Ο κύκλος της ζωής… Πάντα μου έκανε εντύπωση γιατί τον αποκαλούσαν κύκλο και όχι ευθεία. Μία ευθεία που με τη γραμμικότητά της να αναπαριστά την εξέλιξη του ανθρώπου… τα βιώματά του, τις προσθήκες του, τις ερμηνείες του. Θα ήταν πιο λογικό αφού η ευθεία έχει μία αρχή και ένα τέλος όπως και η ζωή, σωστά; Ή όχι; Ας δούμε τι έχει να μας πει, για αυτό, ο Δανο – Αμερικανικής καταγωγής ψυχαναλυτής Έρικ Έριξον με τα αναπτυξιακά στάδια του ανθρώπου, μέσα από μία ιστορία που αποτελείται από οκτώ ενότητες.
(Γέννηση ως 1 έτους) Θεμελιώδης εμπιστοσύνη κατά δυσπιστίας
Κάποτε, ήρθε στον κόσμο ένα παιδί που μπουσουλούσε στο ημισκόταδο. Αριστερά του, φαινόταν να είναι το μέρος από το οποίο πήγαζε το σκοτάδι, με απόκρημνα βράχια, και απρόβλεπτες, αμφίβολες διαδρομές. Δεξιά του, υπήρχε ένα σταθερό τοπίο… Ένας καμβάς, με καθαρές γραμμές που είχε χαραχθεί με πινελιές που μαρτυρούσαν βέβαιο χέρι… μία εικόνα που απέπνεε συνοχή και ασυλία! Σε κάθε του βήμα, λοιπόν, ένα πράγμα ερχόταν στο μυαλό του… Είναι ο κόσμος ένα ασφαλές μέρος ή είναι γεμάτος απρόβλεπτα και επικίνδυνα κομμάτια; Προβληματισμένο, το βρέφος, άρχισε να κλαίει. Το κλάμα του εισακούστηκε και αμέσως έτρεξαν να δουν τι έχει. Πριν προλάβουν να το ρωτήσουν, όμως, εκείνο ησύχασε και αποκοιμήθηκε νιώθοντας ασφαλές. Όταν ξύπνησε, ένιωσε να έχει αλλάξει. Είχε κερδίσει κάτι μα δεν μπορούσε να καταλάβει ακριβώς τι. Όλα έμοιαζαν τα ίδια μα, πλέον, κοιτώντας τόσο τη σκοτεινή όσο και τη φωτεινή πλευρά ένιωθε ελπίδα. Ένιωθε ότι θα ήταν, πια, ασφαλές ακόμα και όταν θα απειλούταν! Ότι θα μπορούσε να βρει βοήθεια στο περιβάλλον του και αυτό ήταν κάτι που έκανε τις επερχόμενες κρίσεις να μοιάζουν αντιμετωπίσιμες. Καταλάβαινε ότι έχει φωνή και ότι αυτή η φωνή χάλκευε τον κόσμο του. Ένιωθε ικανό ενώ – την ίδια στιγμή – άφηνε πίσω του έναν εαυτό που δεν θα μπορούσε να εμπιστευτεί κανέναν και θα ζούσε στον φόβο και την ανασφάλεια.
