Εἰσαγωγὴ
Κατὰ τὴν πίστι τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν οἱ ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι ζῶντα πρόσωπα, μὲ τὰ ὁποῖα ἐπικοινωνοῦμε μυστικῶς ἐν τῇ λατρείᾳ καὶ τῇ προσευχῇ. Ὅπως ὁ ἴδιος ὁ ἅγιος Γρηγόριος σημειώνει, ὁμιλῶν περὶ τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου:
«Ἀθανάσιον ἐπαινῶν, ἀρετὴν ἐπαινέσομαι. Ταὐτὸν γὰρ ἐκεῖνόν τε εἰπεῖν καὶ ἀρετὴν ἐπαινέσαι, ὅτι πᾶσαν ἐν ἑαυτῷ συλλαβὼν εἶχε τὴν ἀρετήν, ἤ, τό γε ἀληθέστερον εἰπεῖν, ἔχει. Θεῷ γὰρ ζῶσι πάντες οἱ κατὰ Θεὸν ζήσαντες, κἂν ἐνθένδε ἀπαλλαγῶσι. Καθ' ὃ καὶ Ἀβραὰμ καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακὼβ ἀκούει Θεός, ὁ Θεός, ὡς "οὐ νεκρῶν Θεός, ἀλλὰ ζώντων". Ἀρετὴν δὲ ἐπαινῶν, Θεὸν ἐπαινέσομαι, παρ' οὗ τοῖς ἀνθρώποις ἡ ἀρετὴ καὶ τὸ πρὸς αὐτὸν ἀνάγεσθαι ἢ ἐπανάγεσθαι διὰ τῆς συγγενοῦς ἐλλάμψεως»1. Ἀπὸ ὅλους τοὺς μεγάλους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας οἱ πληροφορίες, οἱ ὁποῖες ἔχουν διασωθῆ περὶ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, εἶναι οἱ περισσότερες. Αὐτὸ συμβαίνει ἐπειδὴ «ὅλαι σχεδὸν αἱ λεπτομέρειαι τοῦ βίου του παρελαύνουν διὰ τῶν στίχων τῶν ποιημάτων του, διὰ τῶν γραμμῶν τῶν ἐπιστολῶν του καὶ διὰ τῶν λόγων του»2. Ἐγεννήθη περὶ τὸ 328 προφανῶς ἐν Ἀριανζῷ, ἕνα μικρὸ χωρίο πλησίον τῆς Ναζιανζοῦ. «Ἡ οἰκογένεια αὐτοῦ, κατέχουσα "οἶκον καὶ κτῆσιν σύμμετρον" καὶ ἀνήκουσα εἰς τὴν τάξιν τῶν γαιοκτημόνων, διέμενεν εἰς τὴν Ἀριανζόν, χωρίον κείμενον πλησίον τῆς μικρᾶς πόλεως Ναζιανζοῦ»3. Ὁ πατήρ του, ἀρχικῶς, δὲν ἦτο χριστιανός, ἀλλὰ προσελκύσθη στὸν Χριστιανισμὸ ἀπὸ τὴν εὐσεβῆ σύζυγό του Νόννα. Ἦταν, μάλιστα, τοιαύτη ἡ μεταστροφή του ὥστε ἐπελέγη καὶ ἐχειροτονήθη ἀπὸ πορευομένους πρὸς τὴν Α´ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο στὴν Νίκαια ἐπισκόπους ὡς ἐπίσκοπος τῆς Ναζιανζοῦ. «Μετὰ πολλὰ δάκρυα καὶ πολλὰς προσευχὰς τῆς Νόννης ἀπέκτησε τρία τέκνα, κατὰ σειρὰν τὴν Γοργονίαν, τὸν Γρηγόριον καὶ τὸν Καισάριον»4. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἔλαβε δαψιλῆ μόρφωσι. Ἐφοίτησε «εἰς τὰς σχολὰς τῆς Καισαρείας Καππαδοκίας, Καισαρείας Παλαιστίνης καὶ Ἀλεξανδρείας... Ἐν Ἀλεξανδρείᾳ ἐγνώρισε τὸν ἀρχιεπίσκοπον Ἀθανάσιον καὶ τὸν μέγαν ἀσκητὴν Ἀντώνιον, ἴσως δὲ ἤκουσε καὶ διαλέξεις Διδύμου τοῦ Τυφλοῦ»5. Ἐσυνέχισε τὶς σπουδές του στὰς Ἀθήνας, τὸ μεγαλύτερο πανεπιστήμιο τῆς ἐποχῆς, μαζὶ μὲ τὸν ἐπιστήθιο φίλο του ἅγιο Βασίλειο, καὶ ὑπῆρξε συμφοιτητὴς μὲ τὸν μετέπειτα αὐτοκράτορα καὶ ἀναβιωτὴ τῆς εἰδωλολατρίας Ἰουλιανό. Ἐκεῖ «παρηκολούθησε κυρίως μαθήματα ρητορικῆς καὶ φιλολογίας... Ἦτο τόσον ἀξιόλογος ἡ ἀπόδοσίς του εἰς τοὺς δύο τούτους ἐπιστημονικοὺς κλάδους, ὥστε οἱ φοιτητικοὶ σύλλογοι κατὰ τὴν τότε δικαιοδοσίαν των παρεχώρησαν εἰς αὐτὸν καθηγητικὴν ἕδραν καὶ δὲν τοῦ ἐπέτρεψαν νὰ φύγη μετὰ τοῦ Βασιλείου, ὡς εἶχον συμφωνήσει οἱ δύο»6. Ἐδίδαξε γιὰ ἕνα ἔτος καὶ κατόπιν ἐπέστρεψε στὴν πατρίδα του. Ἀργότερα τὸν βλέπομε νὰ συμμονάζη μετὰ τοῦ ἁγίου Βασιλείου στὸ ἀγρόκτημα τοῦ τελευταίου. «Ἐμελέτησαν ἀπὸ κοινοῦ τὴν θεολογίαν, βάσει κυρίως τῶν συγγραμμάτων τοῦ Ὠριγένους, ἐκ τῶν ὁποίων ἐφιλοτέχνησαν τὴν Φιλοκαλίαν, καὶ συνειργάσθησαν εἰς τὴν σύνταξιν μοναχικῶν κανόνων. Διεφώνουν ὅμως ὡς πρὸς τὴν κατεύθυνσιν τοῦ μοναχικοῦ βίου, διότι ὁ μὲν Βασίλειος ἦτο ὀπαδὸς τῆς "πράξεως", ἤτοι τῆς ἐνεργοῦ ἀσκήσεως εἰς φιλανθρωπικὰ κοινόβια, ὁ δὲ Γρηγόριος ἐκυμαίνετο μεταξὺ αὐτῆς καὶ τῆς "θεωρίας, ἤτοι τῆς ἀδρανοῦς ἐν ἐρημίᾳ διαβιώσεως πρὸς ἐπίτευξιν τῆς κοινωνίας μετὰ τοῦ Θεοῦ»7.
«Ἀθανάσιον ἐπαινῶν, ἀρετὴν ἐπαινέσομαι. Ταὐτὸν γὰρ ἐκεῖνόν τε εἰπεῖν καὶ ἀρετὴν ἐπαινέσαι, ὅτι πᾶσαν ἐν ἑαυτῷ συλλαβὼν εἶχε τὴν ἀρετήν, ἤ, τό γε ἀληθέστερον εἰπεῖν, ἔχει. Θεῷ γὰρ ζῶσι πάντες οἱ κατὰ Θεὸν ζήσαντες, κἂν ἐνθένδε ἀπαλλαγῶσι. Καθ' ὃ καὶ Ἀβραὰμ καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακὼβ ἀκούει Θεός, ὁ Θεός, ὡς "οὐ νεκρῶν Θεός, ἀλλὰ ζώντων". Ἀρετὴν δὲ ἐπαινῶν, Θεὸν ἐπαινέσομαι, παρ' οὗ τοῖς ἀνθρώποις ἡ ἀρετὴ καὶ τὸ πρὸς αὐτὸν ἀνάγεσθαι ἢ ἐπανάγεσθαι διὰ τῆς συγγενοῦς ἐλλάμψεως»1. Ἀπὸ ὅλους τοὺς μεγάλους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας οἱ πληροφορίες, οἱ ὁποῖες ἔχουν διασωθῆ περὶ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, εἶναι οἱ περισσότερες. Αὐτὸ συμβαίνει ἐπειδὴ «ὅλαι σχεδὸν αἱ λεπτομέρειαι τοῦ βίου του παρελαύνουν διὰ τῶν στίχων τῶν ποιημάτων του, διὰ τῶν γραμμῶν τῶν ἐπιστολῶν του καὶ διὰ τῶν λόγων του»2. Ἐγεννήθη περὶ τὸ 328 προφανῶς ἐν Ἀριανζῷ, ἕνα μικρὸ χωρίο πλησίον τῆς Ναζιανζοῦ. «Ἡ οἰκογένεια αὐτοῦ, κατέχουσα "οἶκον καὶ κτῆσιν σύμμετρον" καὶ ἀνήκουσα εἰς τὴν τάξιν τῶν γαιοκτημόνων, διέμενεν εἰς τὴν Ἀριανζόν, χωρίον κείμενον πλησίον τῆς μικρᾶς πόλεως Ναζιανζοῦ»3. Ὁ πατήρ του, ἀρχικῶς, δὲν ἦτο χριστιανός, ἀλλὰ προσελκύσθη στὸν Χριστιανισμὸ ἀπὸ τὴν εὐσεβῆ σύζυγό του Νόννα. Ἦταν, μάλιστα, τοιαύτη ἡ μεταστροφή του ὥστε ἐπελέγη καὶ ἐχειροτονήθη ἀπὸ πορευομένους πρὸς τὴν Α´ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο στὴν Νίκαια ἐπισκόπους ὡς ἐπίσκοπος τῆς Ναζιανζοῦ. «Μετὰ πολλὰ δάκρυα καὶ πολλὰς προσευχὰς τῆς Νόννης ἀπέκτησε τρία τέκνα, κατὰ σειρὰν τὴν Γοργονίαν, τὸν Γρηγόριον καὶ τὸν Καισάριον»4. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἔλαβε δαψιλῆ μόρφωσι. Ἐφοίτησε «εἰς τὰς σχολὰς τῆς Καισαρείας Καππαδοκίας, Καισαρείας Παλαιστίνης καὶ Ἀλεξανδρείας... Ἐν Ἀλεξανδρείᾳ ἐγνώρισε τὸν ἀρχιεπίσκοπον Ἀθανάσιον καὶ τὸν μέγαν ἀσκητὴν Ἀντώνιον, ἴσως δὲ ἤκουσε καὶ διαλέξεις Διδύμου τοῦ Τυφλοῦ»5. Ἐσυνέχισε τὶς σπουδές του στὰς Ἀθήνας, τὸ μεγαλύτερο πανεπιστήμιο τῆς ἐποχῆς, μαζὶ μὲ τὸν ἐπιστήθιο φίλο του ἅγιο Βασίλειο, καὶ ὑπῆρξε συμφοιτητὴς μὲ τὸν μετέπειτα αὐτοκράτορα καὶ ἀναβιωτὴ τῆς εἰδωλολατρίας Ἰουλιανό. Ἐκεῖ «παρηκολούθησε κυρίως μαθήματα ρητορικῆς καὶ φιλολογίας... Ἦτο τόσον ἀξιόλογος ἡ ἀπόδοσίς του εἰς τοὺς δύο τούτους ἐπιστημονικοὺς κλάδους, ὥστε οἱ φοιτητικοὶ σύλλογοι κατὰ τὴν τότε δικαιοδοσίαν των παρεχώρησαν εἰς αὐτὸν καθηγητικὴν ἕδραν καὶ δὲν τοῦ ἐπέτρεψαν νὰ φύγη μετὰ τοῦ Βασιλείου, ὡς εἶχον συμφωνήσει οἱ δύο»6. Ἐδίδαξε γιὰ ἕνα ἔτος καὶ κατόπιν ἐπέστρεψε στὴν πατρίδα του. Ἀργότερα τὸν βλέπομε νὰ συμμονάζη μετὰ τοῦ ἁγίου Βασιλείου στὸ ἀγρόκτημα τοῦ τελευταίου. «Ἐμελέτησαν ἀπὸ κοινοῦ τὴν θεολογίαν, βάσει κυρίως τῶν συγγραμμάτων τοῦ Ὠριγένους, ἐκ τῶν ὁποίων ἐφιλοτέχνησαν τὴν Φιλοκαλίαν, καὶ συνειργάσθησαν εἰς τὴν σύνταξιν μοναχικῶν κανόνων. Διεφώνουν ὅμως ὡς πρὸς τὴν κατεύθυνσιν τοῦ μοναχικοῦ βίου, διότι ὁ μὲν Βασίλειος ἦτο ὀπαδὸς τῆς "πράξεως", ἤτοι τῆς ἐνεργοῦ ἀσκήσεως εἰς φιλανθρωπικὰ κοινόβια, ὁ δὲ Γρηγόριος ἐκυμαίνετο μεταξὺ αὐτῆς καὶ τῆς "θεωρίας, ἤτοι τῆς ἀδρανοῦς ἐν ἐρημίᾳ διαβιώσεως πρὸς ἐπίτευξιν τῆς κοινωνίας μετὰ τοῦ Θεοῦ»7.
2. Οἱ προϋποθέσεις τοῦ ὀρθοδόξως θεολογεῖν
α. Τὸ θεολογεῖν, δηλ. τὸ ὁμιλεῖν περὶ τοῦ Θεοῦ μπορεῖ νὰ εἶναι φιλοσοφικὸ ἢ ἐκκλησιαστικό. Ἡ διαφορὰ φιλοσοφικῆς καὶ ἐκκλησιαστικῆς θεολογίας ἔγκειται στὸ γεγονὸς ὅτι ἡ φιλοσοφικὴ θεολογία ὁμιλεῖ ἀπροϋποθέτως περὶ τοῦ Θεοῦ. Ἕκαστος φιλόσοφος (ἕκαστος ἄνθρωπος) δύναται νὰ λέγη ὅ,τι νομίζει περὶ τοῦ Θεοῦ, χωρὶς νὰ γνωρίζη ἢ νὰ πρέπει νὰ γνωρίζη τί ἔχουν πῆ οἱ πρὸ αὐτοῦ φιλόσοφοι. Ἀντιθέτως ἡ ἐκκλησιαστικὴ θεολογία δὲν εἶναι προνόμιο κάποιων ἀνθρώπων, ἀλλὰ ἀπαύγασμα τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιωτῆς τῶν πιστῶν καὶ ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας προϋποθέτει πιστότητα καὶ συνέπεια στὴν Παράδοσί της. Ἡ Ἐκκλησία θεολογεῖ ἐμπροϋποθέτως· ὁμιλεῖ περὶ τοῦ Θεοῦ βασιζομένη στὴν Ἀποστολική της Παράδοσι, δηλ. σὲ ὅσα ὁ Θεάνθρωπος Κύριος ἀπεκάλυψε στοὺς ἁγίους Ἀποστόλους, οἱ ὁποῖοι μὲ τὴν σειρά τους τὰ παρέδωσαν στοὺς διαδόχους τους, δηλ. στοὺς ἐπισκόπους τῆς Ἐκκλησίας. Γι' αὐτὸ καὶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος κακίζει τοὺς αὐτοχειροτονημένους θεολόγους τῆς ἐποχῆς του, οἱ ὁποῖοι ἐθεολόγουν ἀφ' ἑαυτῶν καὶ ὄχι μὲ βάσι τὴν παραδεδομένη πίστι καὶ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας. «Ὅταν ἴδω τὴν νῦν γλωσσαλγίαν καὶ τοὺς αὐθημερινοὺς σοφοὺς καὶ τοὺς χειροτονητοὺς θεολόγους, οἷς ἀρκεῖ τὸ θελῆσαι μόνον πρὸς τὸ εἶναι σοφοῖς· ποθῶ τὴν ἀνωτάτω φιλοσοφίαν καὶ "σταθμὸν ἔσχατον" ἐπιζητῶ, κατὰ τὸν Ἱερεμίαν, καὶ ἐμαυτῷ μόνῳ συγγενέσθαι βούλομαι»8. Γι' αὐτὸ καὶ ἀρχίζων νὰ θεολογῆ σὲ κάποιον λόγο του λέγει:
«εὔχομαι δὲ τὸ τοῦ Σολομῶντος παθεῖν, μηδὲν ἴδιον ἐννοῆσαι περὶ Θεοῦ, μηδὲ φθέγξασθαι»9. Ἡ νόησις περὶ τοῦ Θεοῦ εἶναι σχεδὸν ἀδύνατος. Ὁ ἅγιοςΓρηγόριος, παραφράζων κείμενο τοῦ Πλάτωνος, ὑπογραμμίζει:
«Θεὸν νοῆσαι μὲν χαλεπόν· φράσαι δὲ ἀδύνατον, ὥς τις τῶν παρ' Ἕλλησι θεολόγων ἐφιλοσόφησεν - οὐκ ἀτέχνως ἐμοὶ δοκεῖν, ἵνα καὶ κατειληφέναι δόξῃ τῷ χαλεπὸν εἰπεῖν καὶ διαφύγῃ τῷ ἀνεκφράστῳ τὸν ἔλεγχον. Ἀλλὰ φράσαι μὲν ἀδύνατον, ὡς ὁ ἐμὸς λόγος, νοῆσαι δὲ ἀδυνατώτερον»10.
β. Προϋπόθεσις γιὰ τὴν ἀληθῆ καὶ ὀρθόδοξο θεολογία ἑνὸς μέλους τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ καθαρότης τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ νοός του ἢ τουλάχιστον ἡ προσπάθεια καθάρσεως ἀπὸ τὰ πάθη. Ὅπως ὁ ἴδιος ὁ Κύριος μᾶς ἔχει διδάξει:
«μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ , ὅτι αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται»11. Καὶ γιὰ νὰ ὁμιλήση κάποιος περὶ τοῦ Θεοῦ θὰ πρέπει, ὅπως θὰ δοῦμε καὶ κατωτέρω, νὰ ἔχη δεῖ τὸν Θεό, ὅσο αὐτὸ εἶναι δυνατὸ στοὺς ἀνθρώπους. Στὸν πρῶτο θεολογικό του λόγο ὁ ἅγιος πατὴρ ἐπισημαίνει:
«Οὐ παντός, ὦ οὗτοι, τὸ περὶ Θεοῦ φιλοσοφεῖν, οὐ παντός· οὐχ οὕτω τὸ πρᾶγμα εὔωνον καὶ τῶν χαμαὶ ἐρχομένων. Προσθήσω δέ, οὐδὲ πάντοτε, οὐδὲ πᾶσιν, οὐδὲ πάντα, ἀλλ' ἔστιν ὅτε καὶ οἷς καὶ ἐφ' ὅσον. Οὐ πάντων μέν, ὅτι τῶν ἐξητασμένων καὶ διαβεβηκότων ἐν θεωρίᾳ, καὶ πρὸ τούτων καὶ ψυχὴν καὶ σῶμα κεκαθαρμένων ἢ καθαιρομένων, τὸ μεριώτατον. Μὴ καθαρῷ γὰρ ἅπτεσθαι καθαροῦ τυχὸν οὐδὲ ἀσφαλές, ὥσπερ οὐδὲ ὄψει σαθρᾷ ἡλιακῆς ἀκτῖνος.
