Οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες ήταν δημιουργήματα της αμάθειας, της άγνοιας, της ανασφάλειας και του φόβου των απλοϊκών ανθρώπων. Είναι η παράλογη πίστη σε υπερφυσικές δυνάμεις (μάγια, ξόρκια, ονειρομαντεία, βασκανία) για πράγματα που υποτίθεται ότι φέρνουν κακοτυχία. Είναι δυνάμεις που αντέχουν δυστυχώς στο χρόνο και έχουν επικρατήσει προφορικά από γενιά σε γενιά.
Οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες έβρισκαν εφαρμογή στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων του τόπου μας και εμείς εδώ το καταγράφουμε ως μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Σας παραθέτουμε μερικές απ’ αυτές:
• Δεν δάνειζαν αυγά, ψωμί, προζύμι και λάδι μετά τη δύση του ηλίου.
• Ο επισκέπτης έμπαινε και έβγαινε από την ίδια πόρτα (για να μη χαλάσει το προξενιό).
• Σε καινούργιο σπίτι ή μαγαζί έμπαιναν πάντα με το δεξί
• Το σαπούνι και το ψαλίδι δεν δινόταν χέρι με χέρι (για να μη μαλώσουν).
• Το ψαλίδι δεν έμενε ανοιχτό (για να μην υπάρχει γκρίνια και γλωσσοφαγιά).
• Στην αυλόπορτα κρεμούσαν πέταλο αλόγου (για να είναι υγιείς και «σιδερένιοι»).
• Αν έπεφτε η εικόνα από το εικονοστάσι ή χυνόταν το λάδι του καντηλιού κάτι κακό θα συνέβαινε.
• Όταν φαγούριζε η μύτη έλεγαν «θα φάμε ξύλο», αν η δεξιά παλάμη «θα πάρουμε λεφτά», αν η αριστερή «θα δώσουμε», αν η πατούσα «έχουμε να κάνουμε δρόμο».
• Αν χυνόταν καφές θα έρχονταν χρήματα στο σπίτι.
• Αν ο καφές είχε φουσκάλα σήμαινε πως «κακό μάτι» μας φθονεί.
• Στο θεμελίωμα ενός καινούριου σπιτιού συνηθιζόταν η σφαγή κόκορα για να έχει προκοπή και υγεία η οικογένεια.
• Το πρόσωπο απέφευγαν να το στηρίζουν με τα δύο χέρια, γιατί σήμαινε θάνατο γονιού.
• Όταν έσπαγε ο καθρέφτης ή κάποιο κρύσταλλο χωρίς υπαιτιότητα κάποιου προμήνυε θάνατο.
• Όταν «πλέκεις» τα δάκτυλα των χεριών, «κλειδώνεις» την τύχη σου.
• Χαρακτηριστική η αναφώνηση: «πολλά χρόνια θα ζήσεις» όταν εμφανιζόταν κάποιος που προηγουμένως μιλούσαν γι’ αυτόν (με καλά λόγια).
• Όταν έτρωγε η οικογένεια και ερχόταν επισκέπτης του έλεγαν «σ΄ αγαπάει η πεθερά σου».
• Το χτύπημα ξύλινης επιφάνειας σήμαινε αποτροπή του κακού, λέγοντας «χτύπα ξύλο».
• Έριχναν αλάτι ή έβαζαν τη σκούπα ανάποδα για να φύγουν οι ανεπιθύμητοι επισκέπτες.
• Όταν το σπίτι πενθούσε δεν φύτευαν λουλούδια ή φυτά.
• Στο νυφιάτικο στρώσιμο του κρεβατιού «έριχναν» ένα αγοράκι, για να γεννηθεί αγόρι το πρώτο παιδί.
• Το νυφικό όταν δανειζόταν, έπρεπε να φορεθεί από τρεις νύφες.
