Σύμφωνα με τον Επίκουρο:
«Όλη η φιλοσοφία οφείλει να υπηρετεί έναν πρακτικό και χρήσιμο για την ανθρώπινη ζωή σκοπό. Διαφορετικά είναι κενή νοήματος και σημασίας.
«Όλη η φιλοσοφία οφείλει να υπηρετεί έναν πρακτικό και χρήσιμο για την ανθρώπινη ζωή σκοπό. Διαφορετικά είναι κενή νοήματος και σημασίας.
Μάταιος (κενός) είναι ο φιλοσοφικός λόγος που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος' ακριβώς όπως η ιατρική δεν ωφελεί παρά μόνο όταν θεραπεύει τις αρρώστιες του σώματος (τάς νόσους των σωμάτων), έτσι και η φιλοσοφία δεν προσφέρει τίποτα, αν δεν απαλλάσσει την ψυχή από τα πάθη της (ψυχής πάθος)».
Παρ’ όλο που δεν είναι βέβαιο ποιος είναι ο συγγραφέας αυτής της -διάσημης κατά την αρχαιότητα- φράσης, χάρη στον προγραμματικό της χαρακτήρα μπορεί να χρησιμεύσει ως πλαίσιο αναφοράς για το σύνολο της επικούρειας διδασκαλίας, και ιδιαίτερα για εκείνο το τμήμα της που ενδιαφέρεται κυρίως για τη θεραπεία των δεινών του βίου, δηλαδή για την ηθική θεωρία.
Η δραστηριότητα του φιλοσόφου -ο λόγος του, η σκέψη ή θεωρία- θεωρείται μηδαμινή και μάταιη (κενή), άνευ σημασίας, αν δεν συμβάλλει στην εξάλειψη του πόνου της ψυχής ή του νου.
Η σύγκριση της φιλοσοφίας με την ιατρική, σύγκριση κατά την οποία και οι δύο νοούνται ως πρακτικές και χρήσιμες δραστηριότητες, δεν είναι διόλου πρωτότυπη.
Ωστόσο δεν είναι διόλου περιττή: θέτει ταυτόχρονα μια σειρά αρχών που πρέπει να διέπουν τον φιλοσοφικό στοχασμό.
1. Η ζωή, η συνηθισμένη και εύκολα αποκαλύψιμη ζωή γύρω μας και εντός μας, νοείται ως διαδικασία που πρέπει να εκτυλίσσεται ανεμπόδιστα' δηλαδή απαλλαγμένη από αρρώστια, πόνο, βάσανα.
Η υγεία είναι απαραίτητο γνώρισμα της ζωής.
Οτιδήποτε περιορίζει την απρόσκοπτη εξέλιξη αυτής της διαδικασίας πρέπει να εξαλείφεται.
Οποιαδήποτε κατάσταση δημιουργεί αρρώστια και πόνο αντί για υγεία και ηδονή, οτιδήποτε παρεμποδίζει την ελεύθερη, φυσική πορεία της ζωής πρέπει να αντιμετωπίζεται και να αφανίζεται ή να επανορθώνεται.
2. Ιατρική και φιλοσοφία αποτελούν μέσα που οδηγούν στον ίδιο στόχο: σε μια ζωή απαλλαγμένη από αρρώστια και πόνο, μια ζωή σωματικής και νοητικής υγείας η οποία θα δημιουργεί στον ζωντανό οργανισμό την κατάλληλη φυσική ισορροπία που είναι απαραίτητη για την ευημερία και την ευτυχία του.
Ιατρική και φιλοσοφία, θεωρούμενες ως πρακτικές τέχνες ή δεξιότητες (τέχναι), έχουν να εκπληρώσουν ένα φυσικό λειτούργημα: η πρώτη οφείλει να θεραπεύει τις ασθένειες του σώματος, η δεύτερη τα βάσανα της ψυχής.
Αν δεν εκπληρώνουν αυτή την αποστολή, αν δεν μπορούν να λειτουργούν ως μέσα που εξασφαλίζουν υγεία στο σώμα και στην ψυχή, είναι και οι δύο ανώφελες και δεν αποφέρουν τίποτα σε κανέναν.
3.Η φιλοσοφία, λοιπόν, και ειδικά η ηθική φιλοσοφία, πρέπει να αποδεικνύει την πρακτική χρησιμότητα της, όπως και η ιατρική ή οποιαδήποτε άλλη τέχνη.
Έτσι θα ικανοποιηθεί το σωκρατικό αίτημα για μια «ιατρική της ψυχής».
