The Good and Evil Angels - William Blake 1757–1827
Ο διάλογος Σοφιστής, ανήκει στα έργα της ύστερης συγγραφικής περιόδου του Πλάτωνα. Είναι ο πρώτος διάλογος της ημιτελούς τριλογίας: Σοφιστής – Πολιτικός – Φιλόσοφος. Μόνο οι πρώτοι δύο διάλογοι φαίνεται ότι γράφτηκαν. Αφετηριακό ερώτημα της τριλογίας είναι αν ο σοφιστής, ο πολιτικός και ο φιλόσοφος είναι διαφορετικά πρόσωπα ή μπορούν να είναι ένα. Όσον αφορά τον δραματικό χρόνο, ο Σοφιστής παρουσιάζεται να εκτυλίσσεται την ημέρα αμέσως μετά τον διάλογο Θεαίτητο, όπου είχαν εξετάσει τι είναι γνώση. Κύριοι συνδιαλεγόμενοι στον Σοφιστή είναι ο Ξένος Ελεάτης και ο Θεαίτητος, ενώ παρευρίσκονται ο μαθηματικός Θεόδωρος και ο Σωκράτης. Εξετάζουμε λοιπόν αποσπάσματα από τον Σοφιστή με εστίαση στην πρακτική της διαίρεσης εννοιών (διακριτική), που χρησιμοποιούν οι συνομιλητές για να ορίσουν τον σοφιστή. Στον διάλογο αναπτύσσονται και άλλα θέματα και ρητορική κατά την οποία αναιρείται τόσο ο υλισμός, όσο και ο ιδεαλισμός, αλλά επισημαίνεται και η ασάφεια και έλλειψη τεκμηρίωσης που βρίσκουμε σε προσωκρατικούς φιλοσόφους, όπως ο Παρμενίδης.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αναφορά στον καθαρμό της ψυχής, ως μία από τις εφαρμογές που έχει πρακτική της διαίρεσης, του διαχωρισμού στην περίπτωση της ψυχής των καλών στοιχείων από τα ανεπιθύμητα. Στον τομέα αυτό μάλιστα ο στερεοτυπικός σοφιστής, τον ορισμό του οποίου επιδιώκουν στον διάλογο, μπορεί να έχει ευεργετική επίδραση, γιατί μέσω του διαλόγου μπορεί να απομακρύνει αναληθείς και επιβλαβείς πεποιθήσεις από τον άνθρωπο.1 Ακολουθούν επιλεγμένα χωρία από όλο τον διάλογο, με δείγματα της διαιρετικής μεθόδου. Η μετάφραση στην οποία είναι βασισμένη η απόδοση των χωρίων είναι του Δημήτρη Γληνού. Από τους ορισμούς για τον σοφιστή που προτείνουν και εξετάζουν οι συνομιλητές παραθέτουμε στο άρθρο μόνο τον πρώτο και τον τελευταίο (έβδομο) ορισμό.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΟ ΣΟΦΙΣΤΗ
[216a] ΘΕΟΔΩΡΟΣ Καθώς είχαμε μείνει σύμφωνοι χθες κι εμείς ήρθαμε στην ώρα μας και φέρνουμε μαζί μας και αυτόν τον ξένο από την Ελέα, από την ομάδα των οπαδών του Παρμενίδη και του Ζήνωνα, σημαντικό φιλόσοφο. […]
ΘΑ ΑΝΑΖΗΤΗΣΟΥΝ ΟΡΙΣΜΟ
ΞΕΝΟΣ Μαζί μου πρέπει να καταπιαστείς, κάνοντας αρχή, όπως φαίνεται, από τον σοφιστή και εξετάζοντας και προσπαθώντας να ορίσεις καθαρά, τί είναι άραγε ο σοφιστής. Γιατί ως αυτή τη στιγμή εσύ κι εγώ μόνο την ονομασία έχουμε κοινή. Ως προς το πράγμα που ονομάζουμε μ’αυτή τη λέξη ίσως ο καθένας έχει τη δική του αντίληψη. Ενώ το σωστό είναι πάντα για κάθετι να συμφωνούμε περισσότερο για το περιεχόμενο δίνοντας λογικό ορισμό παρά να είμαστε σύμφωνοι μόνο για το όνομα χωρίς να ορίζουμε την ουσία.