• Ένα παιδί πρόσεχε να μη δρασκελίσει κάποιο φίλο του που ήταν πεσμένος κάτω γιατί δεν θα ψήλωνε. Αν το ξαναδρασκελούσε το κακό εκμηδενιζόταν.
• Όταν κάποιος έδινε ξίδι, μαντήλι ή κολόνια ο άλλος έπρεπε να του δώσει κάτι σαν αντίτιμο γιατί διαφορετικά θα μάλωναν.
Αυτά και άλλα πολλά έβρισκαν (και βρίσκουν ακόμη) εφαρμογή στην καθημερινή ζωή των κατοίκων του χωριού μας.
Η μεταφυσική του λαού
Μαγεία
Η λέξη μαγεία είναι αρχαία σανσκριτική και σημαίνει απάτη. Είναι «η τέχνη» – η διαδικασία – με την οποία οι άνθρωποι επικαλούνται τα κακά και πονηρά πνεύματα για να κάνουν κακό σε κάποιον άλλον άνθρωπο.
Καρφώματα
Χρησιμοποιούσαν συνήθως ανθρωποειδή ομοιώματα από κερί ή φωτογραφίες ή πλάκες σαπούνι και τα τρυπούσαν με βελόνες ή καρφιά, βάζοντας ανθρώπινα νύχια ή τρίχες από το μισούμενο πρόσωπο.
Μάγια
Μαρτυρίες αναφέρουν ότι συχνά συναντούσαν γυναίκες – μάγισσες γυμνές στα σταυροδρόμια και σε έρημα στενά του χωριού συνήθως νύχτα με πανσέληνο, να επικαλούνται το σατανά και το φεγγάρι για να κάνουν κακό σε κάποιον άνθρωπο.
Στο χωριό μας παλιά – οι γυναίκες κυρίως – πίστευαν πολύ τα μάγια και γι’ αυτό έκαναν συχνά αγιασμό ή πήγαιναν εσώρουχα στην εκκλησία να τα διαβάσει ο παπάς.
Λέγεται ότι στα Σπάτα υπήρχαν τέσσερις γυναίκες που έκαναν μάγια και καρφώματα και όλοι τις απέφευγαν. Η συμβολή των οδών Ελ. Βενιζέλου και Σπ. Γεωργάκη («στης Κυρα Λένης») ήταν τόπος μαγείας, γι’ αυτό οι μητέρες απέτρεπαν τα παιδιά τους να περνούν από εκεί τα μεσημέρια και τα μεσάνυχτα.
Κατάδεσμοι
«Το δέσιμο» αφορούσε περισσότερο τις σχέσεις μεταξύ των νεονύμφων ή των ερωτευμένων. Πρόσεχαν να κόβουν τα φυτίλια από τις λαμπάδες του γάμου και να τα φυλάσσουν στα εικονίσματα καθώς επίσης πρόσεχαν να μη πιεί ο νέος, ή η νέα «μανόγαλα» (μητρικό γάλα από λεχώνες μάνα και κόρη).
Ξόρκια
Ήταν έμμετρα ή πεζά και λέγονταν πολύ συχνά για την αποτροπή του κακού γενικά, της αρρώστιας των ανθρώπων όπως ανεμοπύρωμα, κριθαράκι, εξανθήματα κ.λ.π. αλλά και των ζώων. Χαρακτηριστικά έλεγαν. «Να πάει το κακό στ’ άγρια βουνά και στ’ άγρια λαγκάδια, εκεί να πάει το κακό, να πάει η σκοτούρα», ή «στα όρη τα βουνά», ή «Ιησούς Χριστός νικάει κι όλα τα κακά σκορπάει» και η ξεματριάστρα «έφτυνε» τρεις φορές αυτόν που ξεμάτιαζε.
Βασκανία
Οι άνθρωποι του παλιού καιρού πίστευαν πολύ στη βασκανία, στο «κακό μάτι».
