«Είπα στη μυγδαλιά: «Αδερφή, μίλησέ μου για τον Θεό». Κι η μυγδαλιά άνθισε…»
Ν. Καζαντζάκης
Ο μεγάλος συγγραφέας Ν. Καζαντζάκης, όπως όλοι ξέρουμε, κατηγορήθηκε ότι ήταν άθεος. Όμως μέσα στο έργο του οι αναφορές στον Θεό είναι πάρα πολλές.
Παρόμοια και στην αρχαιότητα ο μεγάλος φιλόσοφος Σωκράτης παρουσιάζεται στους διαλόγους του Πλάτωνα να αναφέρεται με σεβασμό στους θεούς. Έτσι μεταξύ άλλων διαβάζουμε, για παράδειγμα, να χρησιμοποιεί τη φράση «αν θεός εθέλει, παρόμοια με τους απλούς θρησκευόμενους σημερινούς ανθρώπους του λαού, οι οποίοι όταν αναφέρονται σε κάποια μελλοντική πράξη ή γεγονός λένε: «θα γίνει, αν θέλει ο Θεός…». Kαι όμως ο Σωκράτης κατηγορήθηκε ότι εισάγει «καινά δαιμόνια». (1)
Ο Πλάτωνας όπως είναι γνωστό επονομάστηκε από τους μαθητές του «θείος» ακόμη και όταν ήταν στη ζωή. Ποια ήταν η στάση του όσον αφορά στον Θεό;
Κατ’ αρχάς τη στάση σεβασμού του Σωκράτη προς τους θεούς μπορούμε να πούμε πως την είχε και ο Πλάτωνας, αφού σύμφωνα με πολλούς μελετητές -αρχαίους και μεταγενέστερους, μέχρι σύγχρονους- τα πιο πολλά από αυτά τα οποία αποδίδονται στον Σωκράτη από τον μεγάλο φιλόσοφο, είναι σε μεγάλο βαθμό πλατωνικές απόψεις. Όπως αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος: «Τις δικές του απόψεις (ο Πλάτωνας) τις εκθέτει μέσω τεσσάρων προσώπων, του Σωκράτους, του Τίμαιου, του Αθηναίου Ξένου και του Ελεάτου Ξένου. Οι ξένοι αυτοί δεν είναι όπως ενόμισαν μερικοί ο Πλάτων και ο Παρμενίδης, αλλά φανταστικοί ανώνυμοι χαρακτήρες, γιατί ακόμη και όταν ο Σωκράτης και ο Τίμαιος φέρονται ομιλούντες, πάλι τα δόγματα του Πλάτωνος διατυπούνται». (2) Όλες λοιπόν οι αναφορές σχετικά με το θέμα του Θεού μέσα στο έργο του Πλάτωνα μπορεί να αποδίδονται σε άλλα πρόσωπα -κυρίως τον Σωκράτη- αλλά αφορούν και εκφράζουν κυρίως τον ίδιο τον φιλόσοφο.
Όμως αυτό το οποίο θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε καλύτερα τη στάση του Πλάτωνα όσον αφορά στον Θεό, είναι να έχουμε υπόψη ότι προσεγγίζει φιλοσοφικά το θέμα. Δεν είναι δηλαδή ένας απλός πιστός ο οποίος δέχεται τυφλά την ιδέα της ύπαρξης του Θεού, αλλά εξετάζει το θέμα με την χρήση του νου και της λογικής. Και δεν μιλάμε για ένα απλό φιλόσοφο αλλά για ένα από τους μεγαλύτερους στοχαστές όλων των εποχών. Πολλές φορές επικρίνει τους ποιητές, οι οποίοι παρουσιάζουν τους θεούς να μοιάζουν με τους ανθρώπους και να έχουν τα ίδια πάθη με αυτούς.
Πολλοί αναρωτιούνται: Ποιος είναι ο «ο θεός του Πλάτωνα»; Είναι ο Δημιουργός του Τίμαιου; Είναι ο Νούς; Είναι η ιδέα του Αγαθού; Στον Τίμαιο γράφει: «Τον μεν ουν ποιητήν και πατέρα τούδε του παντός ευρείν τε έργον και ευρόντα εις πάντας αδύνατον λέγειν», δηλαδή: «Δύσκολο πράγμα λοιπόν να βρει κάποιος τον δημιουργό και πατέρα του σύμπαντος και αν τον βρει, είναι αδύνατο να το πει στον καθένα». (3) Εδώ ας λάβουμε υπόψη ότι ο Πλάτωνας, ως μυημένος, δεν αγνοούσε τις «λατρευτικές απαγορεύσεις σχετικά με την αποκάλυψη του μυστικού ονόματος της θεότητας» (4) οι οποίες ίσχυαν, μάλιστα κατάφερε να μην υποστεί τις διώξεις οι οποίες έγιναν εις βάρος του Σωκράτη του Αναξαγόρα και άλλων φιλοσόφων.
Στη Φιλοκαλία των ιερών νηπτικών του Αγίου Όρους διαβάζουμε:
«Μη φανταστείς κανένα σχήμα για τον Θεό όταν προσεύχεσαι ούτε να επιτρέπεις στον νου σου να μορφωθεί σύμφωνα με κάποια μορφή, αλλά πλησίασε με άυλο τόπο τον Άυλο και θα εννοήσεις». (5)
Διακρίνουμε μια ομοιότητα ανάμεσα στα φιλοσοφικά λεγόμενα του Πλάτωνα και στους νηπτικούς, οι οποίοι έχουν μια καθαρά θρησκευτική προσέγγιση της έννοιας Θεός. Μάλιστα στην αρχή του κεφαλαίου αυτού στη Φιλοκαλία (6) αναφέρονται και οι αρετές οι οποίες τονίζονται στην πλατωνική Πολιτεία: Φρόνηση, Σωφροσύνη, Δικαιοσύνη, Ανδρεία.
Ο Πλάτωνας λέει ότι αν ο άνθρωπος χρησιμοποιήσει την καθαρή διάνοια, δηλαδή τη διάνοια απαλλαγμένη από τα πάθη, θα μπορέσει να φθάσει σε ένα μεγάλο ύψος και να θεαθεί τις ιδέες. Θα φθάσει μέχρι την ιδέα του Αγαθού. Ο Νους, σύμφωνα με μια πιο εσωτερική και υπερβατική έννοια, είναι μια θεία σπίθα μέσα στον άνθρωπο. Δεν είναι μια απλή λειτουργία του εγκεφάλου μας.
Όμως και στην ιδέα του Αγαθού πολλοί δίνουν την ονομασία «ο θεός του Πλάτωνα» ή τέλος πάντων ότι ο φιλόσοφος αποδίδει στο Αγαθό χαρακτηριστικά, τα οποία η θρησκευτική προσέγγιση αποδίδει στον Θεό. Ο Δημιουργός πάλι του Τίμαιου έχει χαρακτηριστικά τα οποία αποδίδονται στον Θεό, με πρώτο και καλύτερο το ίδιο το όνομα Δημιουργός.
Πού βρίσκεται η αλήθεια; Ήταν ο φιλόσοφος άθεος ή απλά προσέγγιζε το θέμα Θεός με το δικό του φιλοσοφικό τρόπο, όπως ο Ν. Καζαντζάκης και τόσοι άλλοι;
Ο στοχαστής Ε. Β Παπανούτσος έχει γράψει ένα ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο: Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα. (7) Σε αυτό τονίζει ότι όλη η φιλοσοφία του Πλάτωνα διαπνέεται από ένα έντονο θρησκευτικό βίωμα, το οποίο διακατείχε τον φιλόσοφο. Για αυτό τον λόγο, αντίθετα με τον Πρωταγόρα ο οποίος έλεγε «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», ο Πλάτωνας γράφει στους Νόμους: «Θεός ημίν πάντων χρημάτων μέτρον».
«Για το μυστήριο του Θεού, για το έσχατο αίνιγμα της Αιτίας χωρίς Αιτία, έχουν γραφτεί χιλιάδες βιβλία σε όλες τις γλώσσες, έχουν ειπωθεί εκατοντάδες λόγια από ιερείς και φιλοσόφους, έχουν στοχαστεί πάνω σε αυτό αμέτρητοι πολιτισμοί… Η αναζήτηση του θείου, έξω και εντός του, είναι το κατεξοχήν γνώρισμα που ξεχωρίζει το ανθρώπινο πλάσμα από τα ζώα και τα άλλα κατώτερα όντα». (8) Οι ρίζες του ανθρώπου βρίσκονται στον ουρανό, εννοεί ο Πλάτωνας όταν λέει ότι «είμεθα όχι γήινον αλλά ουράνιον πλάσμα»; (9) Στόχος του ανθρώπου είναι «η ομοίωσις τω θεώ» (Πλάτωνος, Φαίδων, 82Β). Τί άλλο δείχνει ο φιλόσοφος παρά τον δρόμο προς τον ουρανό; Τελικός σκοπός του ανθρώπου είναι η επιστροφή στην ουράνια πατρίδα του.(10)
Οι αναφορές και οι προσεγγίσεις του Πλάτωνα στο θέμα του Θεού είναι τόσες πολλές, που ξεφεύγουν από τα όρια αυτού του μικρού άρθρου. Το καλύτερο για τον αναγνώστη είναι να μελετήσει ο ίδιος τους διαλόγους του Πλάτωνα και να διαμορφώσει μια δική του αντίληψη για το θέμα.
Παραπομπές
- Βλ. Σ. Παττακός, «Οι διωγμοί κατά των φιλοσόφων» περιοδικό Νέα Ακρόπολη Τεύχος 61
- Διογ. Λαέρτιος, Πλάτων, Βιβλ. Γ 35, εκδόσεις Πάπυρος
- Πλάτωνος, Τίμαιος, 28C, Εκδόσεις Πάπυρος
- Βλ. Στήβεν Μένν, Ο Πλάτων για τον Θεό ως Νου, σελ. 35, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- Βλ. Φιλοκαλία των ιερών νηπτικών, Τόμος πρώτος, σελ. 226, Εκδόσεις Το περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη 1984
- Βλ. στο ίδιο σελ. 220
- Βλ. Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1971.
- Βλ. Γ. Α Πλάνα. Τα τρία Κέντρα του Μυστηρίου Άνθρωπος -Κόσμος- Θεός, Εκδόσεις Νέα Ακρόπολη
- Βλ Πλάτωνος Τίμαιος, 90 Α, Εκδόσεις Πάπυρος.
- Βλ. Σάββας Παττακός, Η Μυστική διδασκαλία του Πλάτωνα, Εκδ. Νέα Ακρόπολη
Συγγραφέας: Παττακός Σάββας
via