... Δεῖ γὰρ τῷ ὄντι σχολάσαι καὶ γνῶναι Θεόν· καὶ ὅταν λάβωμεν καιρὸν κρίνειν θεολογίας εὐθύτητα. Τίσι δέ; Οἷς τὸ πρᾶγμα διὰ σπουδῆς καὶ οὐχ ὡς ἕν τι τῶν ἄλλων καὶ τοῦτο φλυαρεῖται ἡδέως, μετὰ τοὺς ἱππικοὺς καὶ τὰ θέατρα καὶ τὰ ᾄσματα καὶ τὴν γαστέρα καὶ τὰ ὑπὸ γαστέρα· οἷς καὶ τοῦτο μέρος τρυφῆς, ἡ περὶ ταῦτα ἐρεσχελία καὶ κομψεία τῶν ἀντιθέσεων»12. Καὶ σὲ ἄλλα σημεῖα τῶν ἔργων του ὁ ἅγιος Πατὴρ ἐπιμένει στὴν θεολογία κατόπιν καθάρσεως ἢ θεοπτίας. «Ἢ μακρᾷ φιλοσοφίᾳ παιδαγωγήσας καὶ ἀπορρηγὺς κατὰ μικρὸν τὸ τῆς ψυχῆς εὐγενὲς καὶ φωτοειδές, τοῦ ταπεινοῦ καὶ σκότῳ συνεζευγμένου ἢ Θεοῦ τυχὼν ἵλεω ἢ καὶ ἄμφω ταῦτα καὶ μελέτην ὅτι μάλιστα ποιούμενος ἄνω βλέπειν, τῆς κατασπώσης ὕλης ἐπικρατήσειε. Πρὶν δὲ ταύτην ὑπερεχεῖν, ὅση δύναμις, καὶ ἀνακαθᾶραι ἱκανῶς τότε ὦτα καὶ τὴν διάνοιαν ἢ ψυχῆς ἐπιστασίαν δέξασθαι ἢ θεολογίᾳ προσβαλεῖν, οὐκ ἀσφαλὲς εἶναι γινώσκω»13. Διότι «μηδεὶς ἄξιος τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ θύματος καὶ ἀρχιερέως, ὃς μὴ πρότερον ἑαυτὸν παρέστησε τῷ Θεῷ θυσίαν ζῶσαν μᾶλλον δὲ ναὸς ἅγιος ἐγένετο Θεοῦ ζῶντος καὶ ζῶν· πῶς ἢ αὐτὸς προχείρως ἐγχειρήσαιμι τοῖς περὶ Θεοῦ λόγοις ἢ ἀποδέξωμαι τὸν ἐγχειροῦντα θρασέως; Οὐκ ἐπαινετὸς ὁ πόθος· φοβερὸν τὸ ἐγχείρημα. Καὶ διὰ τοῦτο καθαρτέον ἑαυτὸν πρῶτον, εἶτα τῷ καθαρῷ προσομιλητέον»14. Διαφορετικὰ ἡ θεολογία ἐκπίπτει σὲ συνηγορία τῶν παθῶν τοῦ ὁμιλοῦντος ἢ γράφοντος:
«εὔχομαι δὲ τὸ τοῦ Σολομῶντος παθεῖν, μηδὲν ἴδιον ἐννοῆσαι περὶ Θεοῦ, μηδὲ φθέγξασθαι»9. Ἡ νόησις περὶ τοῦ Θεοῦ εἶναι σχεδὸν ἀδύνατος. Ὁ ἅγιοςΓρηγόριος, παραφράζων κείμενο τοῦ Πλάτωνος, ὑπογραμμίζει:
«Θεὸν νοῆσαι μὲν χαλεπόν· φράσαι δὲ ἀδύνατον, ὥς τις τῶν παρ' Ἕλλησι θεολόγων ἐφιλοσόφησεν - οὐκ ἀτέχνως ἐμοὶ δοκεῖν, ἵνα καὶ κατειληφέναι δόξῃ τῷ χαλεπὸν εἰπεῖν καὶ διαφύγῃ τῷ ἀνεκφράστῳ τὸν ἔλεγχον. Ἀλλὰ φράσαι μὲν ἀδύνατον, ὡς ὁ ἐμὸς λόγος, νοῆσαι δὲ ἀδυνατώτερον»10.
β. Προϋπόθεσις γιὰ τὴν ἀληθῆ καὶ ὀρθόδοξο θεολογία ἑνὸς μέλους τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ καθαρότης τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ νοός του ἢ τουλάχιστον ἡ προσπάθεια καθάρσεως ἀπὸ τὰ πάθη. Ὅπως ὁ ἴδιος ὁ Κύριος μᾶς ἔχει διδάξει:
«μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ , ὅτι αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται»11. Καὶ γιὰ νὰ ὁμιλήση κάποιος περὶ τοῦ Θεοῦ θὰ πρέπει, ὅπως θὰ δοῦμε καὶ κατωτέρω, νὰ ἔχη δεῖ τὸν Θεό, ὅσο αὐτὸ εἶναι δυνατὸ στοὺς ἀνθρώπους. Στὸν πρῶτο θεολογικό του λόγο ὁ ἅγιος πατὴρ ἐπισημαίνει:
«Οὐ παντός, ὦ οὗτοι, τὸ περὶ Θεοῦ φιλοσοφεῖν, οὐ παντός· οὐχ οὕτω τὸ πρᾶγμα εὔωνον καὶ τῶν χαμαὶ ἐρχομένων. Προσθήσω δέ, οὐδὲ πάντοτε, οὐδὲ πᾶσιν, οὐδὲ πάντα, ἀλλ' ἔστιν ὅτε καὶ οἷς καὶ ἐφ' ὅσον. Οὐ πάντων μέν, ὅτι τῶν ἐξητασμένων καὶ διαβεβηκότων ἐν θεωρίᾳ, καὶ πρὸ τούτων καὶ ψυχὴν καὶ σῶμα κεκαθαρμένων ἢ καθαιρομένων, τὸ μεριώτατον. Μὴ καθαρῷ γὰρ ἅπτεσθαι καθαροῦ τυχὸν οὐδὲ ἀσφαλές, ὥσπερ οὐδὲ ὄψει σαθρᾷ ἡλιακῆς ἀκτῖνος.
... Δεῖ γὰρ τῷ ὄντι σχολάσαι καὶ γνῶναι Θεόν· καὶ ὅταν λάβωμεν καιρὸν κρίνειν θεολογίας εὐθύτητα. Τίσι δέ; Οἷς τὸ πρᾶγμα διὰ σπουδῆς καὶ οὐχ ὡς ἕν τι τῶν ἄλλων καὶ τοῦτο φλυαρεῖται ἡδέως, μετὰ τοὺς ἱππικοὺς καὶ τὰ θέατρα καὶ τὰ ᾄσματα καὶ τὴν γαστέρα καὶ τὰ ὑπὸ γαστέρα· οἷς καὶ τοῦτο μέρος τρυφῆς, ἡ περὶ ταῦτα ἐρεσχελία καὶ κομψεία τῶν ἀντιθέσεων»12. Καὶ σὲ ἄλλα σημεῖα τῶν ἔργων του ὁ ἅγιος Πατὴρ ἐπιμένει στὴν θεολογία κατόπιν καθάρσεως ἢ θεοπτίας. «Ἢ μακρᾷ φιλοσοφίᾳ παιδαγωγήσας καὶ ἀπορρηγὺς κατὰ μικρὸν τὸ τῆς ψυχῆς εὐγενὲς καὶ φωτοειδές, τοῦ ταπεινοῦ καὶ σκότῳ συνεζευγμένου ἢ Θεοῦ τυχὼν ἵλεω ἢ καὶ ἄμφω ταῦτα καὶ μελέτην ὅτι μάλιστα ποιούμενος ἄνω βλέπειν, τῆς κατασπώσης ὕλης ἐπικρατήσειε. Πρὶν δὲ ταύτην ὑπερεχεῖν, ὅση δύναμις, καὶ ἀνακαθᾶραι ἱκανῶς τότε ὦτα καὶ τὴν διάνοιαν ἢ ψυχῆς ἐπιστασίαν δέξασθαι ἢ θεολογίᾳ προσβαλεῖν, οὐκ ἀσφαλὲς εἶναι γινώσκω»13. Διότι «μηδεὶς ἄξιος τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ θύματος καὶ ἀρχιερέως, ὃς μὴ πρότερον ἑαυτὸν παρέστησε τῷ Θεῷ θυσίαν ζῶσαν μᾶλλον δὲ ναὸς ἅγιος ἐγένετο Θεοῦ ζῶντος καὶ ζῶν· πῶς ἢ αὐτὸς προχείρως ἐγχειρήσαιμι τοῖς περὶ Θεοῦ λόγοις ἢ ἀποδέξωμαι τὸν ἐγχειροῦντα θρασέως; Οὐκ ἐπαινετὸς ὁ πόθος· φοβερὸν τὸ ἐγχείρημα. Καὶ διὰ τοῦτο καθαρτέον ἑαυτὸν πρῶτον, εἶτα τῷ καθαρῷ προσομιλητέον»14. Διαφορετικὰ ἡ θεολογία ἐκπίπτει σὲ συνηγορία τῶν παθῶν τοῦ ὁμιλοῦντος ἢ γράφοντος:
«συνήγορον τῶν οἰκείων θεῶν καὶ παθῶν τὴν σὴν θεολογίαν ποιήσεται»15. Γι’ αὐτὸ προτρέπει ὁ ἅγιος Πατὴρ τὸν ἐπιθυμοῦντα νὰ θεολογήση:
«Διὰ πολιτείας, ἄνελθε·διὰ καθάρσεως, κτῆσαι τὸ καθαρόν. Βούλει θεολόγος γενέσθαι ποτὲ καὶ τῆς θεότητος ἄξιος; Τὰς ἐντολὰς φύλασσε, διὰ τῶν προσταγμάτων ὅδευσον· πρᾶξις γὰρ ἐπίβασις θεωρίας· ἐκ τοῦ σώματος τῇ ψυχῇ φιλοπόνησον»16.
γ. Τρίτη προϋπόθεσις γιὰ τὴν ἀληθῆ καὶ ὀρθόδοξο θεολογία εἶναι ἡ συνέχεια καὶ ἡ συμβατότης μὲ τὴν Παράδοσι τῆς Ἐκκλησίας. Τὰ δόγματα τῆς Ἐκκλησίας, δηλ. οἱ ἀλήθειες τὶς ὁποῖες ὁ Κύριος ἀπεκάλυψε εἴτε διὰ τῆς Π. Διαθήκης, εἴτε διὰ τῶν λόγων καὶ τῆς ζωῆς Του στοὺς ἁγίους Ἀποστόλους, παρεδόθησαν ὡς ἡ καθολικὴ ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας, ἐβιώθησαν καὶ ἐπιστεύθησαν ἀνὰ ἐποχὴ καὶ μετεδίδοντο - παρεδίδοντο ἀπὸ γενεὰ εἰς γενεάν. Γι’ αὐτὸ καὶ τὸ θεολογεῖν προϋποθέτει μύησι στὴν Παράδοσι:
«μυστικῶς τὰ μυστικὰ φθέγγεσθαι καὶ ἁγίως τὰ ἅγια καὶ μὴ ῥίπτειν εἰς βεβήλους ἀκοὰς τὰ μὴ ἔκφορα, μηδὲ σεμνοτέρους ἡμῶν ἀποφαίνωμεν τοὺς προσκυνοῦντας τοῖς δαιμονίοις καὶ τῶν αἰσχρῶν μύθων καὶ πραγμάτων θεραπευτάς, οἳ θᾶττον ἂν τοῦ αἵματος ἢ λόγων ἔστιν ὧν μεταδοῖεν τοῖς ἀμυήτοις»17. Ἡ θεολογία, κατ' ἀνάγκην, δὲν λέγει καινούργια πράγματα, ἀλλὰ τὶς αἰώνιες καὶ ἀμετάβλητες ἀλήθειες τοῦ Κυρίου τὶς διατυπώνει μὲ γλῶσσα κατανοητὴ στοὺς ἀνθρώπους κάθε ἐποχῆς. Γι' αὐτὸ καὶ δὲν παραμένει στὶς λέξεις τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀλλὰ δημιουργεῖ καὶ νέες λέξεις γιὰ νὰ διατυπώση καλύτερα τὶς ἴδιες ἀλήθειες τοῦ Χριστοῦ. Ὅταν οἱ αἱρετικοὶ κατηγοροῦσαν τὸν ἅγιο Πατέρα ὅτι χρησιμοποιεῖ λέξεις, οἱ ὁποῖες δὲν ὑπάρχουν στὴν Βίβλο (ὅπως π.χ. τὸ Ἅγιο Πνεῦμα εἶναι Θεός), ὁ ἅγιος Γρηγόριος τοὺς ἀπαντοῦσε:
«ταῦτα μὲν οὖν εἴποι τις ἂν τὸ ἄγραφον ὑποθέμενος· ἤδη δὲ ἤξει σοι καὶ ὁ τῶν μαρτυριῶν ἐσμός, ἐξ ὧν, ὅτι καὶ λίαν ἔγγραφος ἡ τοῦ Πνεύματος θεότης ἐπιδειχθήσεται τοῖς μὴ λίαν σκαιοῖς, μηδὲ ἀλλοτρίοις τοῦ Πνεύματος.
... Ἐγὼ μὲν φρίττω τὸν πλοῦτον ἐννοῶν τῶν κλήσεων καὶ καθ' ὅσων ὀνομάτων ἀναισχυντοῦσιν οἱ τῷ Πνεύματι ἀντιπίπτοντες. "Πνεῦμα Θεοῦ" λέγεται, "Πνεῦμα Χριστοῦ", νοῦς "Χριστοῦ", "Πνεῦμα Κυρίου", αὐτὸ Κύριος· "Πνεῦμα υἱοθεσίας", " ἀληθείας", ἐλευθερίας...»18. Ὁ ἴδιος μάλιστα χρησιμοποιεῖ τὴν λέξι Θεοτόκος καὶ τὴν ἀποδίδει στὴν Μητέρα τοῦ Κυρίου μας. Οἱ Γ´ καὶ Δ´ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι ἐστηρίχθηκαν σὲ κείμενα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου γιὰ τὴν χρῆσι τοῦ ὅρου Θεοτόκος στὶς ἀποφάσεις τους.
δ. Ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας εἶναι προϊὸν ἐλλάμψεως καὶ θείου φωτισμοῦ· προηγεῖται ἡ ἐμπειρία καὶ ἡ θεοπτία τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἕπεται ἡ διατύπωσίς της λόγῳ καὶ εἰκόνι. Στὸν δεύτερο θεολογικό του λόγο ὁ ἱερὸς Πατήρ, ἐν παρεκβάσει, φανερώνει μία θεοπτικὴ ἐμπειρία τὴν ὁποία εἶχε. «Τί τοῦτο ἔπαθον, ὦ φίλοι καὶ μύσται καὶ τῆς ἀληθείας συνερασταί; Ἔτρεχον μὲν ὡς Θεὸν καταληψόμενος καὶ οὕτως ἀνῆλθον ἐπὶ τὸ ὄρος καὶ τὴν νεφέλην διέσχον, εἴσω γενόμενος ἀπὸ τῆς ὕλης καὶ τῶν ὑλικῶν καὶ εἰς ἐμαυτὸν ὡς οἷόν τε συστραφείς. Ἐπεὶ δὲ προσέβλεψα, μόλις εἶδον Θεοῦ τὰ ὀπίσθια· καὶ τοῦτο τῇ πέτρᾳ σκεπασθείς, τῷ σαρκωθέντι δι' ἡμᾶς Θεῷ Λόγῳ· καὶ μικρὸν διακύψας, οὐ τὴν πρώτην τε καὶ ἀκήρατον φύσιν καὶ ἑαυτῇ, λέγω δὴ τῇ Τριάδι, γινωσκωμένην καὶ ὅση τοῦ πρώτου καταπετάσματος εἴσω μένει καὶ ὑπὸ τῶν χερουβεὶμ συγκαλύπτεται, ἀλλ' ὅση τελευταία καὶ εἰς ἡμᾶς φθάνουσα»19. Γι' αὐτὸ καὶ θεολόγοι τῆς Ἐκκλησίας μας ἀνεδείχθησαν καὶ ἀναδεικνύονται οἱ κεκαθαρμένοι καὶ θεόπτες ἅγιοι:
οἱ Προφῆτες, οἱ Ἀπόστολοι καὶ οἱ Πατέρες, οἱ ὁποῖοι διετύπωσαν τὴν ὀρθόδοξο καὶ ἀληθῆ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας διὰ τοῦ λόγου των.
ε. Ὁ λόγος περὶ τοῦ Θεοῦ, ἀκόμη καὶ ὅταν ἐκπληρώνονται οἱ ἀνωτέρω προϋποθέσεις, δὲν παύει νὰ εἶναι δύσκολος ὑπόθεσις. «Πᾶσα μὲν οὖν ἀλήθεια καὶ πᾶς λόγος δυστέκμαρτός τε καὶ δυσθεώρητος· καὶ οἷον ὀργάνῳ μικρῷ μεγάλα δημιουργοῦμεν, τῇ ἀνθρωπίνῃ σοφίᾳ τὴν τῶν ὄντων γνῶσιν θηρεύοντες καὶ τοῖς νοητοῖς προσβάλλοντες μετὰ τῶν αἰσθήσεων ἢ οὐκ ἄνευ αἰσθήσεων, ὑφ' ὧν περιφερόμεθα καὶ πλανώμεθα καὶ οὐκ ἔχομεν γυμνῷ τῷ νοῒ γυμνοῖς τοῖς πράγμασιν ἐντυγχάνοντες μᾶλλόν τι προσιέναι τῇ ἀληθείᾳ καὶ τὸν νοῦν τυποῦσθαι ταῖς καταλήψεσιν. Ὁ δὲ περὶ Θεοῦ λόγος, ὅσῳ τελεώτερος, τοσούτῳ δυσεφικτότερος καὶ πλείους τὰς ἀντιλήψεις ἔχων καὶ τὰς λύσεις ἐργωδεστέρας»20. Ὁ Θεὸς παραμένει πάντοτε, ἐν τῇ οὐσίᾳ Αὐτοῦ, ἀκατάληπτος:
«Τὸ μὴ ληπτὸν εἶναι ἀνθρωπίνῃ διανοίᾳ τὸ θεῖον, μηδὲ ὅλον ὅσον ἐστὶ φαντάζεσθαι· καὶ τοῦτο οὔτε διὰ φθόνον - μακρὰν γὰρ τῆς θείας φύσεως φθόνος, τῆς γε ἀπαθοῦς καὶ μόνης ἀγαθῆς καὶ κυρίας καὶ μάλιστα τῶν ἑαυτοῦ κτισμάτων περὶ τὸ τιμιώτατον»21. Ἡ οὐσία Του εἶναι ἀπρόσιτος καὶ ἀνομάτιστος· τὰ μόνα τὰ ὁποῖα ὀνοματίζομε εἶναι οἱ ἐνέργειες καὶ τὰ περὶ τὸν Θεό:
«Ἀλλ' εἰ ἀσώματον, οὔπω μὲν οὐδὲ τοῦτο τῆς οὐσίας παραστατικόν τε καὶ περιεκτικόν, ὥσπερ οὐδὲ τὸ ἀγέννητον καὶ τὸ ἄναρχον καὶ τὸ ἀναλλοίωτον καὶ τὸ ἄφθαρτον καὶ ὅσα περὶ Θεοῦ ἢ περὶ Θεὸν εἶναι λέγεται»22. Ὅταν οὔτε ὁ ἄνθρωπος εἶναι πλήρως καταληπτός, πόσον μᾶλλον ὁ ὑπερούσιος Θεός:
«εἰ σαὐτὸν οὐκ ἔγνως, ὅστις εἶ ὁ περὶ τούτων διαλεγόμενος, εἰ ταῦτα οὐ κατέλαβες, ὧν καὶ ἡ αἴσθησις μάρτυς, πῶς Θεὸν ἀκριβῶς, ὅπερ τε καὶ ὅσον ἐστίν, εἰδέναι ὑπολαμβάνεις; Πολλῆς τοῦτο τῆς ἀλογίας»23. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ ἱερὸς Πατὴρ συμβουλεύει:
«Φιλοσόφει μοι περὶ κόσμου ἢ κόσμων, περὶ ὕλης, περὶ ψυχῆς, περὶ λογικῶν φύσεων βελτιόνων τε καὶ χειρόνων, περὶ ἀναστάσεως, κρίσεως, ἀνταποδόσεως, Χριστοῦ παθημάτων. Ἐν τούτοις γὰρ καὶ τὸ ἐπιτυγχάνειν οὐκ ἄχρηστον καὶ τὸ διαμαρτάνειν ἀκίνδυνον»24. Ἡ γνῶσις καὶ ἐπίγνωσις, ὅμως, τοῦ Θεοῦ εἶναι δυνατὴ λόγῳ τοῦ ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐδημιουργήθη κατ’ εἰκόνα Αὐτοῦ:
«Θεόν, ὅ τί ποτε μέν ἐστι τὴν φύσιν καὶ τὴν οὐσίαν, οὔτε τις εὗρεν ἀνθρώπων πώποτε, οὔτε μὴ εὕρῃ . Ἀλλ' εἰ μὲν εὑρήσει ποτέ, ζητείσθω τοῦτο καὶ φιλοσοφείσθω παρὰ τῶν βουλομένων. Εὑρήσει δέ, ὡς ἐμὸς λόγος, ἐπειδὰν τὸ θεοειδὲς τοῦτο καὶ θεῖον, λέγω δὲ τὸν ἡμέτερον νοῦν τε καὶ λόγον, τῷ οἰκείῳ προσμίξῃ καὶ ἡ εἰκὼν ἀνέλθῃ πρὸς τὸ ἀρχέτυπον, οὗ νῦν ἔχει τὴν ἔφεσιν. Καὶ τοῦτο εἶναί | μοι δοκεῖ τὸ πάνυ φιλοσοφούμενον, ἐπιγνώσεσθαί ποτε ἡμᾶς, ὅσον ἐγνώσμεθα. Τὸ δὲ νῦν εἶναι βραχεῖά τις ἀπορροὴ πᾶν τὸ εἰς ἡμᾶς φθάνον καὶ οἷον μεγάλου φωτὸς μικρὸν ἀπαύγασμα. Ὥστε καὶ εἴ τις ἔγνω Θεὸν ἢ ἐγνωκέναι μεμαρτύρηται, τοσοῦτον ἔγνων, ὅσον ἄλλου μὴ τὸ ἴσον ἐλλαμφθέντος φανῆναι φωτοειδέστερος. Καὶ τὸ ὑπερβάλλον τέλειον ἐνομίσθη, οὐ τῇ ἀληθείᾳ, τῇ δὲ τοῦ πλησίον δυνάμει παραμετρούμενον» 25.
