Στην σύγχρονη Ελλάδα κυριαρχεί το θέμα της κρίσης της οικονομίας, αλλά και της κρίσης των αξιών, καθώς μεταδίδονται σαν πυρκαγιά στους ψυχικά αδύναμους τα ακραία συναισθήματα του άγχους, της απόγνωσης, της οργής και της κατάθλιψης. Όμως, αντίθετα απ’ ό,τι λέγεται από τους πολλούς, η κρίση δεν είναι σημερινή αλλά διαχρονική. Η ζωή μας έχει συνεχή εναλλαγή από καλοκαίρια, χειμώνες και ερχομούς της άνοιξης. Με την έννοια της αβεβαιότητας και του κινδύνου για την ευδαιμονία μας πάντα υπήρχε κρίση και πάντα θα υπάρχει. Και βέβαια, είναι ανόητο να περιμένουμε να γίνει τέλειο το σύμπαν για να γίνουμε κι εμείς ευτυχισμένοι. Στις δύσκολες εποχές, ο Επικούρειος σοφός είναι θωρακισμένος με την αρετή της αυτάρκειας, επειδή γνωρίζει ότι τα αληθινά αγαθά είναι εύκτητα εάν κάποιος διαθέτει φρόνηση και αντιμετωπίζει τους φόβους του.
Για τον Επικούρειο σοφό η αυτάρκεια είναι αρετή που παράγεται από την φρόνηση και από την επίγνωση ότι «για εκείνον που το λίγο δεν είναι αρκετό, τίποτα δεν είναι αρκετό». Σύμφωνα με τον Επικούρειο φιλόσοφο Φιλόδημο, η αρετή της αυτάρκειας είναι αντίθετη της απληστίας. Όπως όλες οι κακίες, έτσι και η απληστία έχει γνωστικά και συναισθηματικά χαρακτηριστικά που αποτελούν συμπλέγματα κενών, ψευδών και βλαβερών δοξασιών. Η πεποίθηση ότι τα εξωτερικά αγαθά είναι πολυτιμότερα από την φρόνηση, την αταραξία και την φιλία οδηγεί τους ανόητους και άπληστους ανθρώπους στην ανασφάλεια, την ταραχή, την μισανθρωπία και την δυστυχία. Η απληστία, όπως κάθε αυτοκαταστροφική και ετεροκαταστροφική κακία, χαρακτηρίζεται από ανορθολογικότητα, έλλειψη αυτογνωσίας και βλαπτική επίδραση στον κοινωνικό ιστό. Ενώ η αυτάρκεια συνυπάρχει με την φρόνηση, την ανδρεία, την δικαιοσύνη και την φιλία, η απληστία συνυπάρχει με την αφροσύνη, την δειλία, την αδικία και την μοναξιά.
Η αυτάρκεια, ως ψυχολογική κατάσταση αντίθετη της υπερβολής, είναι απόρροια της προσωπικής αρετής της φρόνησης του Επικούρειου σοφού και τον οδηγεί στην φιλία, την καλοπροαίρετη αλληλεπίδραση με τους ομοίους του και τους άλλους συνανθρώπους με ειλικρίνεια προθέσεων, λόγων και πράξεων. Η αυτάρκεια ως ενσυνείδητη επιλογή μπορεί να χαρακτηρίζει μόνο τον σώφρονα Επικούρειο, όχι τον υπερβολικά ασκητικό Κυνικό, ούτε τον απάνθρωπα απαθή Στωικό. Αυτάρκεια δεν μπορεί να διαθέτει όποιος δεν έχει κατανοήσει και δεν βιώνει την Επικούρεια φιλοσοφία, επειδή δεν την έχει μελετήσει επισταμένα και συνεχίζει να έχει κενές δοξασίες από τις προηγούμενες εμπειρίες του. Ο μόνος τρόπος να βοηθήσει τον εαυτό του κάποιος, αλλά και να βοηθήσει τους άλλους διαφωτίζοντάς τους ώστε να σταθούν μόνοι στα πόδια τους είναι βιώνοντας την ψυχοθεραπευτική Επικούρεια φιλοσοφία.
Η διάδοση της Επικούρειας φιλοσοφίας
Εκείνος που ακολουθεί την Επικούρεια φιλοσοφία, ως ώριμος και σώφρων άνθρωπος, αντιλαμβάνεται πως είναι προς όφελός του το να είναι καλός, δίκαιος και φιλικός με τους άλλους, καθώς αυτές οι αρετές τον οδηγούν στην ηδονή και την ηρεμία. Αυτό που νιώθει ο καθένας θα μεταδώσει και στο περιβάλλον του. Η αβίαστη διάδοση της Επικούρειας φιλοσοφίας είναι ευχάριστη υπόθεση για κάποιον που νιώθει όμορφα με αυτήν και αισθάνεται ότι και οι συνάνθρωποί του θα βιώσουν αυτή την ευχαρίστηση. Αυτή είναι και η μεγάλη διαφορά του Επικούρειου κινήματος από τα άλλα κοινωνικά κινήματα (τα οικολογικά, τα ανθρωπιστικά, τα πολιτικά κλπ), ότι βασίζεται στην ανθρώπινη φύση που επιθυμεί να ζει ευχάριστα και όχι σε θεωρητικολογίες και καθηκοντολόγια.