Για να προφυλαχθούν έβαζαν μουτζούρα από τον τέντζερη πίσω από τ’ αυτί, φυλαχτά με «τίμιο ξύλο» και μπλε χάντρες στα παιδιά αλλά και στα ζώα…
Υπήρχαν πολλοί τρόποι ξεματιάσματος ή «ξεμετρήματος» όπως:
• «φτύσιμο» στον κόρφο ή στο χώμα
• προσευχές που τελείωναν πάντα με το «Ιησούς Χριστός Νικά κι όλα τα Κακά σκορπά».
Ξεμάτιασμα με το μαντηλάκι
Σε μια από τις τέσσερις γωνίες ενός ανδρικού μαντηλιού τσέπης έβαζαν λίγο αλάτι και το έδεναν κόμπο. Από τον κόμπο μέχρι την απέναντι γωνία μετρούσαν μία παλάμη ανοιχτή και τέσσερα δάχτυλα κλειστά.
Άρχιζαν το ξεμάτιασμα και διαπίστωναν το μαντήλι να κονταίνει, αν ήταν ματιασμένος ο άνθρωπος. Μπορεί να έφτανε έως και μια παλάμη.
Συνεχίζοντας το ξεμάτιασμα το μαντήλι άρχιζε ν’ απλώνει. Στο τέλος (9η φορά) το μαντήλι είχε φτάσει στο αρχικό του μήκος, δηλαδή, μια παλάμη ανοιχτή και τέσσερα δάκτυλα κλειστά. Τελειώνοντας τη διαδικασία έπαιρναν το αλάτι και το έριχναν σ’ ένα ποτήρι με νερό και ράντιζαν τον ματιασμένο.
Την ίδια διαδικασία έκαναν και για το ξεμάτιασμα των ζώων.
(Μαρτυρία: Μαρία Κων. Μίχα)
Προσευχή – ξεμάτιασμα στ’ αρβανίτικα:
Σιρ Μαρία – σιρ Μαρία
Τι μαρς συν (όνομα)
Γκα μ σκρία
Γκα βέτουλατ
Γκα σκεέτουλατ
Γκα ζέρε ντ μ σκρία
Τι για στίες ντάρα ντέτιτ
Σε νι γκουρ νι μνιόμ
Νι ντιάλι τσ νιε γήπετε
κουλιάτσ με βάλι
Τρι μότρα έρημο μότρα
τρι μότρα ζούρα
Τι μάρς σιν (όνομα)
Παναγία – Παναγία
Να πάρεις το μάτι (όνομα)
Από τα πνευμόνια
Από τα φρύδια
Από τις μασχάλες
Απ’ όλα τα πνευμόνια
Ρίχτα μακριά στη θάλασσα
Σε μια πέτρα βρεγμένη
Ένα παιδί που δεν του δίνουν
κουλούρι με λάδι
Τρεις αδελφάδες ερημοαδελφάδες
τρεις αδελφάδες μαύρες
Να πάρεις το μάτι (όνομα).
Αυτό λεγόταν εννέα φορές.
(Μαρτυρία: Μαρίας Κων. Μίχα).
Ξεμάτιασμα με το λάδι
Γέμιζαν ένα ποτήρι νερό μέχρι τη μέση και έβαζαν λίγο λάδι σ’ ένα φλυτζανάκι του καφέ.
Άρχιζαν να λένε λόγια του ξεματιάσματος βουτώντας το δάκτυλο στο λάδι και έσταζαν μία σταγόνα μέσα στο ποτήρι.
Αν η σταγόνα σχημάτιζε «μάτι» (δεν διαλυόταν) ήταν ματιασμένος, αν διαλυόταν το κακό μάτι είχε «πιάσει» και ο ξεματιασμένος έπρεπε να πιεί τρεις γουλιές απ’ αυτό το νερό με το λάδι.