«Διὰ πολιτείας, ἄνελθε·διὰ καθάρσεως, κτῆσαι τὸ καθαρόν. Βούλει θεολόγος γενέσθαι ποτὲ καὶ τῆς θεότητος ἄξιος; Τὰς ἐντολὰς φύλασσε, διὰ τῶν προσταγμάτων ὅδευσον· πρᾶξις γὰρ ἐπίβασις θεωρίας· ἐκ τοῦ σώματος τῇ ψυχῇ φιλοπόνησον»16.
γ. Τρίτη προϋπόθεσις γιὰ τὴν ἀληθῆ καὶ ὀρθόδοξο θεολογία εἶναι ἡ συνέχεια καὶ ἡ συμβατότης μὲ τὴν Παράδοσι τῆς Ἐκκλησίας. Τὰ δόγματα τῆς Ἐκκλησίας, δηλ. οἱ ἀλήθειες τὶς ὁποῖες ὁ Κύριος ἀπεκάλυψε εἴτε διὰ τῆς Π. Διαθήκης, εἴτε διὰ τῶν λόγων καὶ τῆς ζωῆς Του στοὺς ἁγίους Ἀποστόλους, παρεδόθησαν ὡς ἡ καθολικὴ ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας, ἐβιώθησαν καὶ ἐπιστεύθησαν ἀνὰ ἐποχὴ καὶ μετεδίδοντο - παρεδίδοντο ἀπὸ γενεὰ εἰς γενεάν. Γι’ αὐτὸ καὶ τὸ θεολογεῖν προϋποθέτει μύησι στὴν Παράδοσι:
«μυστικῶς τὰ μυστικὰ φθέγγεσθαι καὶ ἁγίως τὰ ἅγια καὶ μὴ ῥίπτειν εἰς βεβήλους ἀκοὰς τὰ μὴ ἔκφορα, μηδὲ σεμνοτέρους ἡμῶν ἀποφαίνωμεν τοὺς προσκυνοῦντας τοῖς δαιμονίοις καὶ τῶν αἰσχρῶν μύθων καὶ πραγμάτων θεραπευτάς, οἳ θᾶττον ἂν τοῦ αἵματος ἢ λόγων ἔστιν ὧν μεταδοῖεν τοῖς ἀμυήτοις»17. Ἡ θεολογία, κατ' ἀνάγκην, δὲν λέγει καινούργια πράγματα, ἀλλὰ τὶς αἰώνιες καὶ ἀμετάβλητες ἀλήθειες τοῦ Κυρίου τὶς διατυπώνει μὲ γλῶσσα κατανοητὴ στοὺς ἀνθρώπους κάθε ἐποχῆς. Γι' αὐτὸ καὶ δὲν παραμένει στὶς λέξεις τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀλλὰ δημιουργεῖ καὶ νέες λέξεις γιὰ νὰ διατυπώση καλύτερα τὶς ἴδιες ἀλήθειες τοῦ Χριστοῦ. Ὅταν οἱ αἱρετικοὶ κατηγοροῦσαν τὸν ἅγιο Πατέρα ὅτι χρησιμοποιεῖ λέξεις, οἱ ὁποῖες δὲν ὑπάρχουν στὴν Βίβλο (ὅπως π.χ. τὸ Ἅγιο Πνεῦμα εἶναι Θεός), ὁ ἅγιος Γρηγόριος τοὺς ἀπαντοῦσε:
«ταῦτα μὲν οὖν εἴποι τις ἂν τὸ ἄγραφον ὑποθέμενος· ἤδη δὲ ἤξει σοι καὶ ὁ τῶν μαρτυριῶν ἐσμός, ἐξ ὧν, ὅτι καὶ λίαν ἔγγραφος ἡ τοῦ Πνεύματος θεότης ἐπιδειχθήσεται τοῖς μὴ λίαν σκαιοῖς, μηδὲ ἀλλοτρίοις τοῦ Πνεύματος.
... Ἐγὼ μὲν φρίττω τὸν πλοῦτον ἐννοῶν τῶν κλήσεων καὶ καθ' ὅσων ὀνομάτων ἀναισχυντοῦσιν οἱ τῷ Πνεύματι ἀντιπίπτοντες. "Πνεῦμα Θεοῦ" λέγεται, "Πνεῦμα Χριστοῦ", νοῦς "Χριστοῦ", "Πνεῦμα Κυρίου", αὐτὸ Κύριος· "Πνεῦμα υἱοθεσίας", " ἀληθείας", ἐλευθερίας...»18. Ὁ ἴδιος μάλιστα χρησιμοποιεῖ τὴν λέξι Θεοτόκος καὶ τὴν ἀποδίδει στὴν Μητέρα τοῦ Κυρίου μας. Οἱ Γ´ καὶ Δ´ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι ἐστηρίχθηκαν σὲ κείμενα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου γιὰ τὴν χρῆσι τοῦ ὅρου Θεοτόκος στὶς ἀποφάσεις τους.
δ. Ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας εἶναι προϊὸν ἐλλάμψεως καὶ θείου φωτισμοῦ· προηγεῖται ἡ ἐμπειρία καὶ ἡ θεοπτία τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἕπεται ἡ διατύπωσίς της λόγῳ καὶ εἰκόνι. Στὸν δεύτερο θεολογικό του λόγο ὁ ἱερὸς Πατήρ, ἐν παρεκβάσει, φανερώνει μία θεοπτικὴ ἐμπειρία τὴν ὁποία εἶχε. «Τί τοῦτο ἔπαθον, ὦ φίλοι καὶ μύσται καὶ τῆς ἀληθείας συνερασταί; Ἔτρεχον μὲν ὡς Θεὸν καταληψόμενος καὶ οὕτως ἀνῆλθον ἐπὶ τὸ ὄρος καὶ τὴν νεφέλην διέσχον, εἴσω γενόμενος ἀπὸ τῆς ὕλης καὶ τῶν ὑλικῶν καὶ εἰς ἐμαυτὸν ὡς οἷόν τε συστραφείς. Ἐπεὶ δὲ προσέβλεψα, μόλις εἶδον Θεοῦ τὰ ὀπίσθια· καὶ τοῦτο τῇ πέτρᾳ σκεπασθείς, τῷ σαρκωθέντι δι' ἡμᾶς Θεῷ Λόγῳ· καὶ μικρὸν διακύψας, οὐ τὴν πρώτην τε καὶ ἀκήρατον φύσιν καὶ ἑαυτῇ, λέγω δὴ τῇ Τριάδι, γινωσκωμένην καὶ ὅση τοῦ πρώτου καταπετάσματος εἴσω μένει καὶ ὑπὸ τῶν χερουβεὶμ συγκαλύπτεται, ἀλλ' ὅση τελευταία καὶ εἰς ἡμᾶς φθάνουσα»19. Γι' αὐτὸ καὶ θεολόγοι τῆς Ἐκκλησίας μας ἀνεδείχθησαν καὶ ἀναδεικνύονται οἱ κεκαθαρμένοι καὶ θεόπτες ἅγιοι:
οἱ Προφῆτες, οἱ Ἀπόστολοι καὶ οἱ Πατέρες, οἱ ὁποῖοι διετύπωσαν τὴν ὀρθόδοξο καὶ ἀληθῆ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας διὰ τοῦ λόγου των.
ε. Ὁ λόγος περὶ τοῦ Θεοῦ, ἀκόμη καὶ ὅταν ἐκπληρώνονται οἱ ἀνωτέρω προϋποθέσεις, δὲν παύει νὰ εἶναι δύσκολος ὑπόθεσις. «Πᾶσα μὲν οὖν ἀλήθεια καὶ πᾶς λόγος δυστέκμαρτός τε καὶ δυσθεώρητος· καὶ οἷον ὀργάνῳ μικρῷ μεγάλα δημιουργοῦμεν, τῇ ἀνθρωπίνῃ σοφίᾳ τὴν τῶν ὄντων γνῶσιν θηρεύοντες καὶ τοῖς νοητοῖς προσβάλλοντες μετὰ τῶν αἰσθήσεων ἢ οὐκ ἄνευ αἰσθήσεων, ὑφ' ὧν περιφερόμεθα καὶ πλανώμεθα καὶ οὐκ ἔχομεν γυμνῷ τῷ νοῒ γυμνοῖς τοῖς πράγμασιν ἐντυγχάνοντες μᾶλλόν τι προσιέναι τῇ ἀληθείᾳ καὶ τὸν νοῦν τυποῦσθαι ταῖς καταλήψεσιν. Ὁ δὲ περὶ Θεοῦ λόγος, ὅσῳ τελεώτερος, τοσούτῳ δυσεφικτότερος καὶ πλείους τὰς ἀντιλήψεις ἔχων καὶ τὰς λύσεις ἐργωδεστέρας»20. Ὁ Θεὸς παραμένει πάντοτε, ἐν τῇ οὐσίᾳ Αὐτοῦ, ἀκατάληπτος:
«Τὸ μὴ ληπτὸν εἶναι ἀνθρωπίνῃ διανοίᾳ τὸ θεῖον, μηδὲ ὅλον ὅσον ἐστὶ φαντάζεσθαι· καὶ τοῦτο οὔτε διὰ φθόνον - μακρὰν γὰρ τῆς θείας φύσεως φθόνος, τῆς γε ἀπαθοῦς καὶ μόνης ἀγαθῆς καὶ κυρίας καὶ μάλιστα τῶν ἑαυτοῦ κτισμάτων περὶ τὸ τιμιώτατον»21. Ἡ οὐσία Του εἶναι ἀπρόσιτος καὶ ἀνομάτιστος· τὰ μόνα τὰ ὁποῖα ὀνοματίζομε εἶναι οἱ ἐνέργειες καὶ τὰ περὶ τὸν Θεό:
«Ἀλλ' εἰ ἀσώματον, οὔπω μὲν οὐδὲ τοῦτο τῆς οὐσίας παραστατικόν τε καὶ περιεκτικόν, ὥσπερ οὐδὲ τὸ ἀγέννητον καὶ τὸ ἄναρχον καὶ τὸ ἀναλλοίωτον καὶ τὸ ἄφθαρτον καὶ ὅσα περὶ Θεοῦ ἢ περὶ Θεὸν εἶναι λέγεται»22. Ὅταν οὔτε ὁ ἄνθρωπος εἶναι πλήρως καταληπτός, πόσον μᾶλλον ὁ ὑπερούσιος Θεός:
«εἰ σαὐτὸν οὐκ ἔγνως, ὅστις εἶ ὁ περὶ τούτων διαλεγόμενος, εἰ ταῦτα οὐ κατέλαβες, ὧν καὶ ἡ αἴσθησις μάρτυς, πῶς Θεὸν ἀκριβῶς, ὅπερ τε καὶ ὅσον ἐστίν, εἰδέναι ὑπολαμβάνεις; Πολλῆς τοῦτο τῆς ἀλογίας»23. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ ἱερὸς Πατὴρ συμβουλεύει:
«Φιλοσόφει μοι περὶ κόσμου ἢ κόσμων, περὶ ὕλης, περὶ ψυχῆς, περὶ λογικῶν φύσεων βελτιόνων τε καὶ χειρόνων, περὶ ἀναστάσεως, κρίσεως, ἀνταποδόσεως, Χριστοῦ παθημάτων. Ἐν τούτοις γὰρ καὶ τὸ ἐπιτυγχάνειν οὐκ ἄχρηστον καὶ τὸ διαμαρτάνειν ἀκίνδυνον»24. Ἡ γνῶσις καὶ ἐπίγνωσις, ὅμως, τοῦ Θεοῦ εἶναι δυνατὴ λόγῳ τοῦ ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐδημιουργήθη κατ’ εἰκόνα Αὐτοῦ:
«Θεόν, ὅ τί ποτε μέν ἐστι τὴν φύσιν καὶ τὴν οὐσίαν, οὔτε τις εὗρεν ἀνθρώπων πώποτε, οὔτε μὴ εὕρῃ . Ἀλλ' εἰ μὲν εὑρήσει ποτέ, ζητείσθω τοῦτο καὶ φιλοσοφείσθω παρὰ τῶν βουλομένων. Εὑρήσει δέ, ὡς ἐμὸς λόγος, ἐπειδὰν τὸ θεοειδὲς τοῦτο καὶ θεῖον, λέγω δὲ τὸν ἡμέτερον νοῦν τε καὶ λόγον, τῷ οἰκείῳ προσμίξῃ καὶ ἡ εἰκὼν ἀνέλθῃ πρὸς τὸ ἀρχέτυπον, οὗ νῦν ἔχει τὴν ἔφεσιν. Καὶ τοῦτο εἶναί | μοι δοκεῖ τὸ πάνυ φιλοσοφούμενον, ἐπιγνώσεσθαί ποτε ἡμᾶς, ὅσον ἐγνώσμεθα. Τὸ δὲ νῦν εἶναι βραχεῖά τις ἀπορροὴ πᾶν τὸ εἰς ἡμᾶς φθάνον καὶ οἷον μεγάλου φωτὸς μικρὸν ἀπαύγασμα. Ὥστε καὶ εἴ τις ἔγνω Θεὸν ἢ ἐγνωκέναι μεμαρτύρηται, τοσοῦτον ἔγνων, ὅσον ἄλλου μὴ τὸ ἴσον ἐλλαμφθέντος φανῆναι φωτοειδέστερος. Καὶ τὸ ὑπερβάλλον τέλειον ἐνομίσθη, οὐ τῇ ἀληθείᾳ, τῇ δὲ τοῦ πλησίον δυνάμει παραμετρούμενον» 25.
3. Ἡ τριαδολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου
α. Ὁ ἱερὸς Πατὴρ ἀναφέρεται δι’ ὀλίγων στὴν ἐτυμολογία τῆς λέξεως Θεός. «Ἡ μὲν γὰρ τοῦ Θεοῦ, κἂν ἀπὸ τοῦ θέειν ἢ αἴθειν, ἠτυμολόγηται τοῖς περὶ ταῦτα κομψοῖς, διὰ τὸ ἀεικίνητον καὶ δαπανητικὸν τῶν μοχθηρῶν ἕξεων - καὶ γὰρ 'πῦρ καταναλίσκον' ἐντεῦθεν λέγεται -, ἀλλ' οὖν τῶν πρός τι λεγομένων ἐστὶ καὶ οὐκ ἄφετος· ὥσπερ καὶ ἡ Κύριος φωνή, ὄνομα εἶναι Θεοῦ καὶ αὐτὴ λεγομένη· 'Ἐγὼ γάρ,φησί, Κύριος ὁ Θεός σου· τοῦτό μου ἐστιν ὄνομα'· καί, 'Κύριος ὄνομα αὐτῷ'. Ἡμεῖς δὲ φύσιν ἐπιζητοῦμεν, ᾗ τὸ εἶναι καθ' ἑαυτὸ καὶ οὐκ ἄλλῳ συνδεδεμένον· τὸ δὲ ὂν ἴδιον ὄντως Θεοῦ καὶ ὅλον, μήτε τῷ πρὸ αὐτοῦ, μήτε τῷ μετ' αὐτόν, οὐ γὰρ ἦν ἢ ἔσται, περατούμενον ἢ περικοπτόμενον»26. Ἡ τριαδολογία, δηλ. ὁ λόγος περὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου ἐκηρύχθη σὲ μία ἐποχὴ κατὰ τὴν ὁποία οἱ χριστιανοὶ ἐταλαιπωροῦντο ἀπὸ μεγάλες αἱρέσεις. Τέτοιες ἦταν ὁ Σαβελλιανισμός, ὁ Ἀρειανισμὸς καὶ οἱ Πνευματομάχοι. Ὁ Σαβελλιανισμὸς ὑπεστήριζε ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι εἷς, λαμβάνων τρία προσωπεῖα (μάσκες):
στὴν Π. Διαθήκη ὁ Θεὸς ἐνεφανίσθη ὡς Πατήρ, στὴν Κ. Διαθήκη ὡς Υἱὸς καὶ στὴν περίοδο τῆς Ἐκκλησίας ὡς Ἅγιον Πνεῦμα. Ὁ Ἀρειανισμὸς ἠρνεῖτο τὴν θεότητα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ καὶ τὸν θεωροῦσε ὡς τὸ πρῶτο καὶ ἀνώτερο δημιούργημα - κτίσμα τοῦ Θεοῦ Πατρός. Οἱ Πνευματομάχοι ἠρνοῦντο τὴν θεότητα καὶ προσωπικότητα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς αἱρέσεις ἀπήντησε ὁ ἅγιος Γρηγόριος μὲ τὴν θεολογία του. «Καὶ τὴν φαύλην συναίρεσιν παραιτούμενοι καὶ τὴν ἀτοπωτέραν διαίρεσιν· ὡς μήτε εἰς μίαν ὑπόστασιν συναιρεθέντα τὸν λόγον, δέει πολυθεΐας, ψιλὰ ἡμῖν καταλιπεῖν τὰ ὀνόματα, τὸν αὐτὸν Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ Πνεῦμα Ἅγιον ὑπολαμβάνουσι καὶ μὴ μᾶλλον ἓν τὰ πάντα ἢ μηδὲν ἕκαστον εἶναι ὁριζομένοις (φεύγοι γὰρ ἂν εἶναι ἅπερ ἐστίν, εἰς ἄλληλα μεταχωροῦντα καὶ μεταβαίνοντα)· μήτε εἰς τρεῖς ἢ ξένας καὶ ἀνομοίους οὐσίας καὶ ἀπερρηγμένας διαιρεθέντα, κατὰ τὴν Ἀρείου καλῶς ὀνομασθεῖσαν μανίαν ἢ ἀνάρχους καὶ ἀτάκτους, καὶ οἷον εἰπεῖν, ἀντιθέους· τῷ μὲν εἰς ἰουδαϊκὴν σμικρολογίαν κατακλεισθῆναι, μόνῳ τῷ ἀγεννήτῳ τὴν θεότητα περιγράφοντας· τῷ δὲ εἰς ἐναντίον μέν, κακὸν δὲ ἴσον πεσεῖν, τρεῖς ἀρχὰς ὑποτιθεμένους καὶ τρεῖς Θεούς, ὃ τῶν προειρημένων ἀτοπώτερον»27. Ἐμεῖς οἱ ὀρθόδοξοι χριστιανοὶ «προσκυνοῦμεν οὖν Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα, τὰς μὲν ἰδιότητας (=ὑποστάσεις) χωρίζοντες, ἑνοῦντες δὲ τὴν θεότητα· καὶ οὔτε εἰς ἓν τὰ τρία συναλείφομεν, ἵνα μὴ τὴν Σαβελλίου νόσον νοσήσωμεν· οὔτε διαιροῦμεν εἰς τρία ἔκφυλα καὶ ἀλλότρια, ἵνα μὴ τὰ Ἀρείου μανῶμεν»28.
στὴν Π. Διαθήκη ὁ Θεὸς ἐνεφανίσθη ὡς Πατήρ, στὴν Κ. Διαθήκη ὡς Υἱὸς καὶ στὴν περίοδο τῆς Ἐκκλησίας ὡς Ἅγιον Πνεῦμα. Ὁ Ἀρειανισμὸς ἠρνεῖτο τὴν θεότητα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ καὶ τὸν θεωροῦσε ὡς τὸ πρῶτο καὶ ἀνώτερο δημιούργημα - κτίσμα τοῦ Θεοῦ Πατρός. Οἱ Πνευματομάχοι ἠρνοῦντο τὴν θεότητα καὶ προσωπικότητα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς αἱρέσεις ἀπήντησε ὁ ἅγιος Γρηγόριος μὲ τὴν θεολογία του. «Καὶ τὴν φαύλην συναίρεσιν παραιτούμενοι καὶ τὴν ἀτοπωτέραν διαίρεσιν· ὡς μήτε εἰς μίαν ὑπόστασιν συναιρεθέντα τὸν λόγον, δέει πολυθεΐας, ψιλὰ ἡμῖν καταλιπεῖν τὰ ὀνόματα, τὸν αὐτὸν Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ Πνεῦμα Ἅγιον ὑπολαμβάνουσι καὶ μὴ μᾶλλον ἓν τὰ πάντα ἢ μηδὲν ἕκαστον εἶναι ὁριζομένοις (φεύγοι γὰρ ἂν εἶναι ἅπερ ἐστίν, εἰς ἄλληλα μεταχωροῦντα καὶ μεταβαίνοντα)· μήτε εἰς τρεῖς ἢ ξένας καὶ ἀνομοίους οὐσίας καὶ ἀπερρηγμένας διαιρεθέντα, κατὰ τὴν Ἀρείου καλῶς ὀνομασθεῖσαν μανίαν ἢ ἀνάρχους καὶ ἀτάκτους, καὶ οἷον εἰπεῖν, ἀντιθέους· τῷ μὲν εἰς ἰουδαϊκὴν σμικρολογίαν κατακλεισθῆναι, μόνῳ τῷ ἀγεννήτῳ τὴν θεότητα περιγράφοντας· τῷ δὲ εἰς ἐναντίον μέν, κακὸν δὲ ἴσον πεσεῖν, τρεῖς ἀρχὰς ὑποτιθεμένους καὶ τρεῖς Θεούς, ὃ τῶν προειρημένων ἀτοπώτερον»27. Ἐμεῖς οἱ ὀρθόδοξοι χριστιανοὶ «προσκυνοῦμεν οὖν Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα, τὰς μὲν ἰδιότητας (=ὑποστάσεις) χωρίζοντες, ἑνοῦντες δὲ τὴν θεότητα· καὶ οὔτε εἰς ἓν τὰ τρία συναλείφομεν, ἵνα μὴ τὴν Σαβελλίου νόσον νοσήσωμεν· οὔτε διαιροῦμεν εἰς τρία ἔκφυλα καὶ ἀλλότρια, ἵνα μὴ τὰ Ἀρείου μανῶμεν»28.
β. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος, ἐπειδὴ ἀπευθύνεται πρὸς πιστοὺς χριστιανούς, ἀσχολεῖται, ἐπίσης, ὀλίγο καὶ μὲ τὴν ἀπόδειξι τῆς ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ μέσῳ λογικῶν συλλογισμῶν. Τὸ κυριώτερο ἐπιχείρημα γιὰ τὴν ὕπαρξι τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ ὕπαρξις καὶ ἡ τάξις τοῦ κόσμου. «Πῶς γὰρ ἂν καὶ ὑπέστη τόδε τὸ πᾶν ἢ συνέστη, μὴ Θεοῦ τὰ πάντα καὶ οὐσιώσαντος καὶ συνέχοντος; Οὐδὲ γὰρ κιθάραν τις ὁρῶν κάλλιστα ἠσκημένην καὶ τὴν ταύτης εὐαρμοστίαν καὶ εὐταξίαν, ἢ τῆς κιθαρῳδίας αὐτῆς ἀκούων, ἄλλο τι ἢ τὸν τῆς κιθάρας δημιουργὸν καὶ τὸν κιθαρῳδὸν ἐννοήσει καὶ πρὸς αὐτὸν ἀναδραμεῖται τῇ διανοίᾳ, κἂν ἀγνοῶν τύχῃ ταῖς ὄψεσιν»29. Οἱ ἄνθρωποι, ὅμως, ἐπειδὴ «ἐλάτρευσαν τῇ κτίσει παρὰ τὸν κτίσαντα»30 ἐθεοποίησαν ἀνὰ ἐποχὲς καὶ ἀνὰ περιοχὲς πλεῖστα ὅσα δημιουργήματα τοῦ ἑνὸς Θεοῦ. «Ἐντεῦθεν οἱ μὲν ἥλιον, οἱ δὲ σελήνην, οἱ δὲ ἀστέρων πλῆθος, οἱ δὲ οὐρανὸν αὐτὸν ἅμα τούτοις, οἷς καὶ τὸ πᾶν ἄγειν δεδώκασι κατὰ τὸ ποιὸν ἢ ποσὸν τῆς κινήσεως· οἱ δὲ τὰ στοιχεῖα, γῆν, ὕδωρ, ἀέρα, πῦρ, διὰ τὸ χρειῶδες, ὧν ἄνευ οὐδὲ συστῆναι δυνατὸν τὸν ἀνθρώπινον βίον· οἱ δὲ ὅ τι τύχοιεν ἕκαστος τῶν ὁρατῶν ἐσεβάσθησαν, ὧν ἑώρων τὰ κάλλιστα θεοὺς προστησάμενοι. Εἰσὶ δὲ οἳ καὶ εἰκόνας καὶ πλάσματα, πρῶτα μὲν τῶν οἰκείων, οἵ γε περιπαθέστεροι καὶ σωματικώτεροι καὶ τιμῶντες τοὺς ἀπελθόντας τοῖς ὑπομνήμασιν· ἔπειτα καὶ τῶν ξένων, οἱ μετ' ἐκείνους καὶ μακρὰν ἀπ' ἐκείνων, ἀγνοίᾳ τῆς πρώτης φύσεως καὶ ἀκολουθίᾳ τῆς παραδοθείσης τιμῆς, ὡς ἐννόμου καὶ ἀναγκαίας, ἐπειδὴ χρόνῳ τὸ ἔθος βεβαιωθὲν ἐνομίσθη νόμος. Οἶμαι δὲ καὶ δυναστείαν τινὲς θεραπεύοντες καὶ ῥώμην ἐπαινέσαντες καὶ κάλλος θαυμάσαντες, θεὸν ἐποίησαν τῷ χρόνῳ τὸν τιμώμενον, προσλαβόμενοί τινα καὶ μῦθον τῆς ἐξαπάτης ἐπίκουρον. Οἱ ἐμπαθέστεροι δὲ αὐτῶν καὶ τὰ πάθη θεοὺς ἐνόμισαν ἢ θεοῖς ἐτίμησαν, θυμὸν καὶ μιαιφονίαν καὶ ἀσέλγειαν καὶ μέθην καὶ οὐκ οἶδ' ὅ τι ἄλλο τῶν τούτοις παραπλησίων, οὐ καλὴν οὐδὲ δικαίαν ταύτην ἀπολογίαν εὑράμενοι τῶν οἰκείων ἁμαρτημάτων· καὶ τοὺς μὲν ἀφῆκαν κάτω, τοὺς δὲ ὑπὸ γῆν ἔκρυψαν - τοῦτο συνετῶς μόνον -, τοὺς δὲ ἀνήγαγον εἰς τὸν οὐρανόν. Ὢ τῆς γελοίας κληροδοσίας»31. Ἡ θεότης εἶναι ἀναίτιος, ἐνῷ ὁ κτιστὸς κόσμος αἰτιατός. «Τί τῶν ὄντων ἀναίτιον; Θεότης. Οὐδεὶς γὰρ αἰτίαν εἰπεῖν ἔχει Θεοῦ· ἢ τοῦτο ἂν εἴη Θεοῦ πρεσβύτερον. Τίς δὲ τῆς ἀνθρωπότητος, ἣν δι' ἡμᾶς ὑπέστη Θεός, αἰτία; Τὸ σωθῆναι πάντως ἡμᾶς»32. Τὰ κτιστὰ ὄντα ἐδημιουργήθησαν ἐξ οὐκ ὄντων:
«ἐναντίως περὶ τὴν ἀρχέγονον ὕλην ὑποστᾶσαν σαφῶς ἐξ οὐκ ὄντων, κἄν τινες ἀγέννητον ἀναπλάττωσιν»33.
γ. Ὁ ἱερὸς Πατὴρ τονίζει ἰδιαιτέρως ὡς μοναδικὴ ἀρχὴ καὶ αἰτία τῶν Προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος τὸ Πρόσωπον τοῦ Θεοῦ Πατρός· αὐτὸ τὸ ὀνομάζει μοναρχία τοῦ Πατρός.
Διδάσκει:
«Τρεῖς αἱ ἀνωτάτω δόξαι περὶ Θεοῦ, ἀναρχία καὶ πολυαρχία καὶ μοναρχία· αἱ μὲν οὖν δύο παισὶν Ἑλλήνων ἐπαίχθησαν καὶ παιζέσθωσαν. Τό τε γὰρ ἄναρχον ἄτακτον· τό τε πολύαρχον στασιῶδες, καὶ οὕτως ἄναρχον καὶ οὕτως ἄτακτον. Εἰς ταὐτὸν γὰρ ἀμφότερα φέρει, τὴν ἀταξίαν, ἡ δὲ εἰς λύσιν· ἀταξία γὰρ μελέτη λύσεως. Ἡμῖν δὲ μοναρχία τὸ τιμώμενον· μοναρχία δέ, οὐ ἣν ἓν περιγράφει πρόσωπον· ἔστι γὰρ καὶ τὸ ἓν στασιάζον πρὸς ἑαυτὸ πολλὰ καθίστασθαι· ἀλλ' ἣν φύσεως ὁμοτιμία συνίστημι καὶ γνώμης σύμπνοια καὶ ταὐτότης κινήσεως καὶ πρὸς τὸ ἓν τῶν ἐξ αὐτοῦ σύνευσις, ὅπερ ἀμήχανον ἐπὶ τῆς γεννητῆς φύσεως, ὥστε κἂν ἀριθμῷ διαφέρῃ, τῇ γε οὐσίᾳ μὴ τέμνεσθαι. Διὰ τοῦτο μονὰς ἀπ' ἀρχῆς εἰς δυάδα κινηθεῖσα, μέχρι τριάδος ἔστη. Καὶ τοῦτό ἐστιν ἡμῖν ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα· ὁ μὲν γεννήτωρ καὶ προβολεύς, λέγω δὲ ἀπαθῶς καὶ ἀχρόνως καὶ ἀσωμάτως· τῶν δέ, τὸ μὲν γέννημα, τὸ δὲ πρόβλημα, ἢ οὐκ οἶδ' ὅπως ἄν τις ταῦτα καλέσειεν, ἀφελῶν πάντῃ τῶν ὁρωμένων. Οὐ γὰρ δὴ ὑπέρχυσιν ἀγαθότητος εἰπεῖν θαρρήσομεν, ὃ τῶν παρ' Ἕλλησι φιλοσοφησάντων εἰπεῖν τις ἐτόλμησεν, οἷον κρατήρ τις ὑπερερρύῃ, σαφῶς οὑτωσὶ λέγων, ἐν οἷς περὶ πρώτου αἰτίου καὶ δευτέρου φιλοσοφεῖ· μή ποτε ἀκούσιον τὴν γέννησιν εἰσαγάγωμεν καὶ οἷον περίττωμά τι φυσικὸν καὶ δυσκάθεκτον, ἥκιστα ταῖς περὶ θεότητος ὑπονοίαις πρέπον. Διὰ τοῦτο ἐπὶ τῶν ἡμετέρων ὅρων ἱστάμενοι τὸ ἀγέννητον εἰσάγομεν καὶ τὸ γεννητὸν καὶ τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, ὥς πού φησιν αὐτὸς ὁ Θεὸς καὶ Λόγος»34. Καὶ συνεχίζει:
«Πότε οὖν ταῦτα; Ὑπὲρ τὸ πότε ταῦτα. Εἰ δὲ δεῖ τι καὶ νεανικῶς εἰπεῖν, ὅτε ὁ Πατήρ. Πότε δὲ ὁ Πατήρ; Οὐκ ἦν ὅτε οὐκ ἦν. Τοῦτο οὖν καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον. Πάλιν ἐρώτα με καὶ πάλιν ἀποκρινοῦμαί σοι. Πότε ὁ Υἱὸς γεγέννηται; Ὅτε ὁ Πατὴρ οὐ γεγέννηται. Πότε δὲ τὸ Πνεῦμα ἐκπεπόρευται; Ὅτε ὁ Υἱὸς οὐκ ἐκπεπόρευται, ἀλλὰ γεγέννηται ἀχρόνως καὶ ὑπὲρ λόγον·
... Πῶς οὖν οὐ συνάναρχα, εἰ συναΐδια; Ὅτι ἐκεῖθεν [δηλ.ἐκ τοῦ Πατρός], εἰ καὶ μὴ μετ' ἐκεῖνον. Τὸ μὲν γὰρ ἄναρχον καὶ ἀΐδιον· τὸ ἀΐδιον δέ, οὐ πάντως ἄναρχον, ἕως ἂν εἰς ἀρχὴν ἀναφέρηται τὸν Πατέρα. Οὐκ ἄναρχα οὖν τῷ αἰτίῳ· δῆλον δὲ τὸ αἴτιον ὡς οὐ πάντως πρεσβύτερον τῶν ὧν ἐστιν αἴτιον· οὐδὲ γὰρ τοῦ φωτὸς ἥλιος. Καὶ ἄναρχά πως τῷ χρόνῳ, κἂν σὺ μορμολύττῃ τοὺς ἁπλουστέρους· οὐ γὰρ ὑπὸ χρόνον τὰ ἐξ ὧν ὁ χρόνος»35. Καὶ σὲ ἄλλον λόγο του διασαφηνίζει:
«Ἄναρχος οὖν ὁ Πατήρ· οὐ γὰρ ἑτέρωθεν αὐτῷ, οὐδὲ παρ' ἑαυτοῦ τὸ εἶναι. Ὁ δὲ Υἱός, ἐὰν μὲν ὡς αἴτιον τὸν Πατέρα λαμβάνῃς, οὐκ ἄναρχος· ἀρχὴ γὰρ Υἱοῦ Πατὴρ ὡς αἴτιος· ἐὰν δὲ τὴν ἀπὸ χρόνου νοῇς ἀρχήν, καὶ ἄναρχος· οὐκ ἄρχεται γὰρ ὑπὸ χρόνου ὁ χρόνων Δεσπότης»36. Πηγὴ καὶ αἰτία τῶν δύο ἄλλων θείων Προσώπων εἶναι τὸ πρόσωπο καὶ ὄχι ἡ θέλησις τοῦ Πατρός· ἡ θέλησις εἶναι κοινὴ καὶ γιὰ τὰ τρία θεῖα Πρόσωπα.
Ἐρωτᾶ περιπαικτικῶς ὁ ἱερὸς Πατὴρ τοὺς θεολογοῦντες αἱρετικοὺς τῆς ἐποχῆς του:
«Βούλει τι προσπαίξω καὶ τὸν Πατέρα; Παρὰ σοῦ γὰρ ἔχω τὰ τοιαῦτα τολμᾶν. Θέλων Θεὸς ὁ Πατὴρ ἢ μὴ θέλων. Καὶ ὅπως ἀποφεύξῃ τὸ σὸν περιδέξιον, εἰ μὲν δὴ θέλων, πότε τοῦ θέλειν ἠργμένος; Οὐ γὰρ πρὶν εἶναι· οὐδὲ γὰρ ἦν τι πρότερον. Ἢ τὸ μὲν αὐτοῦ θελῆσαν, τὸ δὲ θεληθέν; Μεριστὸς οὖν. Πῶς δὲ οὐ θελήσεως καὶ οὗτος, κατὰ σέ, πρόβλημα; Εἰ δὲ οὐ θέλων, τί τὸ βιασάμενον εἰς τὸ εἶναι; Καὶ πῶς Θεός, εἰ βεβίασται, καὶ ταῦτα οὐκ ἄλλο τι ἢ αὐτὸ τὸ εἶναι Θεός; Πῶς οὖν γεγέννηται; Πῶς ἔκτισται, εἴπερ ἔκτισται κατὰ σέ; Καὶ γὰρ καὶ τοῦτο τῆς αὐτῆς ἀπορίας. Τάχα ἂν εἴποις, βουλήσει καὶ λόγῳ . Ἀλλ' οὔπω λέγεις τὸ πᾶν. Πῶς γὰρ ἔργου δύναμιν ἔσχεν ἡ βούλησις καὶ ὁ λόγος; Ἔτι λείπεται λέγειν. Οὐ γὰρ οὕτως ἄνθρωπος»37.
«ἐναντίως περὶ τὴν ἀρχέγονον ὕλην ὑποστᾶσαν σαφῶς ἐξ οὐκ ὄντων, κἄν τινες ἀγέννητον ἀναπλάττωσιν»33.
γ. Ὁ ἱερὸς Πατὴρ τονίζει ἰδιαιτέρως ὡς μοναδικὴ ἀρχὴ καὶ αἰτία τῶν Προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος τὸ Πρόσωπον τοῦ Θεοῦ Πατρός· αὐτὸ τὸ ὀνομάζει μοναρχία τοῦ Πατρός.
Διδάσκει:
«Τρεῖς αἱ ἀνωτάτω δόξαι περὶ Θεοῦ, ἀναρχία καὶ πολυαρχία καὶ μοναρχία· αἱ μὲν οὖν δύο παισὶν Ἑλλήνων ἐπαίχθησαν καὶ παιζέσθωσαν. Τό τε γὰρ ἄναρχον ἄτακτον· τό τε πολύαρχον στασιῶδες, καὶ οὕτως ἄναρχον καὶ οὕτως ἄτακτον. Εἰς ταὐτὸν γὰρ ἀμφότερα φέρει, τὴν ἀταξίαν, ἡ δὲ εἰς λύσιν· ἀταξία γὰρ μελέτη λύσεως. Ἡμῖν δὲ μοναρχία τὸ τιμώμενον· μοναρχία δέ, οὐ ἣν ἓν περιγράφει πρόσωπον· ἔστι γὰρ καὶ τὸ ἓν στασιάζον πρὸς ἑαυτὸ πολλὰ καθίστασθαι· ἀλλ' ἣν φύσεως ὁμοτιμία συνίστημι καὶ γνώμης σύμπνοια καὶ ταὐτότης κινήσεως καὶ πρὸς τὸ ἓν τῶν ἐξ αὐτοῦ σύνευσις, ὅπερ ἀμήχανον ἐπὶ τῆς γεννητῆς φύσεως, ὥστε κἂν ἀριθμῷ διαφέρῃ, τῇ γε οὐσίᾳ μὴ τέμνεσθαι. Διὰ τοῦτο μονὰς ἀπ' ἀρχῆς εἰς δυάδα κινηθεῖσα, μέχρι τριάδος ἔστη. Καὶ τοῦτό ἐστιν ἡμῖν ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα· ὁ μὲν γεννήτωρ καὶ προβολεύς, λέγω δὲ ἀπαθῶς καὶ ἀχρόνως καὶ ἀσωμάτως· τῶν δέ, τὸ μὲν γέννημα, τὸ δὲ πρόβλημα, ἢ οὐκ οἶδ' ὅπως ἄν τις ταῦτα καλέσειεν, ἀφελῶν πάντῃ τῶν ὁρωμένων. Οὐ γὰρ δὴ ὑπέρχυσιν ἀγαθότητος εἰπεῖν θαρρήσομεν, ὃ τῶν παρ' Ἕλλησι φιλοσοφησάντων εἰπεῖν τις ἐτόλμησεν, οἷον κρατήρ τις ὑπερερρύῃ, σαφῶς οὑτωσὶ λέγων, ἐν οἷς περὶ πρώτου αἰτίου καὶ δευτέρου φιλοσοφεῖ· μή ποτε ἀκούσιον τὴν γέννησιν εἰσαγάγωμεν καὶ οἷον περίττωμά τι φυσικὸν καὶ δυσκάθεκτον, ἥκιστα ταῖς περὶ θεότητος ὑπονοίαις πρέπον. Διὰ τοῦτο ἐπὶ τῶν ἡμετέρων ὅρων ἱστάμενοι τὸ ἀγέννητον εἰσάγομεν καὶ τὸ γεννητὸν καὶ τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, ὥς πού φησιν αὐτὸς ὁ Θεὸς καὶ Λόγος»34. Καὶ συνεχίζει:
«Πότε οὖν ταῦτα; Ὑπὲρ τὸ πότε ταῦτα. Εἰ δὲ δεῖ τι καὶ νεανικῶς εἰπεῖν, ὅτε ὁ Πατήρ. Πότε δὲ ὁ Πατήρ; Οὐκ ἦν ὅτε οὐκ ἦν. Τοῦτο οὖν καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον. Πάλιν ἐρώτα με καὶ πάλιν ἀποκρινοῦμαί σοι. Πότε ὁ Υἱὸς γεγέννηται; Ὅτε ὁ Πατὴρ οὐ γεγέννηται. Πότε δὲ τὸ Πνεῦμα ἐκπεπόρευται; Ὅτε ὁ Υἱὸς οὐκ ἐκπεπόρευται, ἀλλὰ γεγέννηται ἀχρόνως καὶ ὑπὲρ λόγον·
... Πῶς οὖν οὐ συνάναρχα, εἰ συναΐδια; Ὅτι ἐκεῖθεν [δηλ.ἐκ τοῦ Πατρός], εἰ καὶ μὴ μετ' ἐκεῖνον. Τὸ μὲν γὰρ ἄναρχον καὶ ἀΐδιον· τὸ ἀΐδιον δέ, οὐ πάντως ἄναρχον, ἕως ἂν εἰς ἀρχὴν ἀναφέρηται τὸν Πατέρα. Οὐκ ἄναρχα οὖν τῷ αἰτίῳ· δῆλον δὲ τὸ αἴτιον ὡς οὐ πάντως πρεσβύτερον τῶν ὧν ἐστιν αἴτιον· οὐδὲ γὰρ τοῦ φωτὸς ἥλιος. Καὶ ἄναρχά πως τῷ χρόνῳ, κἂν σὺ μορμολύττῃ τοὺς ἁπλουστέρους· οὐ γὰρ ὑπὸ χρόνον τὰ ἐξ ὧν ὁ χρόνος»35. Καὶ σὲ ἄλλον λόγο του διασαφηνίζει:
«Ἄναρχος οὖν ὁ Πατήρ· οὐ γὰρ ἑτέρωθεν αὐτῷ, οὐδὲ παρ' ἑαυτοῦ τὸ εἶναι. Ὁ δὲ Υἱός, ἐὰν μὲν ὡς αἴτιον τὸν Πατέρα λαμβάνῃς, οὐκ ἄναρχος· ἀρχὴ γὰρ Υἱοῦ Πατὴρ ὡς αἴτιος· ἐὰν δὲ τὴν ἀπὸ χρόνου νοῇς ἀρχήν, καὶ ἄναρχος· οὐκ ἄρχεται γὰρ ὑπὸ χρόνου ὁ χρόνων Δεσπότης»36. Πηγὴ καὶ αἰτία τῶν δύο ἄλλων θείων Προσώπων εἶναι τὸ πρόσωπο καὶ ὄχι ἡ θέλησις τοῦ Πατρός· ἡ θέλησις εἶναι κοινὴ καὶ γιὰ τὰ τρία θεῖα Πρόσωπα.