- Προτείνουν να ξεκινήσουν με τα συγκεκριμένα και να μεταβούν στα αφηρημένα.
- Ξεκινούν με την τέχνη της αλιευτικής και παρομοιάζουν εντέλει τον σοφιστή με τον ψαρά.
- Συμφωνούν να ακολουθήσουν τη μέθοδο της διαίρεσης.
ΧΡΗΣΕΙΣ ΔΙΧΟΤΟΜΙΑΣ & ΕΙΔΗ ΚΑΘΑΡΜΩΝ: ΣΩΜΑ & ΨΥΧΗ
- Ξεκινώντας πάλι από το συγκεκριμένο προς το αφηρημένο, αναφέρονται σε διάφορες οικιακές δουλειές, όπως σουρώνω, σκουπίζω, στραγγίζω, γνέθω, κοσκινίζω.
- Παρατηρούν ότι γίνεται σε όλες διαχωρισμός δύο πραγμάτων: άλλοτε ίσης αξίας μεταξύ τους, άλλοτε το ένα είναι πιο χρήσιμο ή το ζητούμενο και τη διαδικασία αυτή την ονομάζουν καθαρμό.
ΞΕΝΟΣ Μου φαίνεται πως όλα όσα είπαμε σημαίνουν κάποιο ξεχώρισμα.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ ναί. [226c]
ΞΕΝΟΣ Το συμπέρασμα μου είναι πως επειδή μέσα σε όλα αυτά βρίσκεται μια τέχνη, πρέπει να της δώσουμε ένα όνομα.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Πώς να την πούμε;
ΞΕΝΟΣ Διακριτική (διαιρετική).
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Εντάξει.
ΞΕΝΟΣ Κοίτα μήπως μπορούμε και σ’αυτήν να βρούμε δύο είδη. […]
ΞΕΝΟΣ Σε όλα αυτά τα ξεχωρίσματα που είπαμε, ήταν να χωρίσει κανείς το καλύτερο από το χειρότερο ή το όμοιο από το όμοιο.
ΞΕΝΟΣ Για το δεύτερο δεν γνωρίζω κάποιο όνομα, για το πρώτο όμως, που κρατάει το καλύτερο και πετάει το χειρότερο, έχω όνομα.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Πες λοιπόν.
ΞΕΝΟΣ [226d] Κάθε τέτοια διάκριση μου φαίνεται ότι από όλους λέγεται καθαρισμός.
[226e] ΞΕΝΟΣ Και αυτός πάλι ο καθαρισμός, δεν μπορούμε να δούμε ότι είναι δύο ειδών;
[…] Όσα γίνονται στα σώματα των έμβιων όντων μέσω της γυμναστικής και της ιατρικής και καθαρίζουν τα σώματα, όπως το λούσιμο και άλλα ασήμαντα ονόματα. Και στα άψυχα σώματα με διαδικασίες καθαρισμού και εξωραϊσμού και τέχνες που έχουν πολλά μικρά ονόματα που μοιάζουν ευτελή και σχετίζονται με την ομορφιά και την τάξη, όπως η βαφική. (227a)
ΟΛΕΣ ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΘΑΡΜΟΥ ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΕΣ
ΞΕΝΟΣ (227b) Δεν είναι όμως καθόλου μικρότερης αξίας (η μία τέχνη από την άλλη). Η λογική μέθοδος δεν δίνει μικρότερη σημασία στη σφουγγιστική από τη φαρμακευτική, επειδή η μία καθαρίζοντας δίνει μικρή ωφέλεια, ενώ η άλλη μεγάλη. Εξετάζει όλες τις τέχνες και προσπαθεί να βρει αν έχουν ή όχι συγγένεια μεταξύ τους, ώστε να κατακτήσει την επιστημονική γνώση και τις εκτιμά όλες το ίδιο όσον αφορά αυτό. Δεν θεωρεί πιο σπουδαίο τον κυνηγό ή τον στρατηγό, από αυτόν που ξεψειρίζει.