Είναι γνωστό από το βιβλίο του Φιλόδημου «Περί Παρρησίας» ότι η διδασκαλία της Επικούρειας φιλοσοφίας στον Κήπο γινόταν με την χρήση παρρησίας σε φιλικό περιβάλλον με στόχο την ψυχοθεραπεία. «Την της ψυχής θεραπείαν» αναφέρει χαρακτηριστικά ο Επικούρειος φιλόσοφος. Η προσπάθεια των Επικουρείων ήταν η αλληλοβοήθεια (το περίφημο «δι’ αλλήλων σώζεσθαι») και η βελτίωση του χαρακτήρα με στόχο την κατάκτηση της φρόνησης και της ψυχικής ισορροπίας. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Επίκουρο: «Κενός περιεχομένου είναι εκείνος ο φιλοσοφικός λόγος που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος».
Στο έργο του «Περί παρρησίας» ο Φιλόδημος περιγράφει τον ειλικρινή αλλά και ευγενικό τύπο του Επικούρειου σοφού:
«Είναι δυνατόν να ξεχωρίσουμε τη φύση κάποιου που μιλά με παρρησία λόγω ευγενικού χαρακτήρα από κάποιον με μοχθηρό χαρακτήρα. Ευγενικός είναι καθένας που πάντα έχει καλή πρόθεση, φιλοσοφεί συνετά και διαρκώς, είναι μεγαλόψυχος, αδιάφορος για τη δόξα, καθόλου πολιτικάντης, απαλλαγμένος από φθόνο, αναφέρεται μόνο στο θέμα συζήτησης και δεν ξεφεύγει από αυτό για να προσβάλλει ή να διαπομπεύσει ή να περιφρονήσει ή να βλάψει, ούτε χρησιμοποιεί ασελγείς εκφράσεις ή κολακείες. Ούτε είναι ασυγκράτητος στη γλώσσα, ούτε μεμψίμοιρος, διότι δεν είναι ανόητος ώστε να θυμώσει ακόμη και αν κάποιος τον βλάψει ελάχιστα, ούτε είναι ευερέθιστος, ούτε τραχύς, ούτε πικρόχολος. Αλλά αυτός που έχει τα αντίθετα χαρακτηριστικά είναι λόγω μοχθηρίας που μιλά με παρρησία».
Κατά αντιστοιχία με το σκεπτικό του Φιλόδημου, αυτή η παρέμβασή μου προτείνει απλές οδηγίες αναγνώρισης των λανθασμένων συμπεριφορών ορισμένων φίλων της Επικούρειας φιλοσοφίας με στόχο την αυτοβελτίωση και την ετεροβελτίωση. Οι συμπεριφορές αυτές πηγάζουν από λανθασμένες νοοτροπίες που δεν μπορούν να οδηγήσουν στην φρόνηση, στην ηρεμία και στην ευδαιμονία.
Λανθασμένες νοοτροπίες και συμπεριφορές
Χρήσιμο είναι να αναγνωρίσουμε ότι σε μια οποιαδήποτε ομάδα ανθρώπων υπάρχει η λεγόμενη εξελισσόμενη ψυχολογία ομάδας, δηλαδή η ταχύτατη μετάδοση συναισθημάτων μεταξύ των μελών της ομάδας. Έτσι, ένας άνθρωπος προβληματικός ψυχολογικά και διανοητικά μπορεί με την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά του να μεταδώσει την ταραχή του και να επηρεάσει αρνητικά ολόκληρη την ομάδα. Αυτό γίνεται μέσω της ικανότητας της ενσυναίσθησης, που έχουμε εμείς οι άνθρωποι. Ενσυναίσθηση είναι η κατανόηση του συνανθρώπου μας. Υπάρχει νοητική ενσυναίσθηση, δηλαδή καταλαβαίνουμε πώς σκέφτεται ο άλλος. Υπάρχει και συναισθηματική ενσυναίσθηση, δηλαδή κατανοούμε πώς αισθάνεται ο συνάνθρωπός μας. Οι μη ισορροπημένοι διανοητικά και ψυχολογικά άνθρωποι αδυνατούν να αντιληφθούν τους άλλους και να συνυπάρξουν φιλικά μαζί τους.
Είναι χρήσιμο λοιπόν να αναγνωρίσουμε ότι και ανάμεσα σε εκείνους που δηλώνουν Επικούρειοι υπάρχουν και ορισμένοι με λανθασμένη νοοτροπία και συμπεριφορά, η οποία διαστρεβλώνει την ουσία της Επικούρειας διδασκαλίας και δεν οδηγεί στον ορθό λογισμό, στην ορθοπραξία και στην ευδαιμονία. Θα αναφέρω τα χαρακτηριστικά ορισμένων τέτοιων ψυχολογικών τύπων λανθασμένης συμπεριφοράς δίνοντάς τους χάριν συνεννόησης φιλοσοφικά ονόματα εντός εισαγωγικών.