(1 ως 3 ετών) Αυτονομία κατά ντροπής και αμφισβήτησης
Αυτή, η νέα, δύναμη αλλά και ο χρόνος έκαναν το βρέφος περισσότερο δραστήριο και κινητικό. Γρήγορα, ήρθε η ανάγκη να δει μέχρι που μπορεί να φτάσει και να μάθει τα όρια της ανεξαρτησίας του. Κάποιες μέρες, διάλεγε να ξεμακραίνει από την έδρα του και να εξερευνά τον περίγυρο ενώ άλλες διάλεγε να παραμένει στη θέση του. Σε κάθε, περίπτωση ξεκινούσε να νιώθει όλο και πιο κυρίαρχο του εαυτού και των αποφάσεών του. Σύντομα, άρχισε να συνειδητοποιεί ότι έχει περισσότερες ικανότητες από ότι πριν. Μπορούσε να σκεφτεί το πώς θα προφυλαχτεί από το κρύο αλλά και να μπορέσει να βρει, μόνο του, το δρόμο της επιστροφής. Σε αυτό, βοηθούσε και το περιβάλλον του που επιδείκνυε ανοχή και υπομονή στο κάθε τι που δοκίμαζε, δείχνοντάς του έτσι το δρόμο προς την αυτονομία. Κάθε φορά που αποτύγχανε, δεν το κατηγορούσε κανένας και έτσι διδασκόταν τον αυτοέλεγχο και όχι τον έλεγχο. Διδασκόταν πώς να πλήττεται χωρίς να χάνει την αυτοεκτίμησή του. Αυτή, η αντιμετώπιση του έκανε ένα, δεύτερο, μεγάλο “δώρο”… Την αρετή της θέλησης! Μέσω αυτής, το βρέφος αύξανε σιγά σιγά την πίστη στις δυνάμεις του και ένιωθε ικανό να επιβιώσει στον κόσμο χωρίς να εξαρτάται, μονίμως, από άλλους ή να ντρέπεται να επιδιώξει τις επιθυμίες του.
(3 ως 6 ετών) Πρωτοβουλία κατά ενοχής
Με τα νέα του εφόδια αλλά και με τη συνδρομή της ηλικίας το βρέφος έγινε παιδί και η δίψα του επικεντρώθηκε στο να βρει κι άλλα παιδιά να μοιραστεί τα δώρα του. Ξεκίνησε, λοιπόν, να αυτενεργεί και συχνά μάζευε τα άλλα παιδιά και κατασκεύαζε παιχνίδια στα οποία έπαιρναν μέρος όλοι! Έχοντας, προηγουμένως, κατακτήσει την ελπίδα και τη θέληση ένιωθε σίγουρο για τον εαυτό του ότι δεν θα απογοήτευε τους φίλους του με τις ιδέες του. Εξάλλου, το έβλεπε στα υπόλοιπα μέλη της παρέας του… Εκείνα που δεν είχαν τα “δώρα” του ακολουθούσαν στα παιχνίδια μα ποτέ δε διεκδικούσαν την πρωτοβουλία να σχεδιάσουν, εκείνα, ένα δικό τους. Ταυτόχρονα, μέσα του, ξεκίνησε μία δίψα για γνώση. Ένιωθε την ανάγκη να μάθει πως λειτουργεί ο κόσμος γύρω του και έτρεχε σε κάτι τι που το εντυπωσίαζε ψάχνοντας να βρει το μηχανισμό του! Ρωτούσε για τα πάντα και το περιβάλλον του αντιμετώπιζε τα ερωτήματα, αυτά, με σοβαρότητα και προθυμία. Έτσι, το παιδί διδάχτηκε ότι δεν γίνεται ενοχλητικό κάθε φορά που έχει μια απορία και, αυτό, του απέμπλεξε την όποια ενοχή είχε για την περιέργειά του. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι ερωτήσεις οδήγησαν σε απαντήσεις και οι απαντήσεις του έδωσαν το τρίτο “δώρο” του• Τη δημιουργικότητα! Όμως, έμελλε να διδαχθεί κάτι ακόμα. Ότι η πρωτοβουλία δεν πρέπει να καταπατά την πρωτοβουλία των άλλων. Σαν σχοινοβάτης, λοιπόν, έμαθε να διατηρεί καλή ισορροπία και να αντιλαμβάνεται πότε εμπνέει και πότε προσκρούει στα δικαιώματα των γύρω του. Έτσι, του δόθηκε το “δώρο” του σκοπού στη ζωή.
