κόσμος», είναι η κύρια αφορμή δημιουργίας των παθών. Το κοσμικό φρόνημα ευθύνεται για τη διαστροφή της ενάρετης φυσικής διάθεσης και στάσης σε παρά φύση πάθος. Άλλη αφορμή είναι η κακή συνήθεια, που χρονίζει για μεγάλο διάστημα στην ψυχή του ανθρώπου. Αν η συνήθεια, δεν ικανοποιηθεί, εξασθενεί και υποχωρεί. Αν όμως ικανοποιηθεί, εμφανίζεται κατόπιν ισχυρότερη. Όσο δεν απομακρύνεται ο άνθρωπος από τη “κοσμικότητα” και τις κακές συνήθειες, δίνει αφορμές στον διάβολο να τον πολεμά “εκ των ένδον”. Διότι όταν η ψυχή κυριευθεί από τις προσβολές των πραγμάτων του κόσμου, αυτές γίνονται εμπόδια της ψυχής, που την οδηγούν εύκολα στην πτώση. Άλλος λόγος εμφάνισης παθών είναι η αλόγιστη επιθυμία για τα αισθητά πράγματα του κόσμου, που οδηγεί στην παράλογη αγάπη των πραγμάτων του “κόσμου», αντί του Θεού, ή και στην υπερβολική αγάπη του εαυτού μας, δηλαδή στη φιλαυτία.
Οι νηπτικοί Πατέρες αναφέρουν ως αιτία των παθών και την ανάπαυση του σώματος. Κατά τον Άγιο Ιωάννη το Σιναϊτη, όςο περισσότερο αγαπά ο άνθρωπος την σωματική ανάπαυση, τόσο περισσότερο παραχωρεί τόπο στα πάθη. Οι σωματικές απολαύσεις και ηδονές όχι μόνον ενισχύουν τα πάθη, αλλά εξουδετερώνουν την αντίσταση της ψυχής σ΄αυτά. Ακόμη μνήμη και φαντασία γίνονται με τον δικό τους τρόπο αφορμές παθών. Για να δημιουργηθεί το πάθος, ο νους την “πρώτη ύλη” θα την πάρει από την μνήμη. Η μνήμη, των πραγμάτων του κόσμου, πολλές φορές δίνει τις πρώτες παραστάσεις για την συγκρότηση των παθών. Ό όσιος Νείλος λέει ότι οι προσβολές αρχίζουν από «ευτελών φαντασιών». Στην αρχή παρουσιάζονται σα μυρμήγκια, αργότερα ως “λέοντες ωρυόμενοι”. Αυτός λοιπόν που αγωνίζεται πρέπει να παλεύει με τα πάθη τότε που είναι σαν μυρμήγκια, διότι σαν γίνουν “λιοντάρια” δύσκολα καταβάλλονται. Κέντρο αλλά και “κεντρί” κάθε πάθους είναι ο εμπαθής λογισμός.
Ο άνθρωπος δεν ευθύνεται για την προσβολή των λογισμών. Όμως ευθύνεται όταν συγκατατίθεται και αποδέχεται αυτούς τους λογισμούς. ‘Όταν ο άνθρωπος αποδεχθεί τον εμπαθή λογισμό, θεωρώντας τον ωφέλιμο και τον διατήρησει μέσα του χρονίως, τότε οδηγείται μαθηματικά στην πτώση στο αντίστοιχο του λογισμού πάθος. Για παράδειγμα υπερηφάνεια δεν είναι ένας απλός υπερφίαλος λογισμός που “πέρασε και έφυγε”, αλλά ο εμμένων λογισμός.
Μία από τις αίτιες των παθών είναι ο λεγόμενος μετεωρισμός της διάνοιας. Κατά τον Μ. Βασίλειο προέρχεται από την λήθη της μνήμης της παρουσίας του θεού. “Μετεωρισμός είναι ό διασκορπισμός του νου από την παρουσία των πολλών λογισμών” (Ισαάκ ο Σύρος). Υπάρχει και ο σωματικός μετεωρισμός. Είναι οι άτοπες συναναστροφές πού οδηγούν σε πτώσεις, ο σκανδαλισμός των οφθαλμών με αποτέλεσμα την πύρωση της σάρκας και τις συνεπακόλουθες πτώσεις. Ακολουθεί η ψυχρότητα ή χαλαρότητα για πνευματική ζωή.
Κύριοι δημιουργοί των παθών, όμως, είναι οι δαίμονες. Ό άνθρωπος βρίσκεται συνέχεια κάτω από την επιρροή των δαιμόνων που προσπαθούν με κάθε μέσο να τον ρίξουν στην αμαρτία και τα πάθη. Με τους λογισμούς επιτίθενται στον ανθρώπινο νου και εισέρχονται στην ψυχή του με σκοπό να τον καταποντίσουν στην άβυσσο των παθών. Ανάλογα με την πνευματική κατάσταση του “θύματός” τους, μεταχειρίζονται διάφορα όπλα και διαφορετικό τρόπο πολέμου. Ο διάβολος πολεμάει με πονηρία και επιμονή την ψυχή του ανθρώπου. Δεν έχει όμως τη δύναμη και το δικαίωμα να άσκησει βία. Υποβάλλει, αλλά δεν επιβάλλει. Η έκβαση της μάχης εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο.
Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ: Η κάθαρση από τα πάθη είναι έργο της θείας χάριτος, χρειάζεται όμως και την ανθρωπινή συνεργασία για να πραγματοποιηθεί. Ο άνθρωπος προσφέρει την θέληση του, την καλή του προαίρεση, και ο Θεός τη χάρη Του. Γι’ αυτό ο άνθρωπος πρέπει να παρακαλεί τον Θεό να διώξει τα πάθη από την ψυχή του. Βασική προϋπόθεση για να ξεκινήσει ο άνθρωπος τον αγώνα για την κάθαρση των παθών είναι το να γνωρίσει καλά τα πάθη του, να έρθει δηλαδή σε αυτογνωσία, κατά τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Κατά τους Νηπτικούς Πατέρες η ησυχία είναι «αρχή καθάρσεως των παθών». Γνωρίζοντας ο άνθρωπος τα πάθη-αμαρτίες, οδηγείται στη μετάνοια.
Μετάνοια, όμως, δεν είναι μία παροδική συντριβή, αυτό που λέμε απλή μεταμέλεια, αλλά μία μόνιμη πνευματική κατάσταση-ροπή, που κατευθύνει τον άνθρωπο προς τον Θεό ή αλλιώς από το “παρά φύσιν”, όχι μόνο στο “κατά φύσιν” αλλά στο “υπέρ φύσιν”. Άλλωστε «μετάνοια εστί το μισήσαι την αμαρτίαν και αγαπήσαι την αρετήν, εκκλίναι από του κακού και ποιήσαι το αγαθόν», (Γρηγόριος Παλαμάς). Στη θεραπεία των παθών βοηθά και ο φόβος Θεού, που προφυλάσσει τον άνθρωπο από την επιστροφή, “ως κύων επί το ίδιον εξέραμα”, στα πάθη του. Μετάνοια, όμως, δε νοείται χωρίς “καρπούς μετανοίας”, όπως είναι η εξομολόγηση, η επακόλουθη κατάνυξη, το ταπεινό φρόνημα και ακολούθως το πένθος, το χαροποιό πένθος κατά τους Αγίους Πατέρες, τα δάκρυα και η αυτογνωσία.
Οι αρετές αυτές βοηθούν σημαντικά στην κάθαρση από τα πάθη. Ακόμη απαραίτητη είναι η σύνδεση με πνευματικό πατέρα. Χωρίς την υπακοή στο πνευματικό πατέρα δεν είναι δυνατή και η υπακοή στον Κύριο. Και χωρίς υπακοή δεν μπορεί να υπάρξει πνευματική πρόοδος και διαφύλαξη από τον εγωισμό και την πλάνη. Για να μην ξαναπέσει ο “ανανήψας” πίσω στα ίδια πάθη πρέπει να αποφεύγει τις αίτιες των παθών, διότι όταν η εμπαθής επιθυμία βρίσκεται δίπλα στον άνθρωπο, τότε δύσκολα νικάται το οποιοδήποτε πάθος. Αναφερθήκαμε πιο πάνω στην ανάγκη της ησυχίας κατά τη διάρκεια του αγώνα του ανθρώπου να νικήσει τα πάθη. Εξίσου απαραίτητη όμως είναι για τη θεραπεία η έρημος.
Έρημο οι πατέρες, δεν εννοούν μόνο την σωματική απομάκρυνση από τον κόσμο, όσο κυρίως την εσωτερική απομάκρυνση από τα πράγματα του κόσμου. Απαραίτητη είναι ακόμη η τήρηση των εντολών του Θεού που θα βοηθήσει στην απόκτηση του αντίδοτου των παθών, δηλαδή των αρετών. Κάθε πάθος καταβάλλεται και καταπολεμείται με την αντίστοιχη αρετή.Υπάρχουν σωματικές αρετές, όπως ελεημοσύνη, νηστεία, αγρυπνία και ψυχικές, όπως αγάπη προς τον πλησίον, ταπεινοφροσύνη, αυτομεμψία. Σημαντικότερη αρετή, εκτός της ταπεινώσης είναι η πίστη. Χωρίς την πίστη ο νους του άνθρωπου είναι διασκορπισμένος στα πράγματα του κόσμου. Όμως, και αυτός που απέκτησε την ταπείνωση έγινε νεκρός για τον κόσμο. Και ο κατά κόσμον νεκρός νίκησε και τα πάθη. Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος λέει σχετικά:: «Ουκ ηγρύπνησα, ουκ ενήστευσα, αλλ’ εταπεινώθην και έσωσέ με Κύριος».
Άλλες αρετές που χρειάζονται να αποκτηθούν από τον ταπεινό αγωνιστή κατά των παθών είναι: Η άσκηση, η νηστεία, η προσευχή, ιδιαίτερα μάλιστα η μονολόγιστη καρδιακή προσευχή: “Κύριε, Ιησού Χριστέ, ελέησον με». Με την προσευχή αυτή μένει συγκεντρωμένη η καρδιά στον αγώνα κατά των παθών. Για να παλέψει ο αγωνιστής την κορωνίδα των παθών, αλαζονεία, και την εξ αυτής φιλαυτία πρέπει να περιφρονήσει και την ανάπαυση του σώματος. Η “πληθωρική” σωματική ανάπαυση και η αργία καταστρέφουν την ψυχή του ανθρώπου, ενώ, αντιθέτως, ο κόπος και οι δυσκολίες την καθαρίζουν από τα πάθη. Ιδιαίτερα βοηθούν η μνήμη του θανάτου, η ελεημοσύνη, η σιωπή και η μελέτη του Λόγου του Θεού, δηλαδή της Αγίας Γραφής και άλλων πνευματικών βιβλίων, που βοηθούν στην κάθαρση του νου από αισχρούς λογισμούς. Τα πάθη απομακρύνονται ακόμη με την αδιάλειπτη μνήμη του Θεού.
