Όταν η καρδιά σκληραίνει…
«… Η καρδιά είναι το μέρος που φωλιάζει η αγάπη και πολύ πιθανό να είναι πράγματι έτσι. Όταν μια απώλεια μας ταρακουνήσει, άξαφνα η καρδιά υποφέρει και νομίζει πως θα πεθάνει. Μετά, για να μπορέσει να τα βγάλει πέρα, ψάχνει έναν τρόπο για να μετριάσει τον πόνο της, να προστατευτεί, να κρυφτεί, να γίνει σκληρή.»
«…Η καρδιά περιβάλλεται από μία μεμβράνη, το περικάρδιο. Και η δουλειά του περικάρδιου είναι να την προστατεύει. Απ’ ότι φαίνεται, όταν η καρδιά μας υποφέρει, η μεμβράνη την αγκαλιάζει με μητρική στοργή και σκληραίνει σχηματίζοντας κάτι σαν πανοπλία που μας επιτρέπει να επιβιώσουμε. Χωρίς αυτήν την παροδική σκληράδα, ίσως να μην μπορούσαμε ν’ αντέξουμε συναισθηματικά κάποιες δυστυχίες.
Αυτό που προσπαθώ να σου εξηγήσω είναι ότι η καρδιά της γιαγιάς πέτρωσε από τη μέρα που της συνέβη κάτι φρικτό και το περικάρδιό της προσπάθησε να την προστατέψει. Αφού για την αιτία της δυστυχίας της δεν υπήρχε λύση και ο πόνος δεν έλεγε να φύγει, το περικάρδιο ποτέ δεν μπόρεσε να απελευθερώσει την καρδιά της.
Για να την προστατέψει από εκείνη την αβάσταχτη αλήθεια από εκείνο το καρφωμένο αγκάθι, το περικάρδιο την έσφιξε στην αγκαλιά του με τόση δύναμη που την άφησε αναίσθητη.»
«Δεν μπορούσα να φανταστώ χειρότερο πράγμα. Να ξεριζώνεις ένα αγκάθι για να μπορέσεις να μείνεις ζωντανός και μετά να συνειδητοποιείς πως, ναι μεν δεν νιώθεις πόνο χωρίς το αγκάθι, αλλά δεν νιώθεις ούτε την καρδιά σου… Τα μάτια μου θόλωσαν και ήμουν έτοιμη να βάλω τα κλάματα.»
Χόρχε Μπουκάι
Η ιστορία της σκλήρυνσης
της καρδιάς του Φαραώ
Στην πρακτική της ζωής ο βαθμός ελευθερίας επιλογής διαφέρει κάθε δεδομένη στιγμή. Αν ο βαθμός ελευθερίας να επιλέξω το καλό είναι μεγάλος, απαιτείται μικρότερη προσπάθεια να επιλέξω το καλό. Αν είναι μικρότερος, απαιτείται μεγαλύτερη προσπάθεια, βοήθεια από τους άλλους και ευνοϊκές συνθήκες.
Ένα κλασικό παράδειγμα αυτού του φαινομένου είναι η βιβλική ιστορία της αντίδρασης του Φαραώ στο αίτημα να απελευθερώσει τους Εβραίους. Φοβάται τα όλο και περισσότερα βάσανα που βρίσκουν τον ίδιο και τον λαό του- υπόσχεται να αφήσει ελεύθερους τους Εβραίους· αλλά με το που ο επικείμενος κίνδυνος εξαφανίζεται, «η καρδιά του σκληραίνει» και αποφασίζει να μην τους απελευθερώσει.
Αυτή η διαδικασία της σκλήρυνσης της καρδιάς είναι το κεντρικό ζήτημα στη συμπεριφορά του Φαραώ. Όσο περισσότερο αρνείται να επιλέξει το σωστό, τόσο σκληραίνει η καρδιά του. Κανένα βάσανο, όσο έντονο κι αν είναι, δεν μπορεί να αλλάξει αυτή τη μοιραία εξέλιξη, και τελικά καταλήγει στη δική του καταστροφή και την καταστροφή του λαού του. Δεν υπέστη ποτέ αλλαγή στην καρδιά του, επειδή αποφάσιζε μόνο με βάση τον φόβο· και λόγω αυτής της έλλειψης αλλαγής, η καρδιά του σκλήρυνε ακόμη πιο πολύ, μέχρι που δεν του απέμεινε καμία ελευθερία επιλογής.