Πρώτο θα αναφέρω τον «Κυνικό» τύπο. Είναι ατομικιστής έως αυτιστικός, είναι επιθετικός και ειρωνικός. Αυτοκριτική δεν κάνει ποτέ και σύνθημά του είναι το «έτσι μ’ αρέσει». Ο «Κυνικός» τύπος δεν διαθέτει ενσυναίσθηση ούτε συναισθηματική ούτε νοητική.
Δεύτερο θα αναφέρω τον «Πλατωνικό» τύπο. Αυτός διαθέτει παρορμητικότητα και άμετρο συναισθηματισμό. Τον χαρακτηρίζει η πολυλογία, η έλλειψη συνοχής και η σύγχυση, καθώς στο ρητορικό λόγο του ανακατεύει σωστά και λάθη μαζί. Αυτοκριτική κάνει σπάνια, καθώς στην σκέψη του επικρατεί το «θέλω». Ο «Πλατωνικός» τύπος συνήθως δεν διαθέτει νοητική ενσυναίσθηση.
Ο τρίτος τύπος είναι ο «Αριστοτελικός», που είναι επιδειξιομανής, ματαιόδοξος και ελιτιστής. Αυτοκριτική κάνει σπάνια, καθώς στην σκέψη του επικρατεί το «εγώ είμαι». Συνήθως ο «Αριστοτελικός» τύπος δεν διαθέτει συναισθηματική ενσυναίσθηση.
Ο τέταρτος και τελευταίος τύπος είναι ο «Στωικός». Τον χαρακτηρίζει η υπερβολική αίσθηση του καθήκοντος, η μαχητικότητα, η επιθετικότητα και η υβριστική διάθεση. Και αυτός σπάνια κάνει αυτοκριτική, καθώς στον τρόπο σκέψης του επικρατεί το «πρέπει». Ο «Στωικός» τύπος δεν διαθέτει συναισθηματική ενσυναίσθηση.
Η επιφανειακή προσέγγιση της Επικούρειας φιλοσοφίας από κάποιον δεν έχει κανένα ωφέλιμο αποτέλεσμα. Όπως είπε ο σοφός Επίκουρος: «Όπως η ιατρική δεν ωφελεί καθόλου εάν δεν θεραπεύει τις αρρώστιες του σώματος, έτσι και η φιλοσοφία δεν ωφελεί εάν δεν θεραπεύει τα πάθη της ψυχής». Μόνο αν διαβάσουμε και κατανοήσουμε την σοφή σκέψη του Επίκουρου μπορούμε να βελτιωθούμε και να αποκτήσουμε διανοητική και ψυχολογική ισορροπία έχοντας ως στόχο την αταραξία και την ευδαιμονία και οδηγούς την προσωπική αρετή της φρόνησης και το συμμετοχικό αγαθό της φιλίας.
Η ομοιογένεια των απόψεων και της συμπεριφοράς στους Κήπους με την ελεύθερη βούληση του καθενός μας και σε περιβάλλον φιλίας και παρρησίας θα ενδυναμώσει την προσπάθειά μας και είναι το μεγάλο Επόμενο Βήμα για τους φίλους της Επικούρειας φιλοσοφίας στην χώρα μας. Με την προσωπική ωρίμανση του καθενός μας, μέσω της μελέτης των κειμένων και του φιλικού διαλόγου, θα έρθει η γνώση, η συνήθεια στον ορθό λογισμό και στην ορθοπραξία. Μόνο έτσι θα είμαστε σοβαροί ως ομάδα, εάν όλα τα μέλη μας είναι συγκροτημένα και ψυχικά ισορροπημένα. Με αυτό τον τρόπο θα γίνουμε παράδειγμα σωφροσύνης, αρετής και ευδαιμονίας και για τους συνανθρώπους μας εκτός των Κήπων, οι οποίοι θα θέλουν να μας μιμηθούν. Και αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος μετάδοσης της Επικούρειας φιλοσοφίας.
Θα τελειώσω με την συμβουλή του Δασκάλου μας στο τέλος της επιστολής του «Προς Μενοικέα»:
«Αυτά και τα παρόμοια να μελετάς μέρα και νύχτα, μόνος σου και με τους ομοίους σου, και ποτέ, ούτε στον ύπνο σου ούτε ξύπνιος, δεν θα ταράζεσαι. Και θα ζήσεις σαν θεός ανάμεσα σε ανθρώπους. Γιατί δεν μοιάζει καθόλου με θνητό ον ο άνθρωπος που ζει ανάμεσα σε αθάνατα αγαθά».
Βιβλιογραφία
1. Γιαπιτζάκης Χ. Η αυτοβελτίωση των φίλων της Επικούρειας φιλοσοφίας.
Ανθολόγιο Επικούρειας Φιλοσοφίας Β΄, 101-105.
Εκδόσεις Φίλων Επικούρειας Φιλοσοφίας,
Αθήνα, 2013.
2. Φίλοι Επικούρειας Φιλοσοφίας “Κήπος Αθηνών”.