Ο αγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος τονίζει: "Μνημονευτέον Θεού μάλλον ή αναπνευστέον". Με την θεραπεία του νου από τους εμπαθείς λογισμούς, του σώματος και της ψυχής από τα εσωτερικά πάθη, ολοκληρώνεται το έργο της κάθαρσης. Ο άνθρωπος θεραπεύεται από τα πάθη, ελευθερώνεται από τη δουλεία των παθών και αποκτά την καθαρότητα και το φωτισμό. Απαλλαγμένος από τα πάθη του ο άνθρωπος αποκτά ειρήνη λογισμών. Τότε θα έρθουν και τα αποτελέσματα του χαροποιού πένθους, τα δάκρυα, σημείο ότι η ψυχή του άνθρωπου πλησίασε την καθαρότητα. Ο άνθρωπος με καθαρή την ψυχή του και φωτισμένο νου, δέχεται τότε στην ψυχή του την Χάρη και ειρήνη του Θεού. Αισθάνεται ζωντανή τη νίκη κατά της αμαρτίας και του κόσμου. Αλλά ακόμη αισθάνεται και τη νίκη κατά του θανάτου.
Β΄ Εισαγωγικό σημείωμα:
Συνάφεια και αλληλένδετο των πληγών της ψυχής
Τα πάθη συνδέονται στενά μεταξύ τους. Είναι μία αλυσίδα. Το ένα προέρχεται από το άλλο. Ο αγ. Ιωάννης της Κλίμακος πολλές φορές χρησιμοποιεί τους όρους μητέρες των παθών και θυγατέρες των παθών. Ή σύνδεση μεταξύ των παθών είναι πολλαπλή, αλλά και ο αριθμός των παθών αρκετά μεγάλος. Ο όσιος Πέτρος ο Δαμασκηνός αναφέρει στην Φιλοκαλλία σχεδόν 300 πάθη [Δες το Παράθεμα]. Αναφέραμε, πιο πάνω, ότι μια από τις κυριότερες αιτίες εμφάνισης των παθών είναι οι δαιμονικές επιθέσεις.
Όσο δύσκολο είναι να ταξινομήσουμε τα έργα τους και αυτούς τους ίδιους τους άτακτους δαίμονες, άλλο τόσο δύσκολο είναι να βάλουμε σε μια τάξη και τα πάθη που υποβάλλουν στον άνθρωπο. “Γιατί στους δαίμονες όλα είναι άτακτα. Ένα μόνο σκοπό έχουν, στον οποίο συμφωνούν οι ασύμφωνοι και ανόσιοι: να οδηγήσουν στην απώλεια τις ψυχές εκείνων που δέχονται την ολέθρια συμβουλή τους” (Όσιος Πέτρος Δαμασκηνός). Έχοντας αυτό υπ’ όψιν μας, προσπαθήσαμε να κάνουμε μια, και μόνο μια, δυνατή συσχέτιση μεταξύ των ανθρωπίνων παθών, ελπίζοντας μέσα από το αδύναμο αυτό ακόλουθο σχήμα “γονέων και τέκνων” παθών να αναδείξουμε μια μόνο παράμετρο σύνδεσης μεταξύ αυτών των λιγοστών (60), με τα οποία σχολούμαστε στην παρούςα εργασία. Ελπίζουμε να μην αστοχήσουμε εντελώς, αλλά έστω να προσεγγίσουμε, κατά την ισχνή, ίσως νηπιώδη ή ανύπαρκτη πνευματική μας δύναμη, την αλήθεια.
ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ. ΚΟΡΩΝΙΔΑ ΠΑΘΩΝ: Είναι κοινή παραδοχή μεταξύ των εκκλησιατικών Πατέρων, αλλά και των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, ακόμη και των ψυχολόγων, πως η αλαζονεία, ο “θεοποιημένος” εγωισμός, είναι το μεγαλύτερο των παθών, αλλά και “μήτρα” καλλιέργειας και εκκόλαψης όλων των υπολοίπων ψυχικών ή σωματικών παθών του ανθρώπου. Αν ο άνθρωπος δεν επιθυμούσε το “είναι ίσα Θεώ”, δεν θα είχε εκπέσει από την υψηλή θέση που ετοίμασε ο Δημιουργός για κείνον. Με την πτώση του ο Αδάμ, μένει αστήρικτος, ακαθοδήγητος και τελικά ανελεύθερος, παρ’ όλο που με την εωσφορική του αλαζονεία ήλπιζε να είναι πραγματικά ελεύθερος. Έτσι η αλαζονεία γέννησε την παθολογική προσήλωση του ανθρώπου στον εαυτό του κατά τέτοιο τρόπο που οι ψυχολόγοι την περιγράφουν, βασιζόμενοι στο μυθο του Νάρκισσου, ως ναρκισσισμό.