Η ιστορία της σκλήρυνσης της καρδιάς του Φαραώ συνιστά απλώς μια ποιητική έκφραση αυτού που παρατηρούμε καθημερινά αν κοιτάξουμε την εξέλιξη τη δική μας αλλά και των άλλων. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: Ένα λευκό αγόρι οκτώ ετών έχει έναν μικρό φίλο, τον γιο μιας έγχρωμης υπηρέτριας. Η μητέρα του δεν θέλει να παίζει με τον μικρό νέγρο και λέει στον γιο της να σταματήσει να κάνει παρέα μαζί του. Το παιδί αρνείται. Η μητέρα του υπόσχεται να τον πάει στο τσίρκο αν υπακούσει και το παιδί ενδίδει.
Αυτό το βήμα της αυτοπροδοσίας και της αποδοχής της δωροδοκίας κάνει κάτι στο μικρό αγόρι. Νιώθει ντροπή, η αίσθηση της ακεραιότητάς του έχει πληγωθεί, έχει χάσει την αυτοπεποίθησή του. Ωστόσο, δεν έχει συμβεί τίποτα το ανεπανόρθωτο. Δέκα χρόνια αργότερα ερωτεύεται μια κοπέλα- δεν είναι ένα απλό ξελόγιασμα. Και οι δύο αισθάνονται έναν βαθύ ανθρώπινο δεσμό που τους ενώνει, αλλά η κοπέλα ανήκει σε κατώτερη κοινωνική τάξη από την οικογένεια του αγοριού. Οι γονείς του δεν θέλουν τον αρραβώνα και προσπαθούν να τον μεταπείσουν. Όταν βλέπουν ότι παραμένει ανένδοτος, του υπόσχονται ένα ταξίδι έξι μηνών στην Ευρώπη αν περιμένει να επισημοποιήσει τον αρραβώνα μετά την επιστροφή του. Εκείνος αποδέχεται την προσφορά. Συνειδητά πιστεύει ότι το ταξίδι θα του κάνει πολύ καλό – και φυσικά ότι δεν θα αγαπάει την κοπέλα του λιγότερο όταν επιστρέψει.
Ωστόσο, τα πράγματα δεν εξελίσσονται έτσι. Βλέπει πολλές άλλες κοπέλες, είναι πολύ δημοφιλής, η φιλαρέσκειά του ικανοποιείται και τελικά η αγάπη του και η απόφασή του να παντρευτεί εξασθενούν όλο και περισσότερο. Πριν από την επιστροφή του της γράφει ένα γράμμα με το οποίο διαλύει τον αρραβώνα.
Πότε πήρε την απόφασή του; Όχι, όπως νομίζει, τη μέρα που γράφει το τελικό γράμμα, αλλά τη μέρα που αποδέχεται την προσφορά των γονιών του να πάει στην Ευρώπη. Διαισθάνθηκε, αν και όχι συνειδητά, ότι αποδεχόμενος τη δωροδοκία πούλησε τον εαυτό του – και πρέπει να κάνει κι εκείνος αυτό που υποσχέθηκε: να χωρίσει. Η συμπεριφορά του στην Ευρώπη δεν είναι ο λόγος του χωρισμού, αλλά ο μηχανισμός μέσω του οποίου πετυχαίνει να εκπληρώσει την υπόσχεσή του.
Σε αυτό το σημείο έχει προδώσει τον εαυτό του και πάλι και οι συνέπειες είναι αυξημένη αυτοπεριφρόνηση (κρυμμένη πίσω από την ικανοποίηση νέων κατακτήσεων), εσωτερική αδυναμία και έλλειψη αυτοπεποίθησης. Χρειάζεται να παρακολουθήσουμε κι άλλο τη ζωή του λεπτομερώς; Καταλήγει να εργάζεται στην επιχείρηση του πατέρα του, αντί να σπουδάσει φυσική, στην οποία έχει κλίση. Παντρεύεται την κόρη κάποιων πλουσίων φίλων των γονιών του, γίνεται επιτυχημένος επιχειρηματίας και πολιτικός ηγέτης, που λαμβάνει μοιραίες αποφάσεις ενάντια στη φωνή της ίδιας του της συνείδησης, γιατί φοβάται να αντισταθεί στην κοινή γνώμη.