Ἐρωτᾶ περιπαικτικῶς ὁ ἱερὸς Πατὴρ τοὺς θεολογοῦντες αἱρετικοὺς τῆς ἐποχῆς του:
«Βούλει τι προσπαίξω καὶ τὸν Πατέρα; Παρὰ σοῦ γὰρ ἔχω τὰ τοιαῦτα τολμᾶν. Θέλων Θεὸς ὁ Πατὴρ ἢ μὴ θέλων. Καὶ ὅπως ἀποφεύξῃ τὸ σὸν περιδέξιον, εἰ μὲν δὴ θέλων, πότε τοῦ θέλειν ἠργμένος; Οὐ γὰρ πρὶν εἶναι· οὐδὲ γὰρ ἦν τι πρότερον. Ἢ τὸ μὲν αὐτοῦ θελῆσαν, τὸ δὲ θεληθέν; Μεριστὸς οὖν. Πῶς δὲ οὐ θελήσεως καὶ οὗτος, κατὰ σέ, πρόβλημα; Εἰ δὲ οὐ θέλων, τί τὸ βιασάμενον εἰς τὸ εἶναι; Καὶ πῶς Θεός, εἰ βεβίασται, καὶ ταῦτα οὐκ ἄλλο τι ἢ αὐτὸ τὸ εἶναι Θεός; Πῶς οὖν γεγέννηται; Πῶς ἔκτισται, εἴπερ ἔκτισται κατὰ σέ; Καὶ γὰρ καὶ τοῦτο τῆς αὐτῆς ἀπορίας. Τάχα ἂν εἴποις, βουλήσει καὶ λόγῳ . Ἀλλ' οὔπω λέγεις τὸ πᾶν. Πῶς γὰρ ἔργου δύναμιν ἔσχεν ἡ βούλησις καὶ ὁ λόγος; Ἔτι λείπεται λέγειν. Οὐ γὰρ οὕτως ἄνθρωπος»37.
δ. Ὁ Θεὸς εἶναι εἷς καὶ τριαδικός. Ὁ Θεὸς εἶναι εἷς ἕνεκα τῆς μοναρχίας τοῦ Πατρός, τῆς ὁμοουσιότητος καὶ τῆς κοινῆς θελήσεως καὶ ἐνεργείας τῶν τριῶν Προσώπων. «Τηροῖτο δ' ἄν, ὡς ὁ ἐμὸς λόγος, εἷς μὲν Θεός, εἰς ἓν αἴτιον καὶ Υἱοῦ καὶ Πνεύματος ἀναφερομένων, οὐ συντιθεμένων, οὐδὲ συναλειφομένων· καὶ κατὰ τὸ ἓν καὶ ταὐτὸ τῆς θεότητος, ἵνα οὕτως ὀνομάσω, κίνημά τε καὶ βούλημα καὶ τὴν τῆς οὐσίας ταυτότητα»38. «Ὅταν μὲν οὖν πρὸς τὴν θεότητα βλέψωμεν καὶ τὴν πρώτην αἰτίαν καὶ τὴν μοναρχίαν, ἓν ἡμῖν τὸ φανταζόμενον· ὅταν δὲ πρὸς τὰ ἐν οἷς ἡ θεότης καὶ τὰ ἐκ τῆς πρώτης αἰτίας ἀχρόνως ἐκεῖθεν ὄντα καὶ ὁμοδόξως, τρία τὰ προσκυνούμενα»39. Ὁ ἅγιος Πατὴρ συμβουλεύει τοὺς χριστιανούς:
«δέον μήτε οὕτως εἶναί τινας φιλοπάτορας, ὡς καὶ τὸ εἶναι Πατέρα περιαιρεῖν (τίνος γὰρ ἂν καὶ εἴη Πατήρ, τοῦ Υἱοῦ τὴν φύσιν ἀπεξενωμένου καὶ ἀπηλλοτριωμένου μετὰ τῆς κτίσεως;)· μήθ' οὕτω φιλοχρίστους, ὡς μήτε τοῦτο φυλάττειν, τὸ εἶναι Υἱὸν (τίνος γὰρ ἂν καὶ εἴη Υἱός, μὴ πρὸς αἴτιον ἀναφερόμενος τὸν Πατέρα;) μήτε τῷ Πατρὶ τὸ τῆς ἀρχῆς κατασμικρύνειν ἀξίωμα, τῆς ὡς Πατρὶ καὶ γεννήτορι· μικρῶν γὰρ ἂν εἴη καὶ ἀναξίων ἀρχή, μὴ θεότητος ὢν αἴτιος τῆς ἐν Υἱῷ καὶ Πνεύματι θεωρουμένης. Ἐπειδὴ χρὴ καὶ τὸν ἕνα Θεὸν τηρεῖν καὶ τὰς τρεῖς ὑποστάσεις ὁμολογεῖν, εἴτ' οὖν τρία πρόσωπα καὶ ἑκάστην μετὰ τῆς ἰδιότητος»40. Τὰ τρία Πρόσωπα τῆς ἉγίαςΤριάδος διακρίνονται μεταξύ των ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἢ ὑποστατικά των ἰδιώματα· κατὰ τὰ ἄλλα εἶναι ὁμοούσια καὶ ὁμόδοξα καὶ συναΐδια. «Αἱ δὲ τρεῖς ὑποστάσεις, μηδεμιᾶς ἐπινοουμένης συναλοιφῆς ἢ ἀναλύσεως ἢ συγχύσεως, ἵνα μὴ τὸ πᾶν καταλυθῇ, δι' ὧν τὸ ἓν σεμνύνεται πλέον ἤ καλῶς ἔχει. Αἱ δὲ ἰδιότητες (= ὑποστάσεις), Πατρὸς μὲν καὶ ἀνάρχου καὶ ἀρχῆς ἐπινοουμένου καὶ λεγομένου ( ἀρχῆς δέ, ὡς αἰτίου καὶ ὡς πηγῆς καὶ ὡς ἀϊδίου φωτός)· Υἱοῦ δέ, ἀνάρχου μὲν οὐδαμῶς, ἀρχῆς δὲ τῶν ὅλων· ἀρχὴν δὲ ὅταν εἴπω, μὴ χρόνον παρενθῇς, μηδὲ μέσον τι τάξῃς τοῦ γεγεννηκότος καὶ τοῦ γεννήματος, μηδὲ διέλῃς τὴν φύσιν τῷ κακῶς παρεντεθέντι τοῖς συναϊδίοις καὶ συνημμένοις. Εἰ γὰρ χρόνος Υἱοῦ πρεσβύτερος, ἐκείνου δηλαδή πρώτως ἂν εἴη αἴτιος ὁ Πατήρ. Καὶ πῶς ποιητὴς χρόνων ὁ ὑπὸ χρόνων; Πῶς δὲ καὶ "Κύριος πάντων", εἰ ὑπὸ χρόνου προείληπταί τε καὶ κυριεύεται;»41. Στὸν Τριαδικὸ Θεὸ ἡ θεολογία ἤδη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου διακρίνει μεταξὺ οὐσίας, ἐνεργειῶν καὶ ὑποστάσεων. Τὰ ὀνόματα Πατήρ, Υἱὸς καὶ Πνεῦμα εἶναι δηλωτικὰ σχέσεως:
«Ὁ Πατήρ, φησίν, οὐσίας ἢ ἐνεργείας ὄνομα; ὡς ἀμφοτέρωθεν ἡμᾶς δήσοντες, - εἰ μὲν οὐσίας φήσομεν, συνθησομένους ἑτερούσιον εἶναι τὸν Υἱόν, ἐπειδὴ μία μὲν οὐσία Θεοῦ, ταύτην δέ, ὡς οὗτοι, προκατείληφεν ὁ Πατήρ· εἰ δὲ ἐνεργείας, ποίημα σαφῶς ὁμολογήσοντας, ἀλλ' οὐ γέννημα. Οὗ γὰρ ὁ ἐνεργῶν, ἐκεῖ πάντως καὶ τὸ ἐνεργούμενον. Καὶ πῶς τῷ πεποιηκότι ταὐτὸν τὸ πεποιημένον, θαυμάζειν φήσουσι. Σφόδρα ἂν ᾐδέσθην ὑμῶν καὶ αὐτὸς τὴν διαίρεσιν, εἰ τῶν δύο τὸ ἕτερον δέξασθαι ἦν ἀναγκαῖον, ἀλλὰ μὴ τὰ δύο διαφυγόντα τρίτον εἰπεῖν ἀληθέστερον· ὅτι οὔτε οὐσίας ὄνομα ὁ Πατήρ, ὦ σοφώτατοι, οὔτε ἐνεργείας, σχέσεως δὲ καὶ τοῦ πῶς ἔχει πρὸς τὸν Υἱὸν ὁ Πατὴρ ἢ ὁ Υἱὸς πρὸς τὸν Πατέρα»42. Τὰ ἀποδιδόμενα στὸν Θεὸ ὀνόματα – χαρακτηριστικὰ ἀποτελοῦν τὶς ἄκτιστες θεῖες ἐνέργειες καὶ δὲν φανερώνουν τὴν μία, ἁπλῆ καὶ ἀσύνθετο θεία φύσι. «Οὐ πνεῦμα καὶ πῦρ καὶ φῶς, ἀγάπη τε καὶ σοφία καὶ δικαιοσύνη καὶ νοῦς καὶ λόγος καὶ τὰ τοιαῦτα αἱ προσηγορίαι τῆς πρώτης φύσεως;»43. Ἡ οὐσία ὅμως τοῦ Θεοῦ παραμένει ἀπρόσιτος καὶ ἀνώνυμος:
«Ἐπεὶ καὶ τὸ ἄσοφον καὶ τὸ σοφὸν ἀλλήλοις μὲν οὐ ταὐτά, περὶ ταὐτὸν δέ, τὸν ἄνθρωπον· καὶ οὐκ οὐσίας τέμνει, περὶ δὲ τὴν αὐτὴν οὐσίαν τέμνεται. Ἢ καὶ τὸ ἀθάνατον καὶ τὸ ἄκακον καὶ τὸ ἀναλλοίωτον οὐσία Θεοῦ . Ἀλλ' εἰ τοῦτο, πολλαὶ οὐσίαι Θεοῦ καὶ οὐ μία. Ἢ σύνθετον ἐκ τούτων τὸ θεῖον. Οὐ γὰρ ἀσυνθέτως ταῦτα, εἴπερ οὐσίαι»44. Οἱ λέξεις προσπαθοῦν νὰ ἀναφερθοῦν καταχρηστικῶς σὲ χαρακτηριστικὰ τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ καὶ ὄχι στὴν ἰδία. «Ὅσον δ' οὖν ἐκ τῶν ἡμῖν ἐφικτῶν, ὁ μὲν ὢν καὶ ὁ Θεός, μᾶλλον πως τῆς οὐσίας ὀνόματα· καὶ τούτων μᾶλλον ὁ ὤν»45.
ε. Ὁ ἱερὸς Πατὴρ ἐπιμένει ἰδιαιτέρως στὴν θεότητα τοῦ Προσώπου τοῦ Υἱοῦ, τὴν ὁποία στὴν ἐποχή του ἠρνεῖτο ὁ Ἀρειανισμός. Ὁ Υἱὸς εἶναι ὁμότιμος μὲ τὸν Πατέρα:
«Ἡμεῖς δὲ τοσοῦτον εἰπεῖν θαρρήσωμεν, ὅτι εἰ καὶ μέγα τῷ Πατρὶ τὸ μηδαμόθεν ὡρμῆσθαι, οὐκ ἔλαττον τῷ Υἱῷ τὸ ἐκ τοιούτου Πατρός. Τῆς τε γὰρ τοῦ ἀναιτίου δόξης μετέχοι ἄν, ὅτι ἐκ τοῦ ἀναιτίου καὶ πρόσεστι τὸ τῆς γεννήσεως, πρᾶγμα τοσοῦτον καὶ οὕτω σεβάσμιον τοῖς μὴ πάντη χαμαιπετέσι καὶ ὑλικοῖς τὴν διάνοιαν»46. Ὁ Υἱὸς θεωρεῖται γέννημα καὶ ὄχι κτίσμα τοῦ Πατρός:
«Τίς οὖν ἀντερεῖ λόγος, κτίσμα μὲν λέγεσθαι τὴν σοφίαν κατὰ τὴν κάτω γέννησιν, γέννημα δὲ κατὰ τὴν πρώτην καὶ πλέον ἄληπτον;»47. Ἡ γέννησίς Του θὰ παραμένει ἐσαεὶ μυστηριώδης καὶ ὑπέρλογος:
«καὶ μηδὲ τότε φιλοσοφήσῃς Θεοῦ γέννησιν· οὐ γὰρ ἀσφαλές. Εἰ μὲν γὰρ τὴν σὴν γινώσκεις, οὐ πάντως καὶ τὴν τοῦ Θεοῦ· εἰ δὲ μηδὲ τὴν σήν, πῶς τὴν τοῦ Θεοῦ; Ὅσῳ γὰρ Θεὸς ἀνθρώπου δυστεκμαρτότερος, τοσούτῳ καὶ τῆς σῆς γεννήσεως ἀληπτοτέρα ἡ ἄνω γέννησις»48. Καὶ σὲ ἄλλο σημεῖο τῶν ἔργων του ὁ ἱερὸς Πατὴρ διακηρύσσει ὅτι ἡ ἀϊδιος γέννησις τοῦ Υἱοῦ εἶναι ἀνεξιχνίαστος καὶ ἀκατάληπτος γιὰ τὴν ἀνθρωπίνη λογική:
«Ἀκούεις γέννησιν; Τὸ πῶς μὴ περιεργάζου. Ἀκούεις ὅτι τὸ Πνεῦμα προϊὸν ἐκ τοῦ Πατρός; Τὸ ὅπως μὴ πολυπραγμόνει. Εἰ δὲ πολυπραγμονεῖς Υἱοῦ γέννησιν καὶ Πνεύματος πρόοδον, κἀγὼ σου πολυπραγμονῶ τὸ κρᾶμα ψυχῆς καὶ σώματος· πῶς εἶ χοῦς καὶ εἰκὼν Θεοῦ; Τί τὸ κινοῦν σε ἢ τί τὸ κινούμενον; Πῶς τὸ αὐτὸ καὶ κινεῖ καὶ κινεῖται; Πῶς ἡ αἴσθησις ἐν τῷ αὐτῷ μένει καὶ τὸ ἐκτὸς ἐπισπᾶται; Πῶς ὁ νοῦς ἐν σοὶ μένει καὶ γεννᾷ λόγον ἐν ἄλλῳ νοΐ; Πῶς λόγῳ νόημα διαδίδοται;»49. Ἡ ὑπέρχρονος γέννησις τοῦ Υἱοῦ δὲν ὁμοιάζει μὲ τὴν γέννησι, ἡ ὁποία συντελεῖται μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων:
«Οὐ γὰρ οὕτως ἐκ τοῦ Πατρός φημι τὸν Υἱὸν ὑπάρχειν, ὡς ἐν τῷ Πατρὶ πρότερον ὄντα, μετὰ δὲ τοῦτο εἰς τὸ εἶναι ὁδεύσαντα· οὐδὲ γὰρ ἀτελῆ πρότερον, εἶτα τέλειον, ὥσπερ νόμος τῆς ἡμετέρας γεννήσεως»50. Ἐξ ἄλλου ἡ ἀνθρωπίνη γέννησις εἶναι ἐν ἀντιθέσει μὲ τὴν θεία ἐμπαθής:
«Πῶς οὖν οὐκ ἐμπαθὴς ἡ γέννησις; Ὅτι ἀσώματος. Εἰ γὰρ ἡ ἐνσώματος ἐμπαθής, ἀπαθὴς ἡ ἀσώματος. Ἐγὼ δέ σε ἀντερήσομαι· πῶς Θεός, εἰ κτίσμα; Οὐ γὰρ Θεὸς τὸ κτιζόμενον»51. Ὁ Θεὸς κτίζει καὶ γεννᾶ διαφόρως ἀπὸ ὅ,τι ὁ ἄνθρωπος:
«Ἢ γὰρ δεῖξον καὶ ἄνθρωπον λόγῳ τι πράττοντα ἢ δέξαι, ὅτι οὐχ ὡς ἄνθρωπος κτίζει Θεός. Ἐπεὶ διάγραψον βουλήματι πόλιν, καὶ παραστήτω πόλις· θέλησον γενέσθαι σοι υἱόν, καὶ παραστήτω παῖς· θέλησον ἄλλο τι τῶν πραττομένων, καὶ εἰς ἔργον ἡ βούλησις χωρησάτω. Εἰ δὲ τούτων οὐδὲν ἕπεται τῷ βούλεσθαι, Θεοῦ δὲ τὸ βούλεσθαι πρᾶξίς ἐστιν, ἄλλως μὲν ἄνθρωπος κτίζει, ἄλλως δὲ ὁ πάντων κτίστης Θεός. Πῶς οὖν κτίζει μὲν οὐκ ἀνθρωπικῶς, γεννᾶν δὲ ἀναγκάζεται ἀνθρωπικῶς;»52. Γι’ αὐτὸ ἡ ἀσύγκριτος - διάφορος τῆς γεννήσεως τῶν ἀνθρώπων γέννησις τοῦ Υἱοῦ ἀπὸ τὸν Πατέρα εἶναι ἄχρονος καὶ αἰώνιος. «Εἰ δέ, ὅτι τὰ σώματα ὑπὸ χρόνον, διὰ τοῦτο ἀξιώσεις κεῖσθαι καὶ τὸν Υἱὸν ὑπὸ χρόνον, περιθήσεις καὶ σῶμα τῷ ἀσωμάτῳ· καὶ εἰ ὅτι τὰ παρ’ ἡμῖν γενώμενα, οὐκ ὄντα ποτέ, εἶτα γινόμενα, διὰ τοῦτο καὶ τὸν Υἱὸν ἀναγκάσεις ἐξ οὐκ ὄντων εἰς τὸ εἶναι παρεληληθέναι, συγκρίνεις τὰ ἀσύγκριτα, Θεὸν καὶ ἄνθρωπον, σῶμα καὶ τὸ ἀσώματον»53. Γιὰ ὅλα αὐτὰ ἡ προτροπὴ τοῦ ἱεροῦ διδασκάλου εἶναι:
«Θεοῦ γέννησις σιωπῇ τιμάσθω. Μέγα σοι τὸ μαθεῖν, ὅτι γεγέννηται. Τὸ δὲ πῶς, οὐδὲ ἀγγέλοις ἐννοεῖν, μὴ ὅτι γέ σοι νοεῖν συγχωρήσομεν. Βούλει παραστήσω τὸ πῶς; Ὡς οἶδεν ὁ γεννήσας Πατὴρ καὶ ὁ γεννηθεὶς Υἱός. Τὸ δὲ ὑπὲρ ταῦτα νέφει κρύπτεται, τὴν σὴν διαφεύγων ἀμβλυωπίαν»54. Κατὰ τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Πατρός, ὁ Υἱὸς εἶναι ὁμότιμος μὲ τὸνΠατέρα:
«Πάντα γὰρ ὅσα ἔχει ὁ Πατήρ, τοῦ Υἱοῦ ἐστιν· ὡς ἔμπαλιν τὰ τοῦ Υἱοῦ τοῦ Πατρός· οὐδὲν οὖν ἴδιον, ὅτι κοινά. Ἐπεὶ καὶ αὐτὸ τὸ εἶναι κοινὸν καὶ ὁμότιμον, εἰ καὶ τῷ Υἱῷ παρὰ τοῦ Πατρός. Καθ' ὃ καὶ λέγεται καὶ τό· ' Ἐγὼ ζῶ διὰ τὸν Πατέρα'. Οὐχ ὡς ἐκεῖθεν αὐτῷ τοῦ ζῆν καὶ τοῦ εἶναι συνεχομένου , ἀλλ' ὡς ἐκεῖθεν ὑπάρχοντος ἀχρόνως καὶ ἀναιτίως»55. Εἶναι συνδημιουργὸς μὲ τὸν Πατέρα:
«Οὕτω γὰρ ἐγὼ δέχομαι τὸ ἅπερ ὑπὸ τοῦ Πατρὸς γίνεται, ταῦτα καὶ τὸν Υἱὸν ὁμοίως ποιεῖν· οὐ κατὰ τὴν τῶν γινομένων ὁμοίωσιν, ἀλλὰ κατὰ τὴν τῆς ἐξουσίας ὁμοτιμίαν. Καὶ τοῦτο ἂν εἴη τὸ ἕως ἄρτι καὶ τὸν Πατέρα ἐργάζεσθαι καὶ τὸν Υἱόν· οὐ μόνον δέ, ἀλλὰ καὶ τὴν ὧν πεποιήκασιν οἰκονομίαν τε καὶ συντήρησιν, ὡς δηλοῖ τὸ ποιεῖσθαι τοὺς ἀγγέλους αὐτοῦ πνεύματα· καὶ θεμελιοῦσθαι τὴν γῆν ἐπὶ τὴν ἀσφάλειαν αὐτῆς· ἅπαξ ἡδρασμένα τε καὶ γενόμενα· καὶ στερεοῦσθαι βροντὴν καὶ κτίζεσθαι πνεῦμα, ὧν ἅπαξ μὲν ὁ λόγος ὑπέστη, συνεχὴς δὲ καὶ νῦν ἡ ἐνέργεια»56. Ἐνῷ οἱ ὀρθόδοξοι δεχόμαστε ὁμοτιμία Πατρὸς καὶ Υἱοῦ οἱ αἱρετικοὶ ὑποβιβάζουν τὸ πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ ἐν σχέσει μὲ τὸν Πατέρα. «Ἡμῶν γὰρ τὸ μεῖζον τῇ τοῦ αἰτίου φύσει διδόντων, αὐτοὶ τὸ τῇ φύσει μεῖζον ἐπάγουσιν»57.