ΜΙΑ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ: Πλέον ο άνθρωπος. Ενδιαφερόμενος να καλύψει την έλλειψη του Θεού, θεοποιεί τις ανάγκες του, ψυχικές και σωματικές, εκδηλώνοντας τα αντίστοιχα πάθη. Πάθη του ανθρώπου που στόχο έχουν να ικανοποιήσουν κατά το καλύτερο δυνατό τρόπο τον νέο “θεό”, το εγώ του. Βεβαίως, υπάρχουν πάθη που θα μπορούσαν να ενταχθούν στο σωματικό επίπεδο αλλά “καλύπτουν” και το ψυχικό, όπως η οκνηρία, ή η ανθρωπαρέσκεια.
ΠΑΘΗ ΦΙΛΑΥΤΙΑΣ: Εξετάζοντας τα πάθη που “καλύπτουν” σωματικές ανάγκες του πεπτωκότος ανθρωπίνου σώματος, γεννήματα αλαζονείας, κυρίαρχη είναι η θέση της φιλαυτίας. Από την αγάπη λοιπόν του εαυτού μας πηγάζει η γαστριμαργία-λαιμαργία, που αφορά στην παθολογική χρήση της γεύσης και της πέψης, η μέθη-αλκοολισμός, συγγενές κι αυτό πάθος, μόνο που “προσφέρει” στον πάσχοντα μια προσωρινή φυγή από την πραγματικότητα που ο ίδιος με τις αστοχίες του έπλασε.
Τέκνο της φιλαυτίας κι αυτό, η απληστία, κινεί τον άνθρωπο στην αναζήτηση της άνετης ζωής, κυρίως εις βάρος των συνανθρώπων του, πραγματοποιώντας συχνά αδικίες. Το τελευταίο πάθος οδηγεί συχνά είτε στην ασωτία, δηλαδή την κατασπατάληση των “ωνίων της αμαρτίας” είτε, συχνότερα, στη φιλαργυρία, πάθος που κάνει τον άνθρωπο να βρει τρόπους να τη “θρέψει” και να τη θεριέψει, όπως με το κυνήγι της τύχης μέσω του τζόγου.
Όμως, η φιλαυτία οδηγεί τον πάσχοντα σε συνολική “θεωρητικοποίηση”: αναγάγει αυτή, στη μορφή του γενικότερου συνειδητού αδιάκοπου κυνηγητού της ηδονής, οδηγώντας στον ηδονισμό. Από το τελευταίο πάθος ο άνθρωπος οδηγείται στην εκτροπή και του γεννετήσιού του ενστίκτου, οδηγούμενος στην πορνεία, ακόμη και εντός του Γάμου, τη λαγνεία, που οδηγεί στη μοιχεία, άλλα και την παρα την φύσιν ομοφυλοφιλία. Ο ηδονιστής άνθρωπος εύκολα μπορεί να οδηγηθεί στην κλοπή ακόμη και το φόνο, έστω και με τη μορφή του αδήλου φόνου (αμβλώσεων), γιατί η παθολογική εκτροπή του συναισθήματος της προς τον πλησιον αγάπης σε ερωτική προσκόλληση στον εαυτό, δεν ορρωδεί ακόμη και μπροστά στο φόνο ενός εμβρύου.
Τέλος κόρη της φιλαυτίας είναι η οκνηρία-ακηδία. Οκνηρία σε σωματικό επίπεδο, ή ακηδία σε πνευματικό, που επαναπαύει τον άνθρωπο στο τέλμα, στο τέναγος καλύτερα, που έχει οδηγηθεί από τα πάθη συνολικά. Κατάληξη του πάθους συχνά είναι η αναισχυντία ή ξετσιπωσιά και, ακολούθως, η νέκρωση κάθε αρετής, δηλαδή η αναισθησία.
ΓΕΝΝΗΜΑΤΑ ΚΕΝΟΔΟΞΙΑΣ: Προχωρώντας στα κυρίως ψυχικά πάθη, αποτελέσματα της αλαζονείας, μπορούμε γενικά να πούμε ότι εκτός της φθοροποιού επιδράσεως στην πνευματική ζωή του πάσχοντος, αφορούν, αφού θίγουν ή βλάπτουν, και τον κοινωνικό περίγυρο, δηλαδή τους γύρω ευρισκόμενους και συγχρωτιζόμενους με τον πάσχοντα συνανθρώπους. Πρώτο κατά τη γνώμη μου και μεγαλύτερο ψυχικό τέκνο της αλαζονείας είναι η κενοδοξία (ή ματαιοδοξία), που κάνει τον πάσχοντα να ενδιαφέρεται μόνο για την αναρρίχησή του σε “ανώτερο” επίπεδο από τους κοινούς θνητούς. Η “ανωτερότητα” αυτή αρέσκεται να αναδεικνύεται με την έκφραση διαφόρων αλαζονικών συμπεριφορών, όπως το σαρκασμό.