Ο ΚΑΘΑΡΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΝΟΙΑΣ
Προσπαθούμε κατά βάση να ξεχωρίσουμε όλους αυτούς τους καθαρισμούς από τον καθαρισμό της ψυχής. Γιατί εκείνο που η λογική μέθοδος προσπαθεί τώρα να ξεχωρίσει από όλα τα άλλα είναι ο καθαρισμός της διάνοιας, αν καταλαβαίνουμε καλά εκείνο που θέλει (ο νους).
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Κατάλαβα και συμφωνώ ότι είναι δύο τα είδη του καθαρισμού: το ένα σχετικό με την ψυχή, που είναι ξεχωριστό από εκείνο που αφορά το σώμα.
ΞΕΝΟΣ [227d] Θαυμάσια. Προσπάθησε τώρα αυτό να παρακολουθήσεις και να χωρίσεις πάλι σε δύο αυτό που ορίσαμε.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Θα προσπαθήσω να το διαχωρίσω ακολουθώντας σε.
ΞΕΝΟΣ Η κακία δεν είναι μέσα στην ψυχή κάτι διαφορετικό από την αρετή;
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Ασφαλώς.
ΞΕΝΟΣ Από την άλλη, είχαμε πει πως καθαρμός είναι να κρατάμε το καλό και να διώχνουμε ό,τι τύχει να είναι κακό.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Έτσι είχαμε πει.
ΞΕΝΟΣ Αν λοιπόν βρίσκουμε πως και από την ψυχή διώχνεται με κάποιον τρόπο η κακία, θα το ονομάσουμε καθαρμό.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Πράγματι.
ΔΥΟ ΤΑ ΚΑΚΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ: Η ΑΣΘΕΝΕΙΑ & Η ΑΣΧΗΜΙΑ
ΞΕΝΟΣ Δύο πρέπει να πούμε είναι τα κακά πράγματα στην ψυχή.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Ποια είναι αυτά;
[228a] ΞΕΝΟΣ Το ένα είναι, όπως στο σώμα, η ασθένεια, το άλλο είναι όπως η ασχήμια.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Δεν κατάλαβα.
ΞΕΝΟΣ Δεν νομίζεις πως η νόσος είναι το ίδιο με τη διχόνοια;
ΞΕΝΟΣ Νομίζεις πως η διχόνοια είναι κάτι άλλο παρά η συμφορά που γεννιέται από κάποια διαφορά σ’εκείνα που από τη φύση τους είναι συγγενή;
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Τίποτε άλλο δεν είναι.
ΞΕΝΟΣ [228b] Και η ασχήμια νομίζεις είναι κάτι άλλο από την ασυμμετρία, που παντού και πάντα είναι δύσμορφη;
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Τίποτε άλλο.
ΞΕΝΟΣ Δες λοιπόν. Στην ψυχή των κακών ανθρώπων δεν βλέπουμε να είναι σε διχόνοια η γνώμη, η επιθυμία, η θέληση, η ηδονή, το λογικό και η λύπη και όλα αυτά μεταξύ τους; […]
ΞΕΝΟΣ Κι όμως είναι όλα συγγενή μεταξύ τους.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Πως θα μπορούσε να είναι αλλιώς.
ΞΕΝΟΣ Άρα αν πούμε πως η κακία είναι διχόνοια και νόσος της ψυχής, σωστά θα το πούμε.
ΞΕΝΟΣ [228c] Πες μου τώρα. Όσα έχουνε κάποια κίνηση και θέσουν κάποιον σκοπό και προσπαθούν να τον πετύχουν, όμως σε κάθε εξόρμηση τους παραστρατίζουν και δεν τον πετυχαίνουν, από τι θα πούμε πως το παθαίνουν αυτό; Από συμμετρία μεταξύ τους ή από ασυμμετρία;
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Προφανώς από ασυμμετρία.