στ. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος τονίζει ἰδιαιτέρως καὶ τὴν θεότητα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ τὴν ὁμοουσιότητα Αὐτοῦ μὲ τὰ Πρόσωπα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ. Ἡ θεολογία του ἐχρησιμοποιήθη ἀπὸ τὴν Β´ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο, στὴν ὁποία καὶ προήδρευσε γιὰ κάποιο διάστημα. «Τί οὖν; Θεὸς τὸ Πνεῦμα; Πάνυ γε. Τί οὖν, ὁμοούσιον; Εἴπερ Θεός. Δὸς οὖν μοι, φησίν, ἐκ τοῦ αὐτοῦ τὸ μὲν Υἱόν, τὸ δὲ οὐχ Υἱόν, εἶτα ὁμοούσια, καὶ δέχομαι Θεὸν καὶ Θεόν. Δός μοι καὶ σὺ Θεὸν ἄλλον καὶ φύσιν Θεοῦ καὶ δώσω σοι τὴν αὐτὴν Τριάδα μετὰ τῶν αὐτῶν ὀνομάτων τε καὶ πραγμάτων»58. Καὶ ἀλλοῦ τονίζει:
«Ἡμεῖς δὲ τοσοῦτον θαρροῦμεν τῇ θεότητι τοῦ Πνεύματος, ὃ πρεσβεύομεν, ὥστε καὶ τῆς θεολογίας ἐντεῦθεν ἀρξόμεθα, τὰς αὐτὰς τῇ Τριάδι φωνὰς ἐφαρμόζοντες, κἄν τισι δοκῇ τολμηρότερον. "Ἦν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον", ὁ Πατήρ. "Ἦν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον", ὁ Υἱός. " Ἦν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον", ὁ ἄλλος Παράκλητος· ἦν καὶ ἦν καὶ ἦν· ἀλλ' ἓν ἦν. Φῶς καὶ φῶς καὶ φῶς, ἀλλ' ἓν φῶς, εἷς Θεός»59. Ὁ τρόπος ὑπάρξεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος (ἡ ἐκπόρευσις) παραμένει ἀκατανόητος γιὰ τοὺς ἀνθρώπους, ὅπως καὶ ἡ ἀγεννησία τοῦ Πατρὸς καὶ ἡ γέννησις τοῦ Υἱοῦ. «Τίς οὖν ἡ ἐκπόρευσις; Εἰπὲ σὺ τὴν ἀγεννησίαν τοῦ Πατρός, κἀγὼ τὴν γέννησιν τοῦ Υἱοῦ φυσιολογήσω καὶ τὴν ἐκπόρευσιν τοῦ Πνεύματος καὶ παραπληκτίσομεν ἄμφω εἰς Θεοῦ μυστήρια παρακύπτοντες»60.
ζ. Οἱ ἐνέργειες τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ εἶναι κοινὲς πρὸς τὴν δημιουργία Του:
«τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, περὶ ὧν ὁ λόγος, ὥστε τὸν μὲν εὐδοκεῖν, τὸν δὲ συνεργεῖν, τὸ δὲ ἐμπνεῖν· μᾶλλον δὲ μίαν ἐκ τῆς μιᾶς θεότητος γενέσθαι τὴν ἔλλαμψιν ἑνικῶς διαιρουμένην καὶ συναπτομένην διαιρετῶς, ὃ καὶ παράδοξον»61. Αὐτὸ στηρίζεται στὴν ὁμοουσιότητα καὶ στὴν μία βούλησι τῶν τριῶν θείων Προσώπων:
«Οὐχ ὡς ὄντος ἰδίου τοῦ Υἱοῦ θελήματος παρὰ τὸ τοῦ Πατρός, ἀλλ' ὡς οὐκ ὄντος ὁ λόγος· ἵν' ᾖ τοιοῦτον τὸ συναγόμενον· Οὐχ ἵνα ποιῶ τὸ θέλημα τὸ ἐμόν, οὐδὲ γάρ ἐστι τὸ ἐμὸν τοῦ σοῦ κεχωρισμένον, ἀλλὰ τὸ κοινὸν ἐμοῦ τε καὶ σοῦ, ὧν ὡς μία θεότης, οὕτω καὶ βούλησις»62. Γιατὶ ἡ Τριὰς παραμένει στὶς ἐνέργειές της ἀδιαίρετος:
«ὅπου γὰρ ἂν μία τῆς Τριάδος ὑπόστασις παρῇ, πᾶσα πάρεστιν ἡ Τριάς· ἀδιασπάστως γὰρ ἔχει πρὸς ἑαυτὴν καὶ ἥνωται μετ’ ἀκριβείας ἁπάσης»63. Αἰτία ὅλης τῆς δημιουργίας ὑπῆρξε ἡ ἀγαθότης τοῦ ἐν Τριάδι Θεοῦ. Ἡ κτίσις τῶν νοερῶν δυνάμεων ἀποτελεῖ τὸ πρῶτο δημιούργημα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. «Ἐπεὶ δὲ οὐκ ἤρκει τῇ ἀγαθότητι τοῦτο, τὸ κινεῖσθαι μόνον τῇ ἑαυτῆς θεωρίᾳ, ἀλλ' ἔδει χεθῆναι τὸ ἀγαθὸν καὶ ὁδεῦσαι, ὡς πλείονα εἶναι τὰ εὐεργετούμενα (τοῦτο γὰρ τῆς ἄκρας ἦν ἀγαθότητος)· πρῶτον μὲν ἐννοεῖ τὰς ἀγγελικὰς δυνάμεις καὶ οὐρανίους· καὶ τὸ ἐννόημα ἔργον ἦν. Λόγῳ συμπληρούμενον καὶ Πνεύματι τελειούμενον· καὶ οὕτως ὑπέστησαν λαμπρότητες δεύτεραι, λειτουργοὶ τῆς πρώτης λαμπρότητος, εἴτε νοερὰ πνεύματα, εἴτε πῦρ, οἷον ἄυλον καὶ ἀσώματον, εἴτε τινὰ φύσιν ἄλλην ὅτι ἐγγυτάτω τῶν εἰρημένων, ταύτας ὑποληπτέον. Βούλομαι μὲν εἰπεῖν, ὅτι ἀκινήτους πρὸς τὸ κακὸν καὶ μόνην ἐχούσας τὴν τοῦ καλοῦ κίνησιν ἅτε περὶ Θεὸν οὔσας καὶ τὰ πρῶτα ἐκ Θεοῦ λαμπομένας (τὰ γὰρ ἐνταῦθα δευτέρας ἐλλάμψεως)· πείθει δέ με, μὴ ἀκινήτους, ἀλλὰ δυσκινήτους καὶ ὑπολαμβάνειν ταύτας καὶ λέγειν, ὁ διὰ τὴν λαμπρότητα Ἑωσφόρος, σκότος διὰ τὴν ἔπαρσιν καὶ γενόμενος καὶ λεγόμενος, αἵ τε ὑπ' αὐτὸν ἀποστατικαὶ δυνάμεις, δημιουργοὶ τῆς κακίας τῇ τοῦ καλοῦ φυγῇ καὶ ἡμῖν πρόξενοι»64. Καὶ γιὰ τὴν δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου σημειώνει τὰ ἑξῆς ὁ ἱερὸς Πατήρ:
«Τοῦτο δὴ βουληθεὶς ὁ τεχνίτης ἐπιδείξασθαι Λόγος καὶ ζῷον ἓν ἐξ ἀμφοτέρων, ἀοράτου τε λέγω καὶ ὁρατῆς φύσεως, δημιουργεῖ τὸν ἄνθρωπον· καὶ παρὰ μὲν τῆς ὕλης λαβὼν τὸ σῶμα ἤδη προϋποστάσης, παρ' ἑαυτοῦ δὲ πνοὴν ἐνθεὶς (ὃ δὴ νοερὰν ψυχὴν καὶ εἰκόνα Θεοῦ οἶδεν ὁ λόγος)· οἷόν τινα κόσμον ἕτερον, ἐν μικρῷ μέγαν, ἐπὶ τῆς γῆς ἵστησιν, ἄγγελον ἄλλον, προσκυνητὴν μικτόν, ἐπόπτην τῆς ὁρατῆς κτίσεως, μύστην τῆς νοουμένης, βασιλέα τῶν ἐπὶ γῆς, βασιλευόμενον ἄνωθεν, ἐπίγειον καὶ οὐράνιον, πρόσκαιρον καὶ ἀθάνατον, ὁρατὸν καὶ νοούμενον, μέσον μεγέθους καὶ ταπεινότητος, τὸν αὐτὸν πνεῦμα καὶ σάρκα· πνεῦμα διὰ τὴν χάριν, σάρκα διὰ τὴν ἔπαρσιν· τὸ μέν, ἵνα μένῃ καὶ δοξάζῃ τὸν εὐεργέτην· τὸ δέ, ἵνα πάσχῃ καὶ πάσχων ὑπομιμνήσκηται καὶ παιδεύηται τῷ μεγέθει φιλοτιμούμενος· ζῷον ἐνταῦθα οἰκονομούμενον καὶ ἀλλαχοῦ μεθιστάμενον καὶ πέρας τοῦ μυστηρίου τῇ πρὸς Θεὸν νεύσει θεούμενον»65.
«δέον μήτε οὕτως εἶναί τινας φιλοπάτορας, ὡς καὶ τὸ εἶναι Πατέρα περιαιρεῖν (τίνος γὰρ ἂν καὶ εἴη Πατήρ, τοῦ Υἱοῦ τὴν φύσιν ἀπεξενωμένου καὶ ἀπηλλοτριωμένου μετὰ τῆς κτίσεως;)· μήθ' οὕτω φιλοχρίστους, ὡς μήτε τοῦτο φυλάττειν, τὸ εἶναι Υἱὸν (τίνος γὰρ ἂν καὶ εἴη Υἱός, μὴ πρὸς αἴτιον ἀναφερόμενος τὸν Πατέρα;) μήτε τῷ Πατρὶ τὸ τῆς ἀρχῆς κατασμικρύνειν ἀξίωμα, τῆς ὡς Πατρὶ καὶ γεννήτορι· μικρῶν γὰρ ἂν εἴη καὶ ἀναξίων ἀρχή, μὴ θεότητος ὢν αἴτιος τῆς ἐν Υἱῷ καὶ Πνεύματι θεωρουμένης. Ἐπειδὴ χρὴ καὶ τὸν ἕνα Θεὸν τηρεῖν καὶ τὰς τρεῖς ὑποστάσεις ὁμολογεῖν, εἴτ' οὖν τρία πρόσωπα καὶ ἑκάστην μετὰ τῆς ἰδιότητος»40. Τὰ τρία Πρόσωπα τῆς ἉγίαςΤριάδος διακρίνονται μεταξύ των ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἢ ὑποστατικά των ἰδιώματα· κατὰ τὰ ἄλλα εἶναι ὁμοούσια καὶ ὁμόδοξα καὶ συναΐδια. «Αἱ δὲ τρεῖς ὑποστάσεις, μηδεμιᾶς ἐπινοουμένης συναλοιφῆς ἢ ἀναλύσεως ἢ συγχύσεως, ἵνα μὴ τὸ πᾶν καταλυθῇ, δι' ὧν τὸ ἓν σεμνύνεται πλέον ἤ καλῶς ἔχει. Αἱ δὲ ἰδιότητες (= ὑποστάσεις), Πατρὸς μὲν καὶ ἀνάρχου καὶ ἀρχῆς ἐπινοουμένου καὶ λεγομένου ( ἀρχῆς δέ, ὡς αἰτίου καὶ ὡς πηγῆς καὶ ὡς ἀϊδίου φωτός)· Υἱοῦ δέ, ἀνάρχου μὲν οὐδαμῶς, ἀρχῆς δὲ τῶν ὅλων· ἀρχὴν δὲ ὅταν εἴπω, μὴ χρόνον παρενθῇς, μηδὲ μέσον τι τάξῃς τοῦ γεγεννηκότος καὶ τοῦ γεννήματος, μηδὲ διέλῃς τὴν φύσιν τῷ κακῶς παρεντεθέντι τοῖς συναϊδίοις καὶ συνημμένοις. Εἰ γὰρ χρόνος Υἱοῦ πρεσβύτερος, ἐκείνου δηλαδή πρώτως ἂν εἴη αἴτιος ὁ Πατήρ. Καὶ πῶς ποιητὴς χρόνων ὁ ὑπὸ χρόνων; Πῶς δὲ καὶ "Κύριος πάντων", εἰ ὑπὸ χρόνου προείληπταί τε καὶ κυριεύεται;»41. Στὸν Τριαδικὸ Θεὸ ἡ θεολογία ἤδη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου διακρίνει μεταξὺ οὐσίας, ἐνεργειῶν καὶ ὑποστάσεων. Τὰ ὀνόματα Πατήρ, Υἱὸς καὶ Πνεῦμα εἶναι δηλωτικὰ σχέσεως:
«Ὁ Πατήρ, φησίν, οὐσίας ἢ ἐνεργείας ὄνομα; ὡς ἀμφοτέρωθεν ἡμᾶς δήσοντες, - εἰ μὲν οὐσίας φήσομεν, συνθησομένους ἑτερούσιον εἶναι τὸν Υἱόν, ἐπειδὴ μία μὲν οὐσία Θεοῦ, ταύτην δέ, ὡς οὗτοι, προκατείληφεν ὁ Πατήρ· εἰ δὲ ἐνεργείας, ποίημα σαφῶς ὁμολογήσοντας, ἀλλ' οὐ γέννημα. Οὗ γὰρ ὁ ἐνεργῶν, ἐκεῖ πάντως καὶ τὸ ἐνεργούμενον. Καὶ πῶς τῷ πεποιηκότι ταὐτὸν τὸ πεποιημένον, θαυμάζειν φήσουσι. Σφόδρα ἂν ᾐδέσθην ὑμῶν καὶ αὐτὸς τὴν διαίρεσιν, εἰ τῶν δύο τὸ ἕτερον δέξασθαι ἦν ἀναγκαῖον, ἀλλὰ μὴ τὰ δύο διαφυγόντα τρίτον εἰπεῖν ἀληθέστερον· ὅτι οὔτε οὐσίας ὄνομα ὁ Πατήρ, ὦ σοφώτατοι, οὔτε ἐνεργείας, σχέσεως δὲ καὶ τοῦ πῶς ἔχει πρὸς τὸν Υἱὸν ὁ Πατὴρ ἢ ὁ Υἱὸς πρὸς τὸν Πατέρα»42. Τὰ ἀποδιδόμενα στὸν Θεὸ ὀνόματα – χαρακτηριστικὰ ἀποτελοῦν τὶς ἄκτιστες θεῖες ἐνέργειες καὶ δὲν φανερώνουν τὴν μία, ἁπλῆ καὶ ἀσύνθετο θεία φύσι. «Οὐ πνεῦμα καὶ πῦρ καὶ φῶς, ἀγάπη τε καὶ σοφία καὶ δικαιοσύνη καὶ νοῦς καὶ λόγος καὶ τὰ τοιαῦτα αἱ προσηγορίαι τῆς πρώτης φύσεως;»43. Ἡ οὐσία ὅμως τοῦ Θεοῦ παραμένει ἀπρόσιτος καὶ ἀνώνυμος:
«Ἐπεὶ καὶ τὸ ἄσοφον καὶ τὸ σοφὸν ἀλλήλοις μὲν οὐ ταὐτά, περὶ ταὐτὸν δέ, τὸν ἄνθρωπον· καὶ οὐκ οὐσίας τέμνει, περὶ δὲ τὴν αὐτὴν οὐσίαν τέμνεται. Ἢ καὶ τὸ ἀθάνατον καὶ τὸ ἄκακον καὶ τὸ ἀναλλοίωτον οὐσία Θεοῦ . Ἀλλ' εἰ τοῦτο, πολλαὶ οὐσίαι Θεοῦ καὶ οὐ μία. Ἢ σύνθετον ἐκ τούτων τὸ θεῖον. Οὐ γὰρ ἀσυνθέτως ταῦτα, εἴπερ οὐσίαι»44. Οἱ λέξεις προσπαθοῦν νὰ ἀναφερθοῦν καταχρηστικῶς σὲ χαρακτηριστικὰ τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ καὶ ὄχι στὴν ἰδία. «Ὅσον δ' οὖν ἐκ τῶν ἡμῖν ἐφικτῶν, ὁ μὲν ὢν καὶ ὁ Θεός, μᾶλλον πως τῆς οὐσίας ὀνόματα· καὶ τούτων μᾶλλον ὁ ὤν»45.