Πίσω από την κενοδοξία ακολουθεί η υποκρισία, που έχει να κάνει με τον “ψιμμυθισμό”, το φτιασίδωμα, του κενόδοξου προσώπου ώστε να είναι αρεστό και ξεχωριστό από τους άλλους με κύριο στόχο την ανθρωπαρέσκεια. Είναι σαφές ότι η προσπάθεια αυτή του κενόδοξου υποκρύπτει και δόλο και ψεύδος, αφού άλλος είναι ο πραγματικός σκοπός του και άλλη η εξωτερική στόχευσή του. Συχνά ο κενόδοξος, χωρίς ενδοιασμούς οδηγείται και στην καυχησιολογία, ακόμη και στην ασέβεια, αφού κάθε δώρο Θεού το εννοεί ως αποτέλεσμα των εργώδων του κόπων και φυσικά, αφού δεν αναγνωρίζει σε κανέναν ότι συνάβαλε στην όποια προκοπή του, παρουσιάζει και αχαριστία (αγνωμοσύνη). Κορύφωση της κενοδοξίας είναι η φιλαρχία που οδηγεί κάποτε στην, από όλους εμφανή, ξιπασιά.
ΤΕΚΝΑ ΖΗΛΕΙΑΣ: Μια άλλη ομάδα παθών “απογόνων” της αλαζονείας είναι η ζήλεια και τα τέκνα της. Η ζήλεια γεννάται κι αυτή στον εμπαθή άνθρωπο από την αλαζονική θεώρηση του “είναι” του. Έτσι ο πάσχων βλέπει τον άλλο σαν κτήμα του και, όταν το πάθος συνδυάζεται με το πάθος του φθόνου, τότε οδηγείται σε ακόμη φοβερότερο σκαλοπάτι, της καθόδου του προς τον πνευματικό γκρεμό, τη ζηλοφθονία. Συχνά ο εμπαθής εμφανίζει καχυποψία που αφορά στο “αντικείμενο” της ζήλειας του και την πιστότητά του. Ο ζηλόφθων, αλλά όχι μόνο αυτός, εύκολα νιώθει μέσα του θυμό, που μπορεί να οδηγήσει σε ξεσπάσματα οργής, συχνά με εκδηλώσεις βίας, σωματικής ή ψυχολογικής, με αρνητικές συνέπειες για τον συνάνθρωπο “κτήμα” του.
ΑΠΟΓΟΝΟΙ ΤΟΥ ΦΘΟΝΟΥ: Ο αλαζών είναι “φυσικό” να ενοχλείται από αυτούς που βρίσκονται εμπόδιο στο δρόμο του για την κοινωνική καταξίωση και άνοδο, εμφανίζοντας και φθόνο (μίσος) για όποιους δεν συμφωνούν με τη “μοναδικότητα” της προσωπικότητας και της “προσφοράς” του. Ο φθόνος μπορεί να οδηγήσει στην εκδίκηση (αυτοδικία) κατά του “αντιπάλου δέους” του αλαζόνα ή στη μνησικακία, όπου το μίσος αφήνεται να χρονίσει στην ψυχή του εμπαθούς, μένοντας “τυπωμένο” με ανεξίτηλα στοιχεία.
ΑΥΤΟΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΑ ΨΥΧΙΚΑ ΠΑΑΘΗ: Η φιλαυτία όταν “αδυνατεί” να καρπωθεί αυτά τα οποία επιδιώκει στη ζωή, οδηγεί σε σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα τον εμπαθή, οι διαβαθμίσεις των οποίων ποικίλλουν από την απλή μεμψιμοιρία έως το άγχος, την ασθένεια-πάθος της εποχής μας, τη μόνιμη θλίψη (κατάθλιψη), τις φοβίες ή το μόνιμο φόβο. Ακραία κατάληξη τέτοιων παθών είναι η απόγνωση που μπορεί να οδηγήσει και στην αυτοκτονία.
ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ ΚΙ ΑΝΘΡΩΠΑΡΕΣΚΕΙΑ. Η ΓΛΩΣΣΑ: Άλλη ομάδα παθών, που οι Πατέρες της Εκκλησίας τα ονομάζουν πάθη της Γλώσσας, είναι στην ουσία κι αυτά συνακόλουθα της ανθρωπαρέσκειας και της αλαζονείας. Πολύ συχνά οι άνθρωποι, έτσι για να περάσει η ώρα, ή για να κερδίσουν στον τομέα της ανθρωπαρέσκειας, συνηθίζουν τη φλυαρία (αργολογία). Η φλυαρία συχνά “εξωθείται” σε χειρότερες μορφές. Έτσι ο φιλοκατήγορος εμπαθής άνθρωπος, φέρεται με απαξιωτικό τρόπο διά της κατάκρισης, σε παρόντες, ή της καταλαλιάς, σε απόντες συνανθρώπους του, ή ακόμη χρησιμοποιεί ως αιχμή της κακότητάς του τη συκοφαντία για να “καταστρέψει” την εικόνα ενός άλλου “κλέβοντας” την τιμή του θύματός του.
Άλλοι εμπαθείς εφαρμόζουν το αντίθετο πάθος, αυτό της κολακείας, σε ανθρώπους που τους έχουν ανάγκη ή τους φοβούνται. “Μεγαλύτερα” πάθη της ομάδας αυτής είναι η ύβρις κατά των ανθρώπων και, “αποκορύφωμα”, η ύβρις εναντίον του Θεού, δηλαδή η βλασφημία. Ακόμη σημαντικό πάθος της γλώσσας είναι η εκστόμιση κατάρας κατά των συνανθρώπων, ένα πάθος που μπορεί να “ενταχθεί” και στην ομάδα των παθών του φθόνου.