Υπήρχαν και άλλοι τρόποι, όπως και άλλα «λόγια» ξεματιάσματος, αλλά συναντήσαμε απροθυμία στη μετάδοση των λόγων, καθώς πιστεύεται ότι έτσι χάνεται η δύναμη όσων ξέρουν να ξεματιάζουν και δεν έχει επιτυχία το ξεμάτιασμα.
Πίστευαν ότι μάτιαζαν όσοι είχαν πυκνά φρύδια, οι γαλανομάτηδες αλλά και οι ζηλόφθονοι.
Συνήθως ματιάζονταν τα μικρά παιδιά, οι όμορφες κοπέλες, τα καλοταϊσμένα ζώα, ακόμα και τα «μπερικέτια» δηλ. τα καλά σπαρτά, τα γεμάτα από καρπό αμπέλια και ελιές.
Ονειρομαντεία
Αποτελεί παλιά συνήθεια των παλαιών ανθρώπων. Στηρίζεται στην αντίληψη ότι με τα όνειρα προλέγει ο Θεός στον άνθρωπο κάτι που πρόκειται να γίνει ή να συμβεί στο μέλλον.
Στην Ελλάδα, σε μεγάλο ποσοστό, η εξήγηση των ονείρων είναι σχεδόν κοινή. Σε μερικούς τόπους το ίδιο όνειρο άλλοι το θεωρούν «για καλό» και άλλοι «για κακό».
Στον τόπο μας κάποιες από τις ερμηνείες είναι:
Δόντι: αν σου πέφτει, κάποιος δικός σου θα πεθάνει
Λάσπη: αν πέσεις, κάποιος θ’ αρρωστήσει
Άλογο: θα συμβεί κάτι καλό
Φίδι: έχεις καλούς φίλους (κατ’ άλλους εχθρούς)
Μωρό: θα περάσεις στενοχώρια
Κόκκινο αίμα: θα συμβεί μεγάλο κακό άμεσα
Ψάρια: θα περάσεις λαχτάρα
Νεκρός: αν στο όνειρο ο άνθρωπος είναι νεκρός είναι καλό, αν είναι ζωντανός, σημαίνει ότι θα ζήσει πολλά χρόνια.
Υπάρχουν βέβαια κι άλλα σημαδιακά όνειρα με τις ερμηνείες τους, κοινές σχεδόν σ’ όλη την Ελλάδα. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να ονειρεύονται, να αναζητούν και να ερμηνεύουν τα μηνύματα του σύμπαντος.
Η Ελλάδα των μύθων, των θρύλων και των παραδόσεων
Ένας τόπος που αφθονεί σε παράξενες και ανεξήγητες ιστορίες, σε αφηγήσεις που σε οδηγούν σε παράξενα μαγευτικά τοπία, σε μονοπάτια αδιέξοδα.
Ιστορίες ντυμένες με ξωτικές μελωδίες, περίεργους καλπασμούς και κραυγές.
Μάγισσες και νεράιδες, περίεργα και αλλόκοτα όντα, αγερικά και στοιχειά.
Σήμερα όλα αυτά μας φαίνονται απόμακρα και αστεία, βγαλμένα λες από ταινία επιστημονικής φαντασίας. Όμως με αυτές τις ιστορίες μεγάλωσαν οι πρόγονοί μας, αυτές άκουγαν σαν παραμύθι από τη γιαγιά τους, αυτές διηγούνταν στα καφενεία και το βράδυ κοντά στο τζάκι…
Ας θυμηθούμε μερικές:
Λάμιες ή Λιάμιες
Οι παλαιότεροι θυμούνται ότι νωρίς το πρωί ή αργά το βράδυ, όταν πήγαιναν οι αγρότες στη δουλειά τους, συναντούσαν ξωτικά (εξωδιαστατικά όντα). «Λάμιες ή Λιάμιες» ονόμαζαν αυτές τις όμορφες νεράιδες που προσπαθούσαν να τους προκαλέσουν να μιλήσουν για να τους πάρουν τη λαλιά και να τους μαγέψουν.