Η ιστορία του είναι μια ιστορία σκλήρυνσης της καρδιάς. Η μια ηθική ήττα τον κάνει πιο επιρρεπή να υποστεί κι άλλη, μέχρι που φτάνει στο σημείο απ’ όπου δεν υπάρχει πια επιστροφή. Στα οκτώ του θα μπορούσε να είχε αντισταθεί και να είχε αρνηθεί τη δωροδοκία· ήταν ακόμα ελεύθερος. Και ίσως ένας φίλος, ένας παππούς, ένας δάσκαλος, ακούγοντας το δίλημμά του, να τον βοηθούσε. Στα δεκαοκτώ ήταν ήδη λιγότερο ελεύθερος- η υπόλοιπη ζωή του συνιστά μια διαδικασία μείωσης της ελευθερίας, μέχρι το σημείο που χάνει το παιχνίδι της ζωής.
Οι περισσότεροι που κατέληξαν να γίνουν αδίστακτοι και σκληροί, ακόμη και ως αξιωματούχοι του Χίτλερ και του Στάλιν, ξεκίνησαν τη ζωή τους με την ευκαιρία να γίνουν καλοί. Μια λεπτομερής ανάλυση της ζωής τους μπορεί να μας αποκαλύψει σε τι βαθμό είχε σκληρύνει η καρδιά τους κάθε δεδομένη στιγμή και πότε χάθηκε η τελευταία ευκαιρία να παραμείνουν άνθρωποι. Υπάρχει επίσης και η αντίθετη εικόνα· η πρώτη νίκη κάνει την επόμενη ευκολότερη, μέχρι που η επιλογή του καλού δεν απαιτεί πλέον προσπάθεια.
Το παράδειγμά μας υπογραμμίζει ότι οι περισσότεροι αποτυγχάνουν στην τέχνη της ζωής όχι επειδή είναι φύσει κακοί η τόσο άβουλοι που δεν μπορούν να ζήσουν μια καλύτερη ζωή, αλλά επειδή δεν αφυπνίζονται και δεν αντιλαμβάνονται πότε βρίσκονται σε ένα σταυροδρόμι και πρέπει να αποφασίσουν. Δεν αντιλαμβάνονται πότε η ζωή τούς θέτει μια ερώτηση και πότε έχουν ακόμα στη διάθεσή τους εναλλακτικές απαντήσεις. Ύστερα, με κάθε βήμα που κάνουν στον λάθος δρόμο, γίνεται όλο και δυσκολότερο να παραδεχτούν ότι βρίσκονται στον λάθος δρόμο, συχνά μόνο και μόνο επειδή πρέπει να παραδεχτούν ότι χρειάζεται να επιστρέφουν στην πρώτη λανθασμένη στροφή που πήραν και να αποδεχτούν το γεγονός ότι σπατάλησαν ενέργεια και χρόνο.
Η ελευθερία δεν είναι μια σταθερή ιδιότητα την οποία είτε «έχουμε» είτε «δεν έχουμε». Μάλιστα, δεν υπάρχει «ελευθερία» παρά μόνο ως λέξη και ως αφηρημένη έννοια. Υπάρχει μόνο μία πραγματικότητα: η πράξη απελευθέρωσης του εαυτού μας κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων.
Σε αυτή τη διαδικασία ο βαθμός της ικανότητάς μας να κάνουμε επιλογές μεταβάλλεται με κάθε πράξη, με την πρακτική της ζωής μας. Κάθε βήμα στη ζωή που αυξάνει την αυτοπεποίθηση, την ακεραιότητα, το θάρρος, την αποφασιστικότητά μου αυξάνει και τη ικανότητά μου να επιλέξω την επιθυμητή εναλλακτική, μέχρι που τελικά γίνεται πιο δύσκολο για μένα να επιλέξω τη μη επιθυμητή απ’ ό,τι την επιθυμητή πράξη. Από την άλλη, κάθε πράξη παράδοσης και δειλίας με αποδυναμώνει, ανοίγει τον δρόμο για περισσότερες πράξεις παράδοσης και τελικά η ελευθερία χάνεται.
Η Καρδιά του Ανθρώπου
ERICH FROMM
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΟΠΤΡΑ