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΠΟΥΣΙΑΣ ΘΕΟΥ: Ο εμπαθής άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί στην απιστία ή την αθεϊα, καθώς “επισημοποιεί” έτσι την εωσφορική επιθυμία θέωσης του υλικού του “είναι”. Όμως, συχνά δεν μένει μόνο σ’ αυτό. Η έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου για πίστη σε μια ανώτερη και πέρα από τον ορατό κόσμο δύναμη, εκτρέπεται σε αναζητήσεις πέρα από τα “καθιερωμένα”. Ο εμπαθής αναζητώντας “θεότητες” αντί του πραγματικού Θεού, ακολουθεί είτε διάφορα υλιστικά φιλοσοφικά συστήματα, είτε τα παραδείγματα των προγόνων του από το απώτατο ιστορικό παρελθόν και στρέφεται στην ειδωλολατρία [το νεοπαγανισμό], τη δεισιδαιμονία (και τις προλήψεις) ή τη μαγεία [αποκρυφισμό] ή τον πνευματισμό.
Έχοντας απορρίψει τη μυστηριακή ζωή, ή έστω διατηρώντας τυπική σχέση με το Χριστιανισμό, ζητά προστασία από το κακό και τη βασκανία με ξεματιάσματα, ή αναζητεί ελπίδες για το μέλλον του και το παρόν του στην αστρολογία. Η ενασχόληση με τα έργα αυτά γίνεται κατά κανόνα συνεργεία του αρχέκακου εχθρού, του διαβόλου. Αυτό μπορεί να επιφέρει εισβολή του εωσφόρου στη ζωή του εμπαθή, από αμέλεια, όπως συμβαίνει στο δαιμονισμό, ή δυστυχώς συνειδητά κι εκούσια, όπως συμβαίνει με το αποκορύφωμα των ανθρωπίνων παθών, το σατανισμό [ή σατανολατρεία].
Παράθεμα
Οι 238 Αρετές και τα 298 Πάθη
Οι 238 Αρετές και τα 298 Πάθη που αναφέρονται στις θείες Γραφές. (Όσιος Πέτρος ο Δαμασκηνός )
Κατάλογος των αρετών
Οι αρετές λοιπόν είναι οι εξής: Φρόνηση, σωφροσύνη, ανδρεία, δικαιοσύνη, πίστη, ελπίδα, αγάπη, φόβος, ευσέβεια, γνώση, βουλή, ισχύς, σύνεση, σοφία, συντριβή, πένθος, πραότητα, έρευνα των θείων Γραφών, ελεημοσύνη, καθαρότητα καρδιάς, ειρήνη, υπομονή, εγκράτεια, καρτερία, αγαθή προαίρεση, πρόθεση, αίσθηση, επιμέλεια, στήριξη στο Θεό, θέρμη, εγρήγορση, πνευματική φλόγα, μελέτη, προθυμία, νήψη, μνήμη, περισυλλογή, ευλάβεια, αιδώς, εντροπή, μεταμέλεια, αποχή από τα κακά, μετάνοια, επιστροφή στο Θεό, σύνταξη με το Χριστό, απάρνηση του διαβόλου, τήρηση των εντολών, φρούρηση της ψυχής, καθαρότητα της συνειδήσεως, μνήμη θανάτου, πόνος ψυχής, εργασία των καλών, κόπος, μόχθος, σκληραγωγία, νηστεία, αγρυπνία, πείνα, δίψα, ολιγάρκεια, αυτάρκεια, ευταξία, κοσμιότητα, σεμνότητα, απουσία αλαζονείας, περιφρόνηση των χρημάτων, αφιλαργυρία, απάρνηση των βιοτικών, υποταγή, υπακοή, ευπείθεια, φτώχεια, ακτημοσύνη, φυγή του κόσμου, κόψιμο των θελημάτων, απάρνηση του εαυτού, συμβουλή, μεγαλοψυχία, κατά Θεόν σχολή, ησυχία, παίδευση, ύπνος καταγής, αλουσία, φιλακολουθία, αγώνας, προσοχή, ξηροφαγία, ανεπαρκές ντύσιμο, λιώσιμο του σώματος από την άσκηση, μόνωση, ηρεμία, γαλήνη, ευθυμία, θάρρος, τόλμη, θείος ζήλος, καιόμενη καρδιά, προκοπή, μωρία για το Χριστό, φύλαξη του νου, ευταξία των ηθών, οσιότητα, παρθενία, αγιασμός, καθαρότητα του σώματος, αγνότητα της ψυχής, ανάγνωση για το Χριστό, θεία μέριμνα, επίγνωση, επιτηδειότητα, αλήθεια, απουσία περιέργειας, ακατακρισία, συγχώρηση των σφαλμάτων των άλλων, οικονομία, επιδεξιότητα, οξύνοια, επιείκεια, ορθή μεταχείριση των πραγμάτων, επιστήμη, ευφυΐα, εμπειρία, ψαλμωδία, προσευχή, ευχαριστία, εξομολόγηση, ικεσία, γονυκλισία, παράκληση, δέηση, αίτηση, συνομιλία με το Θεό, υμνωδία, δοξολογία, εξαγόρευση, φροντίδα της ψυχής, θρήνος, θλίψη, οδύνη, αδημονία, οδυρμός, στεναγμός, κλάμμα, επίπονα δάκρυα, κατάνυξη, σιωπή, αναζήτηση του Θεού, θρηνητική κραυγή, αμεριμνία για όλα, ανεξικακία, ακενοδοξία, αφιλοδοξία, απλότητα της ψυχής, συμπάθεια, αποφυγή επιδείξεως, χρηστοήθεια, τα κατά φύση έργα, τα υπέρ φύση έργα, φιλαδελφία, ομόνοια, κατά Θεόν συναναστροφή, γλυκύτητα, πνευματική διάθεση, ημερότητα, ευθύτητα, ακακία, ηπιότητα, ακεραιότητα, απλότητα, έπαινος του πλησίον, καλολογία, καλοεργία, προτίμηση του πλησίον, κατά Θεόν στοργή, ενάρετη έξη, επιμονή στην αρετή, στερέωση την αρετή, ευγνωμοσύνη, ταπείνωση, απουσία εμπαθών κλίσεων, μεγαλοσύνη, ανοχή, μακροθυμία, χρηστότητα, αγαθότητα, διάκριση, προσιτότητα, καταδεκτικότητα, αταραξία, θεωρία, οδηγία, σταθερότητα, διόραση, απάθεια, πνευματική χαρά, έλλειψη σφαλμάτων, δάκρυα της συνέσεως, ψυχικό δάκρυ, θείος πόθος, οικτιρμός, ευσπλαχνία, φιλανθρωπία, καθαρότητα ψυχής, καθαρότητα του νου, προόραση, καθαρή προσευχή, λογισμός που δεν αιχμαλωτίζεται, αντοχή, δραστηριότητα ψυχής και σώματος, φωτισμός, ανόρθωση της ψυχής, μίσος της ζωής, ορθή διδασκαλία, αγαθός πόθος θανάτου, νηπιότητα εν Χριστώ, εδραίωση, νουθεσία και παρακίνηση, άσκηση με μέτρο αλλά και βία, αξιέπαινη αλλοίωση, έκσταση προς το Θεό, τελειότητα εν Χριστώ, γνήσια έλλαμψη, θείος έρωτας, αρπαγή του νου, ενοίκηση Θεού, φιλοθεΐα, εσωτερική φιλοσοφία, θεολογία, ομολογία, καταφρόνηση του θανάτου, αγιοσύνη, επίτευξη του σκοπού, τέλεια υγεία της ψυχής, αρετή, έπαινος από το Θεό, χάρη, θεία βασιλεία και υιοθεσία· όλες μαζί 238.
Κατάλογος των παθών
Το να γίνει κανείς θέσει θεός επιτυγχάνεται με τη χάρη του Θεού που μας δίνει τη νίκη κατά των παθών, των οποίων τα ονόματα, όπως νομίζω, είναι τα εξής.
Αγριότητα, πανουργία, πονηρία, κακή διάθεση, αλογία, ακολασία, δελεασμός, αφυΐα, ανεπιστημοσύνη, αεργία, πνευματική ψυχρότητα, ηλιθιότητα, κολακεία, μωρία, παραλογία, απώλεια φρενών, παραφροσύνη, αγένεια, θράσος, δειλία, νάρκη, αργία των καλών, πλημμέλημα, πλεονεξία, μειονεξία, άγνοια, άνοια, ψεύτικη γνώση, λησμοσύνη, αδιακρισία, αναισθησία, αδικία, κακή προαίρεση, ασυνείδητη ψυχή, νωθρότητα, φλυαρία, υπαναχώρηση, σφάλμα, αμαρτία, ανομία, παρανομία, πάθος, αιχμαλωσία, κακή συγκατάθεση, παράλογος συνδυασμός με τους κακούς λογισμούς, δαιμονική προσβολή, καθυστέρηση στο κακό, υπερβολική ανάπαυση του σώματος, κακία, φταίξιμο, ασθένεια ψυχής, ατονία, αδυναμία του νου, αμέλεια, ραθυμία, αξιόμεμπτη αθυμία, καταφρόνηση του Θεού, παραστράτημα, παράβαση, απιστία, δυσπιστία, κακοπιστία, ολιγοπιστία, αίρεση, συμφωνία με αιρετικούς, πολυθεΐα, ειδωλολατρία, αγνωσία Θεού, ασέβεια, μαγεία, παρατήρηση οιωνών, μαντεία, γήτευμα, άρνηση, συμμετοχή σε μανιώδεις ειδωλολατρικές τελετές, ακράτεια, σπατάλη, ρητορισμός, οκνηρία, φιλαυτία, απροσεξία, έλλειψη προκοπής, απάτη, πλάνη, τόλμη, χρήση μαγικών φαρμάκων, μιαρότητα, κατανάλωση μιαρών τροφών, τρυφή, ασωτία, γαστριμαργία, πορνεία, φιλαργυρία, οργή, λύπη, ακηδία, κενοδοξία, υπερηφάνεια, μεγάλη ιδέα, έπαρση, αλαζονεία, ύβρη του θείου, αισχρότητα, κόρος, ματαιοδοξία, νυσταγμός, ηδονή, απληστία, λαιμαργία, αχορτασιά, λαθροφαγία, πολυφαγία, αποφυγή του κοινοβιακού γεύματος, αδιαφορία, ευκολία στο κακό, αυτοβουλία, αβουλία, αυταρέσκεια, ανθρωπαρέσκεια, απειρία του καλού, απαιδευσία, ανεπιτηδειότητα, ελαφρότητα γνώμης, αμάθεια, χωριατιά, αντιλογία, φιλονεικία, κακολογία, κραυγή, ταραχή, μάχη, θυμός, άλογη επιθυμία, χολή, παροξυσμός, σκάνδαλο, έχθρα, πολυπραγμοσύνη, συκοφαντία, πικρία, καταλαλιά, ψόγος, διαβολή, κατάκριση, κατηγορία, μίσος, λοιδορία, υβρεολόγια, ατιμία, αγριότητα, μανία, αυστηρότητα, αψιθυμία, επιορκία, όρκος, ανελεημοσύνη, μισαδελφία, ανισότητα, πατροκτονία, μητροκτονία, φαγοπότι, παραλυσία, δωροληψία, κλοπή, αρπαγή, ζήλεια, εριστικότητα, φθόνος, απρέπεια, χλευασμός, ονειδισμός, μυκτηρισμός, περιγέλασμα, επινόηση τρόπων για βλάβη του άλλου, καταδυνάστευση, καταφρόνηση του πλησίον, μαστίγωση, εμπαιγμός, αγχόνη, πνιγμός, αστοργία, αδιαλλαξία, παράβαση των συνθηκών, βασκανία, απανθρωπιά, αναίδεια, αναισχυντία, αιχμαλωσία, σκοτισμός των λογισμών, αβλεψία, τύφλωση, εμπαθής προσκόλληση στα πρόσκαιρα, εμπάθεια, ματαιότητα, απείθεια, ζάλη, νυσταγμός ψυχής, πολυυπνία, φαντασία, πολυποσία, μέθη, αχρηστία, χαυνότητα, παράλογη τέρψη, φιληδονία, λαγνεία, αισχρολογία, θηλυπρέπεια, ακόλαστος οίστρος, πύρωση, μαλθακότητα, εκμαύλιση, μοιχεία, αρσενοκοιτία, κτηνοβασία, μολυσμός, ασέλγεια, κηλίδωση της ψυχής, αιμομιξία, ακαθαρσία, μαγαρισμός, μιασμός, ιδιαίτερη φιλία, γέλιο, παιχνιδισμοί, χορός, χτυπήματα χεριών και ποδιών, άπρεπα τραγούδια, χορευτικές κινήσεις, μουσική, παρρησία, συχνή αλλαγή μονής, ανυποταξία, ακαταστασία, αξιόμεμπτη ομόνοια, επιβουλή, πόλεμος, φόνος, λησταρχία, ιεροσυλία, αισχροκέρδεια, τόκος, δόλος, τυμβωρυχία, σκληροκαρδία, δυσφήμηση, γογγυσμός, βλασφημία, μεμψιμοιρία, αχαριστία, κακοβουλία, ολιγωρία, μικροψυχία, σύγχυση, ψευδολογία, αργολογία, ματαιολογία, άλογη χαρά, μετεωρισμός, άλογη φιλία, κακοήθεια, κενολογία, μωρολογία, πολυλογία, τσιγγουνιά, μοχθηρία, ακαταδεξία, αγανάκτηση, πολυκτημοσύνη, μνησικακία, κακή χρησιμοποίηση των πραγμάτων, διαφθορά, φιλοζωία, κομπασμός, φαντασιοπληξία, φιλαρχία, υποκρισία, ειρωνεία, υπουλότητα, ευτραπελία, ήττα, σατανικός έρωτας, περιέργεια, αφορμές δυσαρέσκειας, αφοβία Θεού, παρακοή, αγνωμοσύνη, υψηλοφροσύνη, καύχηση, φυσίωση, εξουδένωση του πλησίον, ασπλαχνία, αναλγησία, έλλειψη ελπίδας, χαλάρωση, μίσος κατά του Θεού, απόγνωση, αυτοκτονία, και μέσω όλων αυτών η έκπτωση από το Θεό και η τέλεια απώλεια. Όλα τα παραπάνω είναι 298.
Αυτά λοιπόν τα πάθη βρήκα να αναφέρονται στις θείες Γραφές και τα παρέθεσα εδώ, όπως έκανα με τους τίτλους των βιβλίων στην αρχή του λόγου. Δεν μπόρεσα, μα ούτε και επιχείρησα να τα κατατάξω, γιατί αυτό υπερβαίνει τις δυνάμεις μου, για το λόγο που είπε ο Ιωάννης της Κλίμακος: «Θα ζητήσεις, λέει η Γραφή, σύνεση στους κακούς και δε θα βρείς"(Παροιμ. 14, 6). Γιατί στους δαίμονες όλα είναι άτακτα.
Ένα μόνο σκοπό έχουν, στον οποίο συμφωνούν οι ασύμφωνοι και ανόσιοι: να οδηγήσουν στην απώλεια τις ψυχές εκείνων που δέχονται την ολέθρια συμβουλή τους. Αν και σε άλλους ανθρώπους προξενούν στεφάνια, όταν δηλαδή τους νικήσουν εκείνοι που ελπίζουν στον Κύριο με την πίστη και την υπομονή, και που με την εργασία των καλών και την αντίσταση στους λογισμούς αντιπράττουν και προσεύχονται εναντίον τους».
----------------------------------------------------
(πηγή: Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μεταφρ. Αντώνιος Γαλίτης, εκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, 1986, γ΄τόμος, σελ. 178-180)