(6 ως 12) Επάρκεια κατά αισθήματος κατωτερότητας
Τα χρόνια συνέχισαν να περνούν και το παιδί αποκτούσε ολοένα και περισσότερες δεξιότητες. Έμαθε να ερμηνεύει τα σημάδια γύρω του και να συναισθάνεται το πώς νιώθουν οι άλλοι αλλά και το ίδιο. Οι φίλοι που έκανε στην πορεία έμοιαζαν να αποκτούν όλο και περισσότερη σημασία για εκείνο και – έτσι – ήθελε να αποδεικνύει ότι αξίζει να ανήκει στο περιβάλλον τους μέσα από διάφορες επιτυχίες και ευγενή συναγωνισμό. Καθώς τα κατάφερνε, έμοιαζε να νιώθει περήφανο για αυτό πράγμα που έτρεφε την αυτοεκτίμησή του. Ο περίγυρός του – αναγνωρίζοντας την προσπάθειά του – το επικροτούσε και το ωθούσε προς, αυτή, την κατεύθυνση. Αυτός, ήταν και ο λόγος που έμαθε να μην αμφισβητεί τον εαυτό του και πάντα να αξιοποιεί τις δυνατότητές του. Συνάμα, όμως, διαπίστωνε ότι δεν ήταν δυνατό να επιτυγχάνει στα πάντα αλλά αυτό δεν φαινόταν να το απογοητεύει. Αντιθέτως, του δίδασκε την μετριοφροσύνη κάνοντάς το συνεσταλμένο και σεμνό. Καθώς, λοιπόν, επέτυχε να ισορροπήσει και σε αυτό το δίπολο του αποδόθηκε το “δώρο” της επάρκειας!
Έχοντας μιλήσει για τα μισά στάδια στη ζωή κάποιου, ώρα να μιλήσουμε και για τα υπόλοιπα συνεχίζοντας την αλληγορία μέσα από την ιστορία μας…
(12 ως 20) Ταυτότητα κατά σύγχυσης ρόλων
Το παιδί, έπαψε να είναι πια παιδί και ξεκίνησε το ταξίδι από έφηβος να γίνει άντρας. Η ανεξαρτησία άρχιζε να έχει πρωταρχικό ρόλο στην ψυχή του και τα όνειρα κυριαρχούσαν τη σκέψη του! Πριν ξεκινήσει, κοίταξε πίσω. Έψαξε να δει ποιος ήταν μέχρι στιγμής, τι είχε καταφέρει, που ανήκε ανάμεσα στον αστερισμό των φίλων του. Πάνω σε, αυτή, την αναζήτηση συνειδητοποίησε ότι δεν ήταν ένα αλλά δύο πράγματα… Ήταν αυτό που του έλεγε η θέση του ότι είναι και αυτό που του έδειχνε ο χρόνος ότι θα γίνει! Με λίγα λόγια, το σώμα του γινόταν με γοργό βήμα αντρικό και το μυαλό του έπρεπε να προφτάσει, αυτή, την μεταβολή! Έπρεπε να αφήσει λίγο πιο πίσω μία νοοτροπία που έκανε χρόνια να αναπτυχθεί μέσα του για να μπορέσει να αγκαλιάσει τη γέννηση του καινούριου του εαυτού. Οι αρετές του, έμοιαζαν να ξετυλίγονται και να του προσφέρουν έναν “μανδύα πίστης” που θα τον προστάτευε κάνοντας τον να δεθεί και να αφοσιώσει τον εαυτό του στους άλλους ακόμα κι αν υπήρχαν ιδεολογικές διαφορές. Η πιο μεγάλη πρόκληση που αντιμετώπιζε, όμως, ήταν να ξετυλίξει το κουβάρι των ονείρων του και να ανακαλύψει που ήθελε να διοχετεύσει την ύπαρξή του για τα υπόλοιπα χρόνια. Να επιλέξει που θέλει να ανήκει. Με όλες του τις δυνάμεις, λοιπόν, δοκίμαζε τα πάντα… Μπαίνοντας από την μία επιλογή στην άλλη μέχρι να βρει το περιβάλλον που θα συνδύαζε – σε τέλεια στάση – την ασφάλεια με το “ρίσκο” του ονείρου του.