Ο Επίκουρος προσπερνά συνειδητά τις θεωρητικές περιπλοκές του αιτήματος αυτού, που διατυπώθηκε πρώτα από τον Πλάτωνα και κατόπιν από τον Αριστοτέλη, για να επαναβεβαιώσει τη θεμελιώδη αρχή ότι μια τέχνη υπηρετεί ένα πραγματικό -δηλαδή πρακτικό- και όχι απλώς θεωρητικό σκοπό.
Η φιλοσοφία για τη φιλοσοφία δεν έχει νόημα για τον Επίκουρο.
Η ίδια η δραστηριότητα του φιλοσόφου, ο λόγος του, πρέπει να παράγει ευεργετικά αποτελέσματα.
Η φιλοσοφία πρέπει να βοηθά τη φύση να κάνει τη δουλειά της: πρέπει δηλαδή να συμβάλλει στην υγεία, δηλαδή σ’ εκείνη την ισορροπία ή αρμονία που συνιστά τον ίδιο τον φυσικό σκοπό (τέλος) κάθε ζωντανού όντος.
Για να χρησιμοποιήσω ακόμη μια φορά μια έκφραση του Μαρξ, ο φιλόσοφος οφείλει να αποδεικνύει το «εντεύθεν» του στοχασμού του.
Η φιλοσοφία οφείλει να είναι θετική ή να μην υπάρχει καθόλου' πρακτική και όχι θεωρητική' χρήσιμη, και όχι απλώς μια άσκηση που δεν υπηρετεί κανένα σκοπό εκτός από τον απλό στοχασμό (θεωρία).
Το γνήσιο σωκρατικό αίτημα είχε ξεχαστεί, χαμένο στους λαβυρίνθους των πλατωνικών και αριστοτελικών θεωρητικών κατασκευών.
Επιστροφή στον Σωκράτη, λέει ο Επίκουρος' επιστροφή στο γνήσιο αίτημα, να υπηρετεί η ουμανιστική φιλοσοφία έναν πραγματικό, πρακτικό σκοπό, να απαλύνει δηλαδή τα δεινά και τα βάσανα της ζωής, να συμβάλλει στη φροντίδα της υγείας της ψυχής και του νου.
Διότι αυτή είναι η raison d’etre της φιλοσοφίας.
Διαφορετικά, ποιος χρειάζεται τη φιλοσοφία;
Έχουμε δει ότι στη διαίρεση της φιλοσοφίας που μας δίνει ο ίδιος ο Επίκουρος, οι λογικές, γνωσιολογικές και επιστημονικές θεωρίες παίζουν έναν ευρύ καθοδηγητικό, προπαιδευτικό ρόλο στην απαλλαγή του ατόμου από αβάσιμους φόβους.
Τέτοιοι φόβοι προκαλούνται από την προκατάληψη, τον μύθο, την παράδοση και την ψευδόμενη θρησκεία’ με δυο λόγια, από τις εσφαλμένες ιδέες για την φύση της πραγματικότητας.
Ο Κανών και η Φυσική μαζί θα πρέπει να αποδεικνύουν όχι μόνο την εν δυνάμει εξηγητική τους αξία αλλά και την πρακτική τους χρησιμότητα.
Η φράση εκείνη, ωστόσο, που παρομοιάζει την φιλοσοφία με την ιατρική, ισχύει ιδιαίτερα για την ηθική θεωρία, την κατ’ εξοχήν θεραπευτική δραστηριότητα του φιλοσόφου.
Όλοι οι μετα-αριστοτελικοί φιλόσοφοι, με εξαίρεση τους Ακαδημαϊκούς, συμφωνούν σ’ αυτό.
Ο Επίκουρος συλλαμβάνει την ιδέα μιας τέχνης η οποία, ασφαλής μέσα στο εμπειρικό πεδίο της οντογνωσιολογικής θεωρίας, θα ήταν ικανή να θεραπεύει τα δεινά της ζωής: μια πρακτική δραστηριότητα που θα προστάτευε και θα ενίσχυε την απρόσκοπτη στήριξη των δυνάμεων της ζωής.
Το να πούμε -όπως λένε κάποιοι- ότι αυτή η άποψη υποδηλώνει μια αρνητική, πεσιμιστική στάση, τη ζοφερή σύλληψη μιας ζωής γεμάτης αρρώστια, πόνο και βάσανα, σημαίνει ότι έχουμε χάσει το νόημα.
Η αλήθεια είναι ότι ο Επίκουρος, όπως όλοι οι σύγχρονοί του, τηρεί μια ρεαλιστική στάση απέναντι στα δεινά της ζωής, δεινά που προέρχονται και από τη φύση και από τον πολιτισμό: τις παγίδες της ανθρώπινης φύσης και του χαρακτήρα, αλλά και τις αντιξοότητες ενός «μοντέρνου», ραγδαία εξελισσόμενου περίπλοκου κόσμου.