Τις συναντούσαν στο πηγάδι στην περιοχή «Προκαλίσι» ή στο Βαθύ πηγάδι (σημερινό Αεροδρόμιο). Μαρτυρίες αναφέρουν ότι όταν τα άλογα τρόμαζαν και χλιμίντριζαν «έβλεπαν» λάμιες.
Πριμιλίγκες
Μαρτυρίες αναφέρουν παρουσίες παράξενων όντων πάνω στα κυπαρίσσια του Αγίου Κωνσταντίνου που άλλαζαν μορφή από σκύλο σε γάτα ή σε κόκορα. Πολλοί ήταν αυτοί που σήκωναν τα τουφέκια τους να τα σκοτώσουν όμως αυτά γίνονταν φωτιά και ανεμοστρόβιλος και χάνονταν στον ουρανό.
Τα έλεγαν και «πριμιγιάστες» (αρβ. «έξω από δω»).
Μεταφυσικές ιστορίες
«Η Σφίγγα των Σπάτων»
Η Σφίγγα των Σπάτων είναι ένα άγαλμα αρχαϊκής εποχής που βρέθηκε στην περιοχή του Αεροδρομίου. Κατά τους ιστορικούς ήταν φύλακας των τάφων των νεκρών.
Λέγεται ότι όταν γίνονταν οι εκχωματώσεις στην περιοχή οι εργάτες άκουγαν δυνατά ουρλιαχτά κυρίως τις βραδινές ώρες. Φαίνεται ότι οι άνθρωποι παραβίαζαν αυτά που εκείνη είχε ταχθεί εδώ και αιώνες να διαφυλάττει. Τους νεκρικούς τάφους. Ένωσε τη φωνή της μαζί με τις φωνές των καλλιεργητών του Μεσογείτικου κάμπου για ν’ αποτραπεί ο ξεριζωμός. Κανείς δεν την άκουσε!
Βρίσκεται εξόριστη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών και αποτελεί έμβλημα του Δήμου των Σπάτων.
Ανεμοστρόβιλος
Μαρτυρίες αναφέρουν, πως στο σταυροδρόμι που βρίσκεται σήμερα το Κέντρο Υγείας Σπάτων, έπιανε ξαφνικά, δυνατός αέρας που σήκωνε μεγάλες ποσότητες σκόνης και χανόταν στον ουρανό. Οι άνθρωποι που τυχαία βρίσκονταν εκεί, έμεναν ακίνητοι λέγοντας «Ιησούς Χριστός Νικά κι όλα τα Κακά σκορπά» και περίμεναν να φύγει το κακό. Όταν στη δεκαετία του 1980 κτίστηκε η περιοχή, το φαινόμενο αυτό δεν ξαναπαρουσιάστηκε.
Πού έβγαιναν «τ’ αγερικά»
Ύστερ’ από αφηγήσεις πολλών γερόντων, γράφει ο κύριος Γιαννάκης, τα μέρη όπου εμφανίζονταν αγερικά, ξωτικά κ.λ.π. στην περιοχή των Σπάτων είναι τα εξής:
1) Στο «πηγάδι του Προκαλίσι», που βρίσκεται στα βόρεια των Σπάτων. Στο πηγάδι τούτο έχουν πνιγεί επτά άτομα και άλλα τρία έχουν σωθεί από άλλους Σπαταναίους. Για τελευταία φορά (1973) μια κοπέλα 23 ετών και μητέρα δύο παιδιών από τα Σπάτα πνίγηκε εκεί. Οι ντόπιοι ισχυρίζονται ότι υπήρχε από παλιά, και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να υπάρχει, στοιχειό στο εν λόγω πηγάδι και γι’ αυτό ακριβώς το λόγο καλύψανε το στόμιό του τώρα τελευταία. Για την κοπέλα αυτή λένε οι δικοί της ότι ένα χρόνο πριν απ’ την αυτοκτονία της ακούγονταν, στα θεμέλια του σπιτιού της, δυνατά χτυπήματα κατά τις νυχτερινές ώρες.