ε. Ὁ ἱερὸς Πατὴρ ἐπιμένει ἰδιαιτέρως στὴν θεότητα τοῦ Προσώπου τοῦ Υἱοῦ, τὴν ὁποία στὴν ἐποχή του ἠρνεῖτο ὁ Ἀρειανισμός. Ὁ Υἱὸς εἶναι ὁμότιμος μὲ τὸν Πατέρα:
«Ἡμεῖς δὲ τοσοῦτον εἰπεῖν θαρρήσωμεν, ὅτι εἰ καὶ μέγα τῷ Πατρὶ τὸ μηδαμόθεν ὡρμῆσθαι, οὐκ ἔλαττον τῷ Υἱῷ τὸ ἐκ τοιούτου Πατρός. Τῆς τε γὰρ τοῦ ἀναιτίου δόξης μετέχοι ἄν, ὅτι ἐκ τοῦ ἀναιτίου καὶ πρόσεστι τὸ τῆς γεννήσεως, πρᾶγμα τοσοῦτον καὶ οὕτω σεβάσμιον τοῖς μὴ πάντη χαμαιπετέσι καὶ ὑλικοῖς τὴν διάνοιαν»46. Ὁ Υἱὸς θεωρεῖται γέννημα καὶ ὄχι κτίσμα τοῦ Πατρός:
«Τίς οὖν ἀντερεῖ λόγος, κτίσμα μὲν λέγεσθαι τὴν σοφίαν κατὰ τὴν κάτω γέννησιν, γέννημα δὲ κατὰ τὴν πρώτην καὶ πλέον ἄληπτον;»47. Ἡ γέννησίς Του θὰ παραμένει ἐσαεὶ μυστηριώδης καὶ ὑπέρλογος:
«καὶ μηδὲ τότε φιλοσοφήσῃς Θεοῦ γέννησιν· οὐ γὰρ ἀσφαλές. Εἰ μὲν γὰρ τὴν σὴν γινώσκεις, οὐ πάντως καὶ τὴν τοῦ Θεοῦ· εἰ δὲ μηδὲ τὴν σήν, πῶς τὴν τοῦ Θεοῦ; Ὅσῳ γὰρ Θεὸς ἀνθρώπου δυστεκμαρτότερος, τοσούτῳ καὶ τῆς σῆς γεννήσεως ἀληπτοτέρα ἡ ἄνω γέννησις»48. Καὶ σὲ ἄλλο σημεῖο τῶν ἔργων του ὁ ἱερὸς Πατὴρ διακηρύσσει ὅτι ἡ ἀϊδιος γέννησις τοῦ Υἱοῦ εἶναι ἀνεξιχνίαστος καὶ ἀκατάληπτος γιὰ τὴν ἀνθρωπίνη λογική:
«Ἀκούεις γέννησιν; Τὸ πῶς μὴ περιεργάζου. Ἀκούεις ὅτι τὸ Πνεῦμα προϊὸν ἐκ τοῦ Πατρός; Τὸ ὅπως μὴ πολυπραγμόνει. Εἰ δὲ πολυπραγμονεῖς Υἱοῦ γέννησιν καὶ Πνεύματος πρόοδον, κἀγὼ σου πολυπραγμονῶ τὸ κρᾶμα ψυχῆς καὶ σώματος· πῶς εἶ χοῦς καὶ εἰκὼν Θεοῦ; Τί τὸ κινοῦν σε ἢ τί τὸ κινούμενον; Πῶς τὸ αὐτὸ καὶ κινεῖ καὶ κινεῖται; Πῶς ἡ αἴσθησις ἐν τῷ αὐτῷ μένει καὶ τὸ ἐκτὸς ἐπισπᾶται; Πῶς ὁ νοῦς ἐν σοὶ μένει καὶ γεννᾷ λόγον ἐν ἄλλῳ νοΐ; Πῶς λόγῳ νόημα διαδίδοται;»49. Ἡ ὑπέρχρονος γέννησις τοῦ Υἱοῦ δὲν ὁμοιάζει μὲ τὴν γέννησι, ἡ ὁποία συντελεῖται μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων:
«Οὐ γὰρ οὕτως ἐκ τοῦ Πατρός φημι τὸν Υἱὸν ὑπάρχειν, ὡς ἐν τῷ Πατρὶ πρότερον ὄντα, μετὰ δὲ τοῦτο εἰς τὸ εἶναι ὁδεύσαντα· οὐδὲ γὰρ ἀτελῆ πρότερον, εἶτα τέλειον, ὥσπερ νόμος τῆς ἡμετέρας γεννήσεως»50. Ἐξ ἄλλου ἡ ἀνθρωπίνη γέννησις εἶναι ἐν ἀντιθέσει μὲ τὴν θεία ἐμπαθής:
«Πῶς οὖν οὐκ ἐμπαθὴς ἡ γέννησις; Ὅτι ἀσώματος. Εἰ γὰρ ἡ ἐνσώματος ἐμπαθής, ἀπαθὴς ἡ ἀσώματος. Ἐγὼ δέ σε ἀντερήσομαι· πῶς Θεός, εἰ κτίσμα; Οὐ γὰρ Θεὸς τὸ κτιζόμενον»51. Ὁ Θεὸς κτίζει καὶ γεννᾶ διαφόρως ἀπὸ ὅ,τι ὁ ἄνθρωπος:
«Ἢ γὰρ δεῖξον καὶ ἄνθρωπον λόγῳ τι πράττοντα ἢ δέξαι, ὅτι οὐχ ὡς ἄνθρωπος κτίζει Θεός. Ἐπεὶ διάγραψον βουλήματι πόλιν, καὶ παραστήτω πόλις· θέλησον γενέσθαι σοι υἱόν, καὶ παραστήτω παῖς· θέλησον ἄλλο τι τῶν πραττομένων, καὶ εἰς ἔργον ἡ βούλησις χωρησάτω. Εἰ δὲ τούτων οὐδὲν ἕπεται τῷ βούλεσθαι, Θεοῦ δὲ τὸ βούλεσθαι πρᾶξίς ἐστιν, ἄλλως μὲν ἄνθρωπος κτίζει, ἄλλως δὲ ὁ πάντων κτίστης Θεός. Πῶς οὖν κτίζει μὲν οὐκ ἀνθρωπικῶς, γεννᾶν δὲ ἀναγκάζεται ἀνθρωπικῶς;»52. Γι’ αὐτὸ ἡ ἀσύγκριτος - διάφορος τῆς γεννήσεως τῶν ἀνθρώπων γέννησις τοῦ Υἱοῦ ἀπὸ τὸν Πατέρα εἶναι ἄχρονος καὶ αἰώνιος. «Εἰ δέ, ὅτι τὰ σώματα ὑπὸ χρόνον, διὰ τοῦτο ἀξιώσεις κεῖσθαι καὶ τὸν Υἱὸν ὑπὸ χρόνον, περιθήσεις καὶ σῶμα τῷ ἀσωμάτῳ· καὶ εἰ ὅτι τὰ παρ’ ἡμῖν γενώμενα, οὐκ ὄντα ποτέ, εἶτα γινόμενα, διὰ τοῦτο καὶ τὸν Υἱὸν ἀναγκάσεις ἐξ οὐκ ὄντων εἰς τὸ εἶναι παρεληληθέναι, συγκρίνεις τὰ ἀσύγκριτα, Θεὸν καὶ ἄνθρωπον, σῶμα καὶ τὸ ἀσώματον»53. Γιὰ ὅλα αὐτὰ ἡ προτροπὴ τοῦ ἱεροῦ διδασκάλου εἶναι:
«Θεοῦ γέννησις σιωπῇ τιμάσθω. Μέγα σοι τὸ μαθεῖν, ὅτι γεγέννηται. Τὸ δὲ πῶς, οὐδὲ ἀγγέλοις ἐννοεῖν, μὴ ὅτι γέ σοι νοεῖν συγχωρήσομεν. Βούλει παραστήσω τὸ πῶς; Ὡς οἶδεν ὁ γεννήσας Πατὴρ καὶ ὁ γεννηθεὶς Υἱός. Τὸ δὲ ὑπὲρ ταῦτα νέφει κρύπτεται, τὴν σὴν διαφεύγων ἀμβλυωπίαν»54. Κατὰ τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Πατρός, ὁ Υἱὸς εἶναι ὁμότιμος μὲ τὸνΠατέρα:
«Πάντα γὰρ ὅσα ἔχει ὁ Πατήρ, τοῦ Υἱοῦ ἐστιν· ὡς ἔμπαλιν τὰ τοῦ Υἱοῦ τοῦ Πατρός· οὐδὲν οὖν ἴδιον, ὅτι κοινά. Ἐπεὶ καὶ αὐτὸ τὸ εἶναι κοινὸν καὶ ὁμότιμον, εἰ καὶ τῷ Υἱῷ παρὰ τοῦ Πατρός. Καθ' ὃ καὶ λέγεται καὶ τό· ' Ἐγὼ ζῶ διὰ τὸν Πατέρα'. Οὐχ ὡς ἐκεῖθεν αὐτῷ τοῦ ζῆν καὶ τοῦ εἶναι συνεχομένου , ἀλλ' ὡς ἐκεῖθεν ὑπάρχοντος ἀχρόνως καὶ ἀναιτίως»55. Εἶναι συνδημιουργὸς μὲ τὸν Πατέρα:
«Οὕτω γὰρ ἐγὼ δέχομαι τὸ ἅπερ ὑπὸ τοῦ Πατρὸς γίνεται, ταῦτα καὶ τὸν Υἱὸν ὁμοίως ποιεῖν· οὐ κατὰ τὴν τῶν γινομένων ὁμοίωσιν, ἀλλὰ κατὰ τὴν τῆς ἐξουσίας ὁμοτιμίαν. Καὶ τοῦτο ἂν εἴη τὸ ἕως ἄρτι καὶ τὸν Πατέρα ἐργάζεσθαι καὶ τὸν Υἱόν· οὐ μόνον δέ, ἀλλὰ καὶ τὴν ὧν πεποιήκασιν οἰκονομίαν τε καὶ συντήρησιν, ὡς δηλοῖ τὸ ποιεῖσθαι τοὺς ἀγγέλους αὐτοῦ πνεύματα· καὶ θεμελιοῦσθαι τὴν γῆν ἐπὶ τὴν ἀσφάλειαν αὐτῆς· ἅπαξ ἡδρασμένα τε καὶ γενόμενα· καὶ στερεοῦσθαι βροντὴν καὶ κτίζεσθαι πνεῦμα, ὧν ἅπαξ μὲν ὁ λόγος ὑπέστη, συνεχὴς δὲ καὶ νῦν ἡ ἐνέργεια»56. Ἐνῷ οἱ ὀρθόδοξοι δεχόμαστε ὁμοτιμία Πατρὸς καὶ Υἱοῦ οἱ αἱρετικοὶ ὑποβιβάζουν τὸ πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ ἐν σχέσει μὲ τὸν Πατέρα. «Ἡμῶν γὰρ τὸ μεῖζον τῇ τοῦ αἰτίου φύσει διδόντων, αὐτοὶ τὸ τῇ φύσει μεῖζον ἐπάγουσιν»57.
στ. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος τονίζει ἰδιαιτέρως καὶ τὴν θεότητα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ τὴν ὁμοουσιότητα Αὐτοῦ μὲ τὰ Πρόσωπα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ. Ἡ θεολογία του ἐχρησιμοποιήθη ἀπὸ τὴν Β´ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο, στὴν ὁποία καὶ προήδρευσε γιὰ κάποιο διάστημα. «Τί οὖν; Θεὸς τὸ Πνεῦμα; Πάνυ γε. Τί οὖν, ὁμοούσιον; Εἴπερ Θεός. Δὸς οὖν μοι, φησίν, ἐκ τοῦ αὐτοῦ τὸ μὲν Υἱόν, τὸ δὲ οὐχ Υἱόν, εἶτα ὁμοούσια, καὶ δέχομαι Θεὸν καὶ Θεόν. Δός μοι καὶ σὺ Θεὸν ἄλλον καὶ φύσιν Θεοῦ καὶ δώσω σοι τὴν αὐτὴν Τριάδα μετὰ τῶν αὐτῶν ὀνομάτων τε καὶ πραγμάτων»58. Καὶ ἀλλοῦ τονίζει:
«Ἡμεῖς δὲ τοσοῦτον θαρροῦμεν τῇ θεότητι τοῦ Πνεύματος, ὃ πρεσβεύομεν, ὥστε καὶ τῆς θεολογίας ἐντεῦθεν ἀρξόμεθα, τὰς αὐτὰς τῇ Τριάδι φωνὰς ἐφαρμόζοντες, κἄν τισι δοκῇ τολμηρότερον. "Ἦν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον", ὁ Πατήρ. "Ἦν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον", ὁ Υἱός. " Ἦν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον", ὁ ἄλλος Παράκλητος· ἦν καὶ ἦν καὶ ἦν· ἀλλ' ἓν ἦν. Φῶς καὶ φῶς καὶ φῶς, ἀλλ' ἓν φῶς, εἷς Θεός»59. Ὁ τρόπος ὑπάρξεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος (ἡ ἐκπόρευσις) παραμένει ἀκατανόητος γιὰ τοὺς ἀνθρώπους, ὅπως καὶ ἡ ἀγεννησία τοῦ Πατρὸς καὶ ἡ γέννησις τοῦ Υἱοῦ. «Τίς οὖν ἡ ἐκπόρευσις; Εἰπὲ σὺ τὴν ἀγεννησίαν τοῦ Πατρός, κἀγὼ τὴν γέννησιν τοῦ Υἱοῦ φυσιολογήσω καὶ τὴν ἐκπόρευσιν τοῦ Πνεύματος καὶ παραπληκτίσομεν ἄμφω εἰς Θεοῦ μυστήρια παρακύπτοντες»60.
ζ. Οἱ ἐνέργειες τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ εἶναι κοινὲς πρὸς τὴν δημιουργία Του:
«τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, περὶ ὧν ὁ λόγος, ὥστε τὸν μὲν εὐδοκεῖν, τὸν δὲ συνεργεῖν, τὸ δὲ ἐμπνεῖν· μᾶλλον δὲ μίαν ἐκ τῆς μιᾶς θεότητος γενέσθαι τὴν ἔλλαμψιν ἑνικῶς διαιρουμένην καὶ συναπτομένην διαιρετῶς, ὃ καὶ παράδοξον»61. Αὐτὸ στηρίζεται στὴν ὁμοουσιότητα καὶ στὴν μία βούλησι τῶν τριῶν θείων Προσώπων:
«Οὐχ ὡς ὄντος ἰδίου τοῦ Υἱοῦ θελήματος παρὰ τὸ τοῦ Πατρός, ἀλλ' ὡς οὐκ ὄντος ὁ λόγος· ἵν' ᾖ τοιοῦτον τὸ συναγόμενον· Οὐχ ἵνα ποιῶ τὸ θέλημα τὸ ἐμόν, οὐδὲ γάρ ἐστι τὸ ἐμὸν τοῦ σοῦ κεχωρισμένον, ἀλλὰ τὸ κοινὸν ἐμοῦ τε καὶ σοῦ, ὧν ὡς μία θεότης, οὕτω καὶ βούλησις»62. Γιατὶ ἡ Τριὰς παραμένει στὶς ἐνέργειές της ἀδιαίρετος:
«ὅπου γὰρ ἂν μία τῆς Τριάδος ὑπόστασις παρῇ, πᾶσα πάρεστιν ἡ Τριάς· ἀδιασπάστως γὰρ ἔχει πρὸς ἑαυτὴν καὶ ἥνωται μετ’ ἀκριβείας ἁπάσης»63. Αἰτία ὅλης τῆς δημιουργίας ὑπῆρξε ἡ ἀγαθότης τοῦ ἐν Τριάδι Θεοῦ. Ἡ κτίσις τῶν νοερῶν δυνάμεων ἀποτελεῖ τὸ πρῶτο δημιούργημα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. «Ἐπεὶ δὲ οὐκ ἤρκει τῇ ἀγαθότητι τοῦτο, τὸ κινεῖσθαι μόνον τῇ ἑαυτῆς θεωρίᾳ, ἀλλ' ἔδει χεθῆναι τὸ ἀγαθὸν καὶ ὁδεῦσαι, ὡς πλείονα εἶναι τὰ εὐεργετούμενα (τοῦτο γὰρ τῆς ἄκρας ἦν ἀγαθότητος)· πρῶτον μὲν ἐννοεῖ τὰς ἀγγελικὰς δυνάμεις καὶ οὐρανίους· καὶ τὸ ἐννόημα ἔργον ἦν. Λόγῳ συμπληρούμενον καὶ Πνεύματι τελειούμενον· καὶ οὕτως ὑπέστησαν λαμπρότητες δεύτεραι, λειτουργοὶ τῆς πρώτης λαμπρότητος, εἴτε νοερὰ πνεύματα, εἴτε πῦρ, οἷον ἄυλον καὶ ἀσώματον, εἴτε τινὰ φύσιν ἄλλην ὅτι ἐγγυτάτω τῶν εἰρημένων, ταύτας ὑποληπτέον. Βούλομαι μὲν εἰπεῖν, ὅτι ἀκινήτους πρὸς τὸ κακὸν καὶ μόνην ἐχούσας τὴν τοῦ καλοῦ κίνησιν ἅτε περὶ Θεὸν οὔσας καὶ τὰ πρῶτα ἐκ Θεοῦ λαμπομένας (τὰ γὰρ ἐνταῦθα δευτέρας ἐλλάμψεως)· πείθει δέ με, μὴ ἀκινήτους, ἀλλὰ δυσκινήτους καὶ ὑπολαμβάνειν ταύτας καὶ λέγειν, ὁ διὰ τὴν λαμπρότητα Ἑωσφόρος, σκότος διὰ τὴν ἔπαρσιν καὶ γενόμενος καὶ λεγόμενος, αἵ τε ὑπ' αὐτὸν ἀποστατικαὶ δυνάμεις, δημιουργοὶ τῆς κακίας τῇ τοῦ καλοῦ φυγῇ καὶ ἡμῖν πρόξενοι»64. Καὶ γιὰ τὴν δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου σημειώνει τὰ ἑξῆς ὁ ἱερὸς Πατήρ:
«Τοῦτο δὴ βουληθεὶς ὁ τεχνίτης ἐπιδείξασθαι Λόγος καὶ ζῷον ἓν ἐξ ἀμφοτέρων, ἀοράτου τε λέγω καὶ ὁρατῆς φύσεως, δημιουργεῖ τὸν ἄνθρωπον· καὶ παρὰ μὲν τῆς ὕλης λαβὼν τὸ σῶμα ἤδη προϋποστάσης, παρ' ἑαυτοῦ δὲ πνοὴν ἐνθεὶς (ὃ δὴ νοερὰν ψυχὴν καὶ εἰκόνα Θεοῦ οἶδεν ὁ λόγος)· οἷόν τινα κόσμον ἕτερον, ἐν μικρῷ μέγαν, ἐπὶ τῆς γῆς ἵστησιν, ἄγγελον ἄλλον, προσκυνητὴν μικτόν, ἐπόπτην τῆς ὁρατῆς κτίσεως, μύστην τῆς νοουμένης, βασιλέα τῶν ἐπὶ γῆς, βασιλευόμενον ἄνωθεν, ἐπίγειον καὶ οὐράνιον, πρόσκαιρον καὶ ἀθάνατον, ὁρατὸν καὶ νοούμενον, μέσον μεγέθους καὶ ταπεινότητος, τὸν αὐτὸν πνεῦμα καὶ σάρκα· πνεῦμα διὰ τὴν χάριν, σάρκα διὰ τὴν ἔπαρσιν· τὸ μέν, ἵνα μένῃ καὶ δοξάζῃ τὸν εὐεργέτην· τὸ δέ, ἵνα πάσχῃ καὶ πάσχων ὑπομιμνήσκηται καὶ παιδεύηται τῷ μεγέθει φιλοτιμούμενος· ζῷον ἐνταῦθα οἰκονομούμενον καὶ ἀλλαχοῦ μεθιστάμενον καὶ πέρας τοῦ μυστηρίου τῇ πρὸς Θεὸν νεύσει θεούμενον»65.
4. Ἐπιλεγόμενα
α. «Ὁ Γρηγόριος ἔχει τὴν πληρεστέραν καὶ ἀκριβεστέραν μέχρι τῶν χρόνων του τριαδολογίαν, τὴν ὁποίαν ἀκολουθοῦν ἔκτοτε ὅλοι οἱ Ὀρθόδοξοι»66. Ἡ τριαδολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου συμφωνεῖ μὲ τὴν Παράδοσι τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν διατυπώνει κατ’ ἀνεπανάληπτο τρόπο. Ὁ ἴδιος ἰσχυρίζεται ὅτι παρέμεινε στὰ παραδεδομένα καὶ οὐδὲν καινὸ ἐθεσμοθέτησε. «Ἀρκοῦμαι ἀκούειν, ὅτι Υἱὸς καὶ ὅτι ἐκ τοῦ Πατρός· καὶ ὅτι ὁ μὲν Πατήρ, ὁ δὲ Υἱὸς καὶ οὐδὲν παρὰ τοῦτο περιεργάζομαι, μὴ ταὐτὸ πάθω ταῖς φωναῖς, αἳ τῷ ὑπερφωνεῖσθαι παντελῶς διαπίπτουσιν ἢ τῇ ὄψει τεινούσῃ πρὸς ἡλιακὴν ἀκτῖνα. Ὅσῳ γὰρ ἂν πλεῖον καὶ ἀκριβέστερον ἰδεῖν ἐθέλοι τις, τοσούτῳ τὴν αἴσθησιν παραβλάπτεται καὶ τὸ ὁπωσοῦν ὁρᾶν ἀποστερεῖται, διὰ τοῦ πλείονος νικῶντος τὴν ὄψιν τοῦ ὁρωμένου, ἐὰν ὅλον ἰδεῖν ἐθελήσῃ καὶ μὴ ὅσον ὁρᾶν ἀσφαλές»67. Γι’ αὐτὸ ἡ τριαδολογία του ὑπῆρξε ἡ βάσις γιὰ τὴν διατύπωσι τοῦ Ὅρου τῆς Β’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου.
Αὐτὸ ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἱερὸς Πατὴρ ὑπῆρξε ἐξαίρετος συγγραφεύς:
«Ὡς 'θεολόγος' δὲ καὶ μεταφυσικὸς στοχαστὴς εἶναι ἀξιοθαύμαστος καὶ τῆς 'ὀρθοδοξίας' πρόμαχος. Ἡ μεγαλόστομος ὑψηγορία, ἡ δημιουργικὴ φαντασία, ἡ ὀρθόδοξος ἀκριβολογία, ἡ θεολογικὴ πρωτοτυπία, ἡ δογματικὴ ἐπιχειρηματολογία, ἡ ἁγιογραφικὴ ἐμβρίθεια καὶ γνῶσις, τὸ εὗρος τῆς γνώσεως τῶν Ἑλλήνων κλασσικῶν συγγραφέων καὶ μάλιστα ἡ πηγαία φυσικὴ καλλιέπεια καὶ ἡ αὐθόρμητος ὡραιολογία ἐν τῇ φραστικῇ διατυπώσει καὶ ἐν τῇ ὑφολογικῇ μορφῇ τοῦ λόγου, πάντα ταῦτα δικαιολογοῦν τὸν ἰσχυρισμόν, ὅτι ὁ Γρηγόριος ὑπερβάλλει σχεδὸν πάντας τούς τε συγχρόνους καὶ τοὺς μεταγενεστέρους ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς, δυνάμενος ἐνίοτε ν' ἀνταγωνισθῇ καὶ πρὸς πλείστους ἐκ τῶν δοκίμων τῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητος συγγραφέων. Πάντα ταῦτα ἀποτελοῦν ἐξαίρετα προσόντα συγγραφέως αἰωνίου προβολῆς»68.