Ο κόσμος του Επίκουρου είναι ένας κοσμοπολίτικος κόσμος όπου ελλοχεύουν κάθε λογής απρόσμενοι κίνδυνοι για το ξεριζωμένο, αλλοτριωμένο άτομο, το ήδη τόσο ευπρόσβλητο από τα φυσικά δεινά του βιολογικού κύκλου της ζωής του.
Η στάση του Επίκουρου είναι στάση μετρημένης αισιοδοξίας, και τα λόγια του εκστομίζονται, θα λέγαμε, μέσα από σφιγμένα δόντια.
Και πάλι, όπως οι σύγχρονοί του, ο Επίκουρος επιμένει στη χρησιμότητα, την πρακτική θεραπευτική αξία μιας δραστηριότητας που είναι εξ ορισμού θεωρητική.
Η φιλοσοφία καλείται να αναλάβει το βάρος των καιρών και να δείξει ότι δεν είναι άσχετη: να δώσει στο άτομο έναν ηθικό κανόνα, μια πρακτική δεξιότητα που θα επιτρέψει και θα προαγάγει την αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου, την υποστήριξη των ζωτικών του δυνάμεων.
Στα αποσπασματικά γραπτά του Επίκουρου υπάρχουν διάσπαρτες φράσεις που επιβεβαιώνουν το αποστολικό έργο της φιλοσοφίας και την εν δυνάμει χρησιμότητά της στην ανακούφιση από τα δεινά της ζωής και στην καθοδήγηση του ατόμου προς τον φυσικό του σκοπό.
Έναν απόηχο συναντούμε στην ακόλουθη φράση, όπου η πραγματική ή αληθινή φιλοσοφία παρομοιάζεται με την πραγματική ή αληθινή υγεία:
«Δεν πρέπει να προσποιούμαστε (ού προσποιεισθαι) ότι φιλοσοφούμε, αλλά να φιλοσοφούμε πραγματικά (όντως φιλοσοφεΐν)' δεν έχουμε ανάγκη να φαινόμαστε υγιείς (δοκεΐν υγιαίνειν), αλλά να είμαστε στ’ αλήθεια υγιείς (όντως ύγιαίνειν)».
Η υγεία του σώματος και του νου αποτελεί φυσική και αναγκαία συνθήκη για το ευ ζην και την ευδαιμονία όλων των έμβιων όντων.
Ως τέτοια, είναι μια εύλογη και θεμιτή φιλοδοξία για τα ανθρώπινα όντα, μια ψυχική κατάσταση που εμπεριέχει ένα ολόκληρο πρόγραμμα ζωής.
Η φιλοσοφική δραστηριότητα που ανταποκρίνεται σ’ αυτή την ψυχική κατάσταση, η αληθινή φιλοσοφία, οφείλει να μας παρέχει τα όπλα για να πολεμήσουμε τις αντιξοότητες της ζωής και του κόσμου, αποφασιστικά και άτεγκτα.
Αρχίζοντας με την μεθοδική διευθέτηση των αισθητηριακών εντυπώσεων, των παραστάσεων και των συναισθημάτων μας, θα πρέπει στη συνέχεια να προχωρήσουμε στην απεμπλοκή μας από τον λαβύρινθο των μη αναγκαίων και βλαπτικών επιθυμιών που αποτελούν την κυριότερη αιτία του αισθήματος ανικανοποίητου, δυσφορίας και απογοήτευσης στη ζωή μας.
Απαραίτητη για το σκοπό αυτό είναι μια αυστηρή εσωτερική πειθαρχία - και η φιλοσοφία είναι αυτή που μπορεί να μας δώσει ένα τέτοιο πρότυπο.
'Όπως ακριβώς δεν έχουμε ανάγκη από μια ψευδαίσθηση υγείας, έτσι δεν έχουμε ανάγκη από μια ψευδεπίγραφη φιλοσοφία που δεν καταπιάνεται με τα -δεινά της ζωής και είναι ανίκανη να παράγει αληθινή διανοητική και ψυχική υγεία: η φιλοσοφία ως ένα είδος θεραπείας, δηλαδή ως θεραπεία ψυχής είναι για τον Επίκουρο η μόνη δικαιολογημένη και σημαντική θεωρητική δραστηριότητα, ακριβώς χάρη στις πρακτικές συνέπειες που μπορεί να επιφέρει.
Abraam Koen
- Η φιλοσοφία του Επίκουρου
- Εκδόσεις Θύραθεν
- Μετάφραση Στυλιανός Δημόπουλος