2) Στο «πηγάδι της Παράγκας, στα νότια των Σπάτων. Οι γεροντότεροι λένε ότι εκεί βγαίνουνε νεράιδες και χορεύανε γύρω από το σημείο του πηγαδιού. Μάλιστα, πολλοί Σπαταναίοι ισχυρίζονται ότι τις έχουν δει «με τα ίδια τα μάτια τους». Μια γυναίκα μάλιστα, τώρα 47 χρόνων (Σημ. δική μας: η αφήγηση το 1973, άρα έτος γέννησης το 1926 + 1 απόκλιση) τις είχε δει όταν ήτανε μικρό κοριτσάκι και πήγαινε στο αμπέλι το φαγητό στους δικούς της. Στη σπηλιά αυτή ακουγόταν μουσική και διάφορες φωνές που τραγουδούσαν εκεί μέσα. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο δεν πλησίαζαν οι κάτοικοι των Σπάτων σε τούτη τη σπηλιά. Πάντως, τώρα τελευταία, προ δεκαετίας και πλέον (δηλ. πριν από το έτος 1963, έτος αφήγησης), μέσα σ’ αυτή τη σπηλιά βρέθηκαν αρχαιολογικοί θησαυροί από χρυσάφι που βρίσκονται όλοι στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.
3) Περιοχή «Πεύκο του Νιαστή» μέχρι την εκκλησία του Αγ. Κων/νου. Ο χώρος βρίσκεται στα ανατολικά των Σπάτων. Το τοπωνύμιο «Πεύκος Νιαστή» το έχω βρει σε μερικά συμβόλαια του 19ου και του δικού μας (20ου) αιώνα. Η τοποθεσία υπήρχε από τα πρώτα ελεύθερα χρόνια, όπως φαίνεται από έγγραφα του καιρού εκείνου, και βρίσκεται ανατολικά των Σπάτων. Στην περιοχή αυτή, και κυρίως στον κεντρικό δρόμο, εμφανίζονταν διάφορα ζώα και άλλαζαν συνεχώς μορφή. Π.χ., εμφανιζόταν ένας σκαντζόχοιρος και μεταμορφωνόταν σε κόκορα μαύρο, ο κόκορας (μεταμορφωνόταν) σε σκυλί, το σκυλί σε κριάρι, το κριάρι σε βόδι. Τις ίδιες μεταβολές έχουν δει και πολλοί άλλοι άνθρωποι. Μερικοί μάλιστα, με το όπλο τους, έχουν αποπειραθεί να τουφεκίσουν τα ζώα αυτά, αλλά εκείνην ακριβώς τη στιγμή το ζώο γινόταν φωτιά και σηκωνόνταν ψηλά σαν ανεμοστρόβιλος, μέχρι να χαθεί. (Σ.Σ.: Για το μαύρο κόκορα έχω ακούσει μερικά από παλαιούς ηλικιωμένους συγχωριανούς μου, όλους φευγάτους… Κι από τις δύο γιαγιάδες μου, Αθηνά και Ελένη. Ότι δηλαδή ήταν μεν σπάνιος αλλά «γρουσούζης» όπως ήταν και ο «λαθουράκος», εκείνος δηλαδή με μαύρα φτερά, κατά περιοχές, ο επιποίκιλος. Έτσι ώστε το σύνολό του να κλίνει προς μαύρο, το σκούρο. Και ότι από κοκοράκι το σφάζουν, πριν δηλαδή «ανδρωθεί» και λαλήσει. Η ίδια περίπου πρόληψη υπήρχε και στην Αθήνα.
Περιλαμβάνεται στο βιβλίο
του Γ. Χατζησωτηρίου
«Ιστορίες από τα χωριά των Μεσογείων»