ΞΕΝΟΣ ἀλλὰ και για κάθε ψυχή ξέρουμε πως άθελα της μένει στην άγνοια για καθετί.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Πολύ σωστά. […]
ΞΕΝΟΣ [228e] Η ψυχή λοιπόν πάσχει από δύο ειδών κακά: το ένα το λένε κακία και είναι εμφανές ότι αποτελεί ασθένεια. […] Το άλλο είδος το λένε αμάθεια, δεν συμφωνούν όμως ότι αυτό από μόνο του μέσα στην ψυχή είναι ελάττωμα. […]
ΠΑΡΑΛΛΗΛΗΣΜΟΣ ΣΩΜΑΤΟΣ & ΨΥΧΗΣ
ΞΕΝΟΣ Όσον αφορά το σώμα, δεν υπάρχουν για τα δύο αυτά παθήματα, δύο σχετικές τέχνες;
ΞΕΝΟΣ [229a] Για την ασχήμια η γυμναστική και για την ασθένεια η ιατρική.
ΞΕΝΟΣ Λοιπόν για την υβριστική συμπεριφορά και την αδικία και τη δειλία, η πιο ταιριαστή απ’ όλες τις τέχνες για την αποκατάσταση του δικαίου είναι η σωφρονιστική.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Σωστά, αυτή είναι τουλάχιστον η γνώμη των ανθρώπων.
ΞΕΝΟΣ Και για κάθε λογής αμάθεια μπορεί να πει κανείς καμία τέχνη καταλληλότερη από τη διδασκαλική;
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ [229b] Καμία άλλη.
ΞΕΝΟΣ Σκέψου τώρα: η διδασκαλική έχει ένα είδος θα πούμε; Ή περισσότερα και μάλιστα δύο από αυτά είναι πάρα πολύ σπουδαία; Σκέψου.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Σκέφτομαι.
ΞΕΝΟΣ Να εξετάσουμε αν η άγνοια χωρίζεται κάπως στη μέση. Γιατί αν η άγνοια είναι δύο ειδών, τότε τόσα θα είναι και τα είδη της διδασκαλικής. […]
ΞΕΝΟΣ Μου φαίνεται πως βλέπω ένα μεγάλο είδος άγνοιας, που αντισταθμίζει όλα τα υπόλοιπα.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Ποιο λοιπόν;
ΞΕΝΟΣ Το να νομίζει κανείς πως ξέρει κάτι που δεν το ξέρει. Απ’ αυτό το είδος προέρχονται όλα τα διανοητικά σφάλματα ολονών μας.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Πράγματι.
ΞΕΝΟΣ Και μάλιστα μου φαίνεται ότι μόνο του αυτό το είδος άγνοιας ονομάστηκε αμάθεια.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Έχεις πολύ δίκιο.
ΞΕΝΟΣ [229d] Και τί όνομα να δώσουμε στη διδασκαλική τέχνη που μας λυτρώνει από αυτό το κακό;
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Νομίζω, ξένε μου, πως τα άλλα μέρη της διδασκαλικής τα ονομάζουν επαγγελματική διδασκαλία, αυτό όμως εδώ εμείς τουλάχιστον το λέμε παιδεία. […]
ΞΕΝΟΣ [230d] Γιατί όπως οι γιατροί των σωμάτων ξέρουν ότι δεν μπορεί να ωφεληθεί το σώμα από την τροφή, πριν αφαιρεθεί ό,τι εμποδίζει την απορρόφηση της, έτσι και για την ψυχή δεν μπορεί να υπάρχει όφελος από τα μαθήματα, αν πρώτα δεν αφαιρεθούν τα εμπόδια και οι στρεβλές απόψεις και να συναισθανθεί το άτομο ότι γνωρίζει μόνο αυτά που γνωρίζει και όχι περισσότερα.
ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Αυτή είναι πράγματι η καλύτερη και πιο σώφρων διάθεση. […]
ΤΕΛΙΚΟΣ (7ος) ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΟΦΙΣΤΗ
ΞΕΝΟΣ Έτσι λοιπόν θα έχει πει την αλήθεια όποιος πει ότι ο σοφιστής κατάγεται από το γένος της αντιφατικοποιητικής τέχνης, που ανήκει στο υποκριτικό μέρος της δοξασιομιμητικής και είναι από το φαντασματοπλαστικό γένος της ειδωλοποιητικής, όχι από το θεϊκό, αλλά το ανθρώπινο είδος παραγωγής, και από το μέρος της τέχνης αυτής που κάνει ταχυδακτυλουργικά με τα λόγια. (268c–d)
Επανέρχονται στην εστίαση του διαλόγου, στο τελευταίο μέρος (265e-268d) και με τη διαιρετική και πάλι μέθοδο, δίνουν τον έβδομο και τελικό ορισμό του σοφιστή. Έχουν ήδη διαιρέσει τις ανθρώπινες τέχνες σε αποκτητικές (πραγμάτων που υπάρχουν ήδη) και παραγωγικές (που κατασκευάζουν πράγματα που δεν υπήρχαν πριν). Στις παραγωγικές διακρίνουν τη θεϊκή (όταν δημιουργεί ο θεός) και την ανθρώπινη (όταν δημιουργεί ο άνθρωπος). Εστιάζοντας στην ανθρώπινη, η παραγωγική διακρίνεται πάλι σε παραγωγική πραγμάτων (π.χ. όταν χτίζουμε ένα σπίτι) και ομοιομάτων (π.χ. όταν ζωφραφίζουμε το σπίτι αυτό σε πίνακα). Η ομοιοματοπαραγωγική πάλι διαιρείται σε δύο: κατασκευή ομοιωμάτων για υπαρκτά πράγματα (εικονιστική) και κατασκευή ομοιωμάτων για ανύπαρκτα πράγματα (φαντασματοπλαστική). Ο σοφιστής και πάλι θα αναζητηθεί στο δεύτερο μέρος. Θα χρησιμοποιήσει μάλιστα τον εαυτό του για την αναπαράσταση ψευδών εννοιών (μιμητική), όπως οι ηθοποιοί, όχι κάποιο είδωλο. Όσα πει θα φαίνονται επιστημονικά (δοξασιομιμητική), αλλά δεν θα είναι και όλα αυτά τα κάνει ο σοφιστής συνειδητά και από πρόθεση (υποκριτική), όχι από αφέλεια και άγνοια (απλοϊκή). Όλα αυτά όχι στον δημόσιο λόγο, αλλά σε ιδιωτικές συναντήσεις. Εκεί εντοπίζουν τον σοφιστή.
Περίπλοκα μπορεί να φαντάζουν όλα αυτά. Ας έχουμε όμως κατά νου, ότι όπως έχει δείξει νεότερη έρευνα σε επιστημονικές περιοχές, όπως η Χημεία, η Βιολογία, η Φυσική, η αλήθεια δεν φαίνεται να συμπαθεί την απλότητα. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως κάθε τι περίπλοκο είναι αληθές, το αληθές με λεπτομέρεια και ακρίβεια, συχνά είναι εξαιρετικά περίπλοκο. Τουλάχιστον όταν πρέπει να αποδοθεί με τη γραμμικότητα του ανθρώπινου λόγου.
ΒΙΒΛΟΓΡΑΦΙΑ
ΚΕΙΜΕΝΟ Plato. Platonis Opera, ed. John Burnet. Oxford University Press. 1903. www.perseus.tufts.edu.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ (βασισμένη) Πλάτων: Σοφιστής. Εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια: Δημήτρης Γληνός, Αθήνα: Ζαχαρόπουλος. 1940.
Καλογερόπουλος, Κωνσταντίνος. 2016. Η κάθαρση στην αρχαιοελληνική γραμματεία. Creative commons, archive.gr/?p=777 (5/11/2019)
Χατζοπούλου, Κατερίνα. 2019α. Περιθώρια βελτίωσης του πολιτικού συστήματος: η πολιτική ως πρώτη των επιστημών. Πρακτικά του 2ου Πανελληνίου Συνεδρίου Επιστημολογίας ‘Διδακτική των Επιστημών’, (επιμ.) Τηλέμαχος Καλομοίρης & Μαρία Κάλφα, Philosophia Ancilla Concilia IV. 123-133. Καβάλα: Logia.
Χατζοπούλου, Κατερίνα. 2019β. Θέματα αρχαίας ελληνικής φιλοσοφία ΙΙ. Καβάλα: Ξυράφι.
1# Σχετίζεται άραγε ο καθαρμός της διάνοιας που περιγράφεται εδώ με τους καθαρμούς των Πυθαγορείων; Η πρόθεση φαίνεται να είναι κοινή. Για την έννοια του καθαρμού γενικά στην αρχαία Ελλάδα βλ. Καλογερόπουλος (2016).