β. Ὑπάρχει σωτηριολογικὴ σημασία καὶ ἀξία στὰ δόγματα τῆς Ἐκκλησίας. Τὰ δόγματα - ἀλήθειες τῆς Ἐκκλησίας δὲν ἀφοροῦν κάποιαν ἄσχετο μὲ τὴν ζωὴ καὶ τὴν σωτηρία τῶν ἀνθρώπων θεωρία ἢ ἰδεολογία. Εἶναι ἀλήθειες – δεῖκτες τῆς ὀρθῆς ὁδοῦ συσχετίσεως μὲ τὸν ἐν Τριάδι Ἕνα Θεὸ καὶ τῆς προσοικειώσεως τῆς ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ταμιευθείσης θείας χάριτος καὶ σωτηρίας. Γι’ αὐτὸ καὶ οἱ Πατέρες ἠγωνίζοντο κατὰ πασῶν τῶν αἱρέσεων. Ἡ ἀλήθεια ἐνυπάρχει στὰ πράγματα καὶ ὄχι ἁπλῶς στὶς λέξεις:
«ὃ δ' ἂν ᾗ κατὰ φύσιν, τοῦτο καὶ ἀληθῶς ὀνομάζεσθαι· εἴπερ μὴ ἐν ὀνόμασιν, ἀλλ' ἐν πράγμασίν ἐστιν ἡμῖν ἡ ἀλήθεια»69. Ἡ διαφύλαξις τῆς ὀρθῆς δόξης περὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος εἶναι σώζουσα πρᾶξις:
«ἀλλ' ἡμεῖς γεσῴζοιμεν ἡμῖν αὐτοῖς τὴν Τριάδα καὶ ὑπὸ τῆς Τριάδος σῳζοίμεθα»70.
γ. Τὰ δόγματα τῆς Ἐκκλησίας παρὰ τὸν ὑπερφυσικὸ καὶ ὑπέρλογο χαρακτῆρα τους βιώνονται, κατανοοῦνται καὶ διαπιστώνονται - «ἀποδεικνύονται» ἐμπειρικῶς. Ἡ ἐμπειρικὴ διαπίστωσις τῶν δογματικῶν ἀληθειῶν ὁλοκληρώνει τὸν λόγο τῆς θεολογίας. «Ἡ γὰρ πίστις τοῦ καθ' ἡμᾶς λόγου πλήρωσις»71. Ἡ κατὰ Χριστὸν τελείωσις τοῦ πιστοῦ εἶναι αὐτή, ἡ ὁποία τοῦ φανερώνει τὰ μυστήρια τοῦ Θεοῦ:
«ἀλλ' ὅλος Θεός, ὅταν μηκέτι πολλὰ ὦμεν, ὥσπερ νῦν τοῖς κινήμασι καὶ τοῖς πάθεσιν, οὐδὲν ὅλως Θεοῦ ἢ ὀλίγον, ἐν ἡμῖν αὐτοῖς φέροντες, ἀλλ' ὅσοι θεοειδεῖς,ὅλου Θεοῦ χωρητικοὶ καὶ μόνου. Τοῦτο γὰρ ἡ τελείωσις, πρὸς ἣν σπεύδομεν»72. Καὶ τὸν Θεὸ τὸν κατανοεῖ ἀκριβέστερα καὶ πληρέστερα ὁ θεούμενος ἄνθρωπος:
«Θεὸςμέν ἐστι φῶς τὸ ἀκρότατον καὶ ἀπρόσιτον καὶ ἄρρητον οὔτε νῷ καταληπτόν, οὔτε λόγῳ ῥητόν, πάσης φωτιστικὸν λογικῆς φύσεως. Τοῦτο ἐν νοητοῖς, ὅπερ ἐν αἰσθητοῖς ἥλιος· ὅσον ἂν καθαιρώμεθα, φανταζόμενον· καὶ ὅσον ἂν φαντασθῶμεν, ἀγαπώμενον· καὶ ὅσον ἂν ἀγαπήσωμεν, αὖθις νοούμενον· αὐτὸ ἑαυτοῦ θεωρητικόν τε καὶ καταληπτικόν, ὀλίγα τοῖς ἔξω χεόμενον. Φῶς δὲ λέγω, τὸ ἐν Πατρὶ καὶ Υἱῷ καὶ Ἁγίῳ Πνεύματι θεωρούμενον· ὧν πλοῦτός ἐστιν ἡ συμφυΐα καὶ τὸ ἓν ἔξαλμα τῆς λαμπρότητος»73.
«Ὡς 'θεολόγος' δὲ καὶ μεταφυσικὸς στοχαστὴς εἶναι ἀξιοθαύμαστος καὶ τῆς 'ὀρθοδοξίας' πρόμαχος. Ἡ μεγαλόστομος ὑψηγορία, ἡ δημιουργικὴ φαντασία, ἡ ὀρθόδοξος ἀκριβολογία, ἡ θεολογικὴ πρωτοτυπία, ἡ δογματικὴ ἐπιχειρηματολογία, ἡ ἁγιογραφικὴ ἐμβρίθεια καὶ γνῶσις, τὸ εὗρος τῆς γνώσεως τῶν Ἑλλήνων κλασσικῶν συγγραφέων καὶ μάλιστα ἡ πηγαία φυσικὴ καλλιέπεια καὶ ἡ αὐθόρμητος ὡραιολογία ἐν τῇ φραστικῇ διατυπώσει καὶ ἐν τῇ ὑφολογικῇ μορφῇ τοῦ λόγου, πάντα ταῦτα δικαιολογοῦν τὸν ἰσχυρισμόν, ὅτι ὁ Γρηγόριος ὑπερβάλλει σχεδὸν πάντας τούς τε συγχρόνους καὶ τοὺς μεταγενεστέρους ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς, δυνάμενος ἐνίοτε ν' ἀνταγωνισθῇ καὶ πρὸς πλείστους ἐκ τῶν δοκίμων τῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητος συγγραφέων. Πάντα ταῦτα ἀποτελοῦν ἐξαίρετα προσόντα συγγραφέως αἰωνίου προβολῆς»68.
β. Ὑπάρχει σωτηριολογικὴ σημασία καὶ ἀξία στὰ δόγματα τῆς Ἐκκλησίας. Τὰ δόγματα - ἀλήθειες τῆς Ἐκκλησίας δὲν ἀφοροῦν κάποιαν ἄσχετο μὲ τὴν ζωὴ καὶ τὴν σωτηρία τῶν ἀνθρώπων θεωρία ἢ ἰδεολογία. Εἶναι ἀλήθειες – δεῖκτες τῆς ὀρθῆς ὁδοῦ συσχετίσεως μὲ τὸν ἐν Τριάδι Ἕνα Θεὸ καὶ τῆς προσοικειώσεως τῆς ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ταμιευθείσης θείας χάριτος καὶ σωτηρίας. Γι’ αὐτὸ καὶ οἱ Πατέρες ἠγωνίζοντο κατὰ πασῶν τῶν αἱρέσεων. Ἡ ἀλήθεια ἐνυπάρχει στὰ πράγματα καὶ ὄχι ἁπλῶς στὶς λέξεις:
«ὃ δ' ἂν ᾗ κατὰ φύσιν, τοῦτο καὶ ἀληθῶς ὀνομάζεσθαι· εἴπερ μὴ ἐν ὀνόμασιν, ἀλλ' ἐν πράγμασίν ἐστιν ἡμῖν ἡ ἀλήθεια»69. Ἡ διαφύλαξις τῆς ὀρθῆς δόξης περὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος εἶναι σώζουσα πρᾶξις:
«ἀλλ' ἡμεῖς γεσῴζοιμεν ἡμῖν αὐτοῖς τὴν Τριάδα καὶ ὑπὸ τῆς Τριάδος σῳζοίμεθα»70.
γ. Τὰ δόγματα τῆς Ἐκκλησίας παρὰ τὸν ὑπερφυσικὸ καὶ ὑπέρλογο χαρακτῆρα τους βιώνονται, κατανοοῦνται καὶ διαπιστώνονται - «ἀποδεικνύονται» ἐμπειρικῶς. Ἡ ἐμπειρικὴ διαπίστωσις τῶν δογματικῶν ἀληθειῶν ὁλοκληρώνει τὸν λόγο τῆς θεολογίας. «Ἡ γὰρ πίστις τοῦ καθ' ἡμᾶς λόγου πλήρωσις»71. Ἡ κατὰ Χριστὸν τελείωσις τοῦ πιστοῦ εἶναι αὐτή, ἡ ὁποία τοῦ φανερώνει τὰ μυστήρια τοῦ Θεοῦ:
«ἀλλ' ὅλος Θεός, ὅταν μηκέτι πολλὰ ὦμεν, ὥσπερ νῦν τοῖς κινήμασι καὶ τοῖς πάθεσιν, οὐδὲν ὅλως Θεοῦ ἢ ὀλίγον, ἐν ἡμῖν αὐτοῖς φέροντες, ἀλλ' ὅσοι θεοειδεῖς,ὅλου Θεοῦ χωρητικοὶ καὶ μόνου. Τοῦτο γὰρ ἡ τελείωσις, πρὸς ἣν σπεύδομεν»72. Καὶ τὸν Θεὸ τὸν κατανοεῖ ἀκριβέστερα καὶ πληρέστερα ὁ θεούμενος ἄνθρωπος:
«Θεὸςμέν ἐστι φῶς τὸ ἀκρότατον καὶ ἀπρόσιτον καὶ ἄρρητον οὔτε νῷ καταληπτόν, οὔτε λόγῳ ῥητόν, πάσης φωτιστικὸν λογικῆς φύσεως. Τοῦτο ἐν νοητοῖς, ὅπερ ἐν αἰσθητοῖς ἥλιος· ὅσον ἂν καθαιρώμεθα, φανταζόμενον· καὶ ὅσον ἂν φαντασθῶμεν, ἀγαπώμενον· καὶ ὅσον ἂν ἀγαπήσωμεν, αὖθις νοούμενον· αὐτὸ ἑαυτοῦ θεωρητικόν τε καὶ καταληπτικόν, ὀλίγα τοῖς ἔξω χεόμενον. Φῶς δὲ λέγω, τὸ ἐν Πατρὶ καὶ Υἱῷ καὶ Ἁγίῳ Πνεύματι θεωρούμενον· ὧν πλοῦτός ἐστιν ἡ συμφυΐα καὶ τὸ ἓν ἔξαλμα τῆς λαμπρότητος»73.
δ. Ὅλα τὰ δόγματα τῆς Ἐκκλησίας ἔχουν ἠθικὲς ἀκολουθίες· προσδιορίζουν καὶ διαμορφώνουν τὸν τρόπο ζωῆς ἑνὸς πιστοῦ χριστιανοῦ. Ἡ Ἁγία Τριάς, ἐπὶ παραδείγματι, καθίσταται πρότυπο ζωῆς γιὰ τοὺς πιστούς:
«Τὸ ὁμοούσιον τῆς τριαδικῆς θεότητος καὶ ἡ θεολογία αὐτοῦ ἀποτελεῖ - δέον νὰ ἀποτελῇ - τὸ πρότυπον εἰς τὴν ζωὴν τοῦ ἀνθρώπου. Ἐν τῇ ἀναζητήσει ὑπὸ τοῦ ἀνθρώπου, καὶ κατ’ ἐξοχὴν καὶ δὴ τοῦ πιστοῦ, προτύπων πλεύσεως καὶ πορείας καθοριστικὸν παράγοντα διαδραματίζουν ἡ ἐνδοτριαδικὴ ζωὴ καὶ αἱ περιχωρητικαὶ σχέσεις τῶν τριῶν θείων ὁμοουσίων ὑποστάσεων. Πρόκειται περὶ προτύπων, τὰ ὁποῖα εἶναι σταθερά, ἀμετάβλητα καὶ ἀπόλυτα ἐν τῇ ἀληθείᾳ, ἐν ἀντιθέσει πρὸς τὴν ἀστάθειαν, ρευστότητα καὶ σχετικότητα τῶν ὑπὸ πλείστων ἀνθρώπων ἐπινοουμένων καὶ προβαλλομένων ἑκάστοτε ἀνεπιτυχῶν καὶ ἀστόχων προτύπων»74.
«Τὸ ὁμοούσιον τῆς τριαδικῆς θεότητος καὶ ἡ θεολογία αὐτοῦ ἀποτελεῖ - δέον νὰ ἀποτελῇ - τὸ πρότυπον εἰς τὴν ζωὴν τοῦ ἀνθρώπου. Ἐν τῇ ἀναζητήσει ὑπὸ τοῦ ἀνθρώπου, καὶ κατ’ ἐξοχὴν καὶ δὴ τοῦ πιστοῦ, προτύπων πλεύσεως καὶ πορείας καθοριστικὸν παράγοντα διαδραματίζουν ἡ ἐνδοτριαδικὴ ζωὴ καὶ αἱ περιχωρητικαὶ σχέσεις τῶν τριῶν θείων ὁμοουσίων ὑποστάσεων. Πρόκειται περὶ προτύπων, τὰ ὁποῖα εἶναι σταθερά, ἀμετάβλητα καὶ ἀπόλυτα ἐν τῇ ἀληθείᾳ, ἐν ἀντιθέσει πρὸς τὴν ἀστάθειαν, ρευστότητα καὶ σχετικότητα τῶν ὑπὸ πλείστων ἀνθρώπων ἐπινοουμένων καὶ προβαλλομένων ἑκάστοτε ἀνεπιτυχῶν καὶ ἀστόχων προτύπων»74.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Νησιώτου Νικολάου, Προλέγομενα εἰς τὴν θεολογικὴν γνωσιολογίαν. Τὸ ἀκατάληπτον τοῦ Θεοῦ καὶ ἡ δυνατότης γνώσεως αὐτοῦ , Ἀθῆναι 1965.
Ξεξάκη Νικολάου, Ἡ θεολογία τοῦ ὁμοουσίου, Ἀθῆναι 2003.
Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καὶ αἱ προϋποθέσεις τῆς πνευματολογίας αὐτοῦ, Ἀθῆναι 1980.
Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καὶ αἱ προϋποθέσεις τῆς πνευματολογίας αὐτοῦ, Ἀθῆναι 1980.
Φαράντου Μέγα, Ἡ περὶ Θεοῦ ὀρθόδοξος διδασκαλία, Ἀθῆναι 1985.
Χρήστου Παναγιώτου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. Δ´, Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989.
Torrance Thomas, The Trinitarian Faith. The Evangelical Theology of the Ancient CatholicChurch, Edinburgh: T. & T. Clark, 1997.
ΙΩΑΝΝΟΥ
Κ.
ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ
1 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΑ´, 1 (ΒΕΠ 59,148).
2 Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία , τόμ. Δ´, (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 105. 3 Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία , τόμ. Δ´, (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 105. 4 Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία , τόμ. Δ´, (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 106 5 Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία , τόμ. Δ´, (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 106. 6 Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία , τόμ. Δ´, (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 107- 108.
7 Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία , τόμ. Δ´, (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 109. Περισσότερα βιογραφικὰ βλ. ἔνθα ἀνωτέρω.
8 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ´, 1 (ΒΕΠ 59, 142).
9 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ´, 5 (ΒΕΠ 59, 144).
10 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΗ´, 4 (ΒΕΠ 59, 221).
11 Ματθ . 5: 8.
12 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΖ´, 3 (ΒΕΠ 59, 214).
13 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ' 1 (ΒΕΠ 59, 142).
14 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ' 4 (ΒΕΠ 59, 143).
15 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΖ' 6 (ΒΕΠ 59, 216).
16 Γρηγορίου Θεολόγου, Περὶ δόγματος καὶ καταστάσεως ἐπισκόπων (Κ'), 12 (ΒΕΠ 59, 147).
17 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΖ' 5 (ΒΕΠ 59, 215).
18 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΑ´, 29 (ΒΕΠ 59, 280).
19 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΗ´, 3 (ΒΕΠ 59, 220).
20 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΗ' 21 (ΒΕΠ 59, 229 -230).
21 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΗ' 11 (ΒΕΠ 59, 224).
22 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΗ' 9 (ΒΕΠ 59, 223).
23 Γρηγορίου Θεολόγου, Περὶ δόγματος καὶ καταστάσεως ἐπισκόπων (Κ'), 11 (ΒΕΠ 59, 147).
24 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΖ' 10 (ΒΕΠ 59, 218).
25 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΗ' 17 (ΒΕΠ 59, 227 -228).
26 Γρηγορίου Θεολόγου, Θεολογικὸς τέταρτος (Λ'), 18 (ΒΕΠ 59, 262).
27 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ´, 6 (ΒΕΠ 59, 144 -145).
28 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ´, 5 (ΒΕΠ 59, 144).
29 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΗ´, 6 (ΒΕΠ 59, 222).
30 Ῥωμ . 1: 25.
31 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΗ´, 14 - 15 (ΒΕΠ 59, 226).
32 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Λ' 2 (ΒΕΠ 59, 253).
33 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 9 (ΒΕΠ 59, 243).
34 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ´, 2 (ΒΕΠ 59, 239 -240).
35 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ´, 3 (ΒΕΠ 59, 240).
36 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ´, 7 (ΒΕΠ 59, 145).
37 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 7 (ΒΕΠ 59, 242).
38 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ´, 7 (ΒΕΠ 59, 145).
39 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΑ´, 14 (ΒΕΠ 59, 273).
40 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ´, 6 (ΒΕΠ 59, 145).
41 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ´, 7 (ΒΕΠ 59, 145).
42 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 16 (ΒΕΠ 59, 246 -247). Πρβλ. Νικολάου Ξεξάκη, Ἡ θεολογία τοῦ ὁμοουσίου (Ἀθῆναι 2003), σ. 140-141: «ἡ ὀνομασία ‘Πατὴρ’ οὔτε τῆς οὐσίας,οὔτε τῆς ἐνεργείας εἶναι χαρακτηριστικὸς προσδιορισμός, ἀλλὰ σημαίνει τὴν σχέσιν τοῦΠατρὸς πρὸς τὸν Υἱὸν καὶ τοῦ Υἱοῦ πρὸς τὸν Πατέρα. Τὸ γεγονὸς τοῦτο ἀκριβῶςἐπισημαίνει ‘τὸ γνήσιον καὶ οἰκεῖον καὶ ... τὴν ὁμοφυΐαν’ μεταξὺ γεννήτορος καὶ γεννηθέντος».
43 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΗ' 13 (ΒΕΠ 59, 225).
44 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 10 (ΒΕΠ 59, 244).
45 Γρηγορίου Θεολόγου, Θεολογικὸς τέταρτος (Λ'), 18 (ΒΕΠ 59, 262).
46 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 11 (ΒΕΠ 59, 244).
47 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Λ' 2 (ΒΕΠ 59, 254).
48 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 8 (ΒΕΠ 59, 242).
49 Γρηγορίου Θεολόγου, Περὶ δόγματος καὶ καταστάσεως ἐπισκόπων (Κ'), 11 (ΒΕΠ 59, 147).
50 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ’ 9 (ΒΕΠ 59, 146).
51 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 4 (ΒΕΠ 59, 240).
52 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ’ 10 (ΒΕΠ 59, 146).
53 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ’ 8 (ΒΕΠ 59, 145).
54 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 8 (ΒΕΠ 59, 242 -243).
55 Γρηγορίου Θεολόγου, Θεολογικὸς τέταρτος (Λ'), 11 (ΒΕΠ 59, 258).
56 Γρηγορίου Θεολόγου, Θεολογικὸς τέταρτος (Λ'), 11 (ΒΕΠ 59, 258 -259).
57 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 15 (ΒΕΠ 59, 246).
58 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΑ´, 10 (ΒΕΠ 59, 271).
59 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΑ´, 3 (ΒΕΠ 59, 268).
60 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΑ´, 8 (ΒΕΠ 59, 270).
61 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΗ' 1 (ΒΕΠ 59, 219).
62 Γρηγορίου Θεολόγου, Θεολογικὸς τέταρτος (Λ'), 12 (ΒΕΠ 59, 259).
63 Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ἑρμηνεία εἰς Ῥωμαίους , ὁμιλία ΙΓ’ 8 ( PG 60, 519). Πρβλ. Νικολάου Ξεξάκη, Ἡ θεολογία τοῦ ὁμοουσίου (Ἀθῆναι 2003), σ. 241.
64 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΜΕ´, 5 (ΒΕΠ 60, 188).
65 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΜΕ´, 7 (ΒΕΠ 60, 189).
66 Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία , τόμ. Δ' (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 144. 67 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ’ 10 (ΒΕΠ 59, 147).
68 Κωνσταντίνου Μπόνη, «Εἰσαγωγὴ» (ΒΕΠ 58, 125).
69 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 13 (ΒΕΠ 59, 245).
70 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 21 (ΒΕΠ 59, 251).
71 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' 21 (ΒΕΠ 59, 250).
72 Γρηγορίου Θεολόγου, Θεολογικὸς τέταρτος (Λ'), 6 (ΒΕΠ 59, 256).
73 Γρηγορίου Θεολόγου, Εἰς τὸ ἅγιον Βάπτισμα (Μ΄), 5 (ΒΕΠ 60, 85).
74 Νικολάου Ξεξάκη, Ἡ θεολογία τοῦ ὁμοουσίου (Ἀθῆναι 2003), σ. 281.