(20 ως 40) Οικειότητα κατά απομόνωσης
Άντρας, πλέον, ο νεαρός μας ξεκίνησε για το σημαντικότερο βήμα του μέχρι στιγμής… Να μοιραστεί την ταυτότητά του με έναν άλλον άνθρωπο! Ό,τι είχε αποκτήσει μέσα από την πορεία του όλα αυτά τα χρόνια ό,τι είχε διδαχθεί και ό,τι του είχε δοθεί είχε έρθει η ώρα να το ασπαστεί με κάποιον άλλο. Ακριβώς όπως ξετυλίγει κάποιος ένα δέμα που περίμενε χρόνια να έρθει και κοιτάζει στο περιεχόμενο του έχοντας δίπλα του αυτόν που επέλεξε να έχει. Αν τα συναισθήματα είναι κοινά κατά το άνοιγμα του “πακέτου” τότε εκείνο θα του αποκαλύψει τι ήταν αυτό που αδημονούσε να δει τόσα χρόνια… Το “δώρο” της αρετής της αγάπης. Ένας δρόμος που οδηγεί στην φροντίδα και στην στοργή, στη συντροφικότητα και την χαρά.
(40 ως 65) Παραγωγικότητα κατά απραξίας
Ο καιρός είχε έρθει που ο νεαρός άντρας θα μετατόπιζε την βαρύτητα της ζωής του στο να κατακτήσει τα κοινωνικά ορόσημα που ένιωθε ότι χρειάζεται. Να αποδείξει στον εαυτό του και τους άλλους ότι είναι ικανός – πέρα από το να μοιραστεί – να δημιουργήσει και να μεταλαμπαδεύσει. Η οικογένεια που θα έκανε, θα ήταν η “σκάλα” που θα τον ανέλκυε σε ένα πάνθεο φτιαγμένο από ιστορία και κατορθώματα. Ένα πάνθεο που θα του χάριζε το αίσθημα του ανήκειν πέρα από το εις αυτόν. Έτσι, ξεκίνησε να επιστρέφει… να χαρίζει ο ίδιος κομμάτια από τα δώρα του με το να βοηθάει τους άλλους να προαχθούν αλλά και να δείχνει με την παραγωγικότητά του το δρόμο προς την κοινωνικότητα. Δίνοντας, όμως, στους άλλους διαπίστωσε ότι και οι άλλοι έδιναν σε αυτόν… Του έδιναν το “δώρο του νοιάζεσθαι”!
(Τρίτη ηλικία) Πληρότητα του εγώ κατά απελπισίας
Ώσπου ήρθε ο καιρός που ένιωσε πως οι ρυθμοί που έτρεχε δεν είχαν πια σημασία. Δεν αποτελούσε πια σκοπό το που θα φτάσει αλλά του που είχε φτάσει όλα, αυτά, τα χρόνια. Πλέον, δεν ήταν στόχος του να εξερευνήσει την ίδια τη ζωή αλλά να εξερευνήσει τη ζωή που έζησε. Ο τρόπος ήταν πολύ απλός… Να μπορέσει να κοιτάξει “πίσω” και να χαμογελάσει. Να κλείσει τα μάτια και να θυμηθεί τη διαδρομή του, το τι έκανε, να ξανανιώσει το άρωμα της νίκης επί του εαυτού του και να φέρει στα χείλη του τη γεύση της γλυκιάς μελαγχολίας. Οι στόχοι που επέτυχε, οι στόχοι που ενέπνευσε άλλους να πετύχουν, όλα αυτά, θα τον γέμιζαν με ικανοποίηση και θα του έδιναν το τελευταίο “δώρο” του. Αυτό που θα του πρόσφερε το αίσθημα της περάτωσης και ολοκλήρωσης. Αυτό που ήταν το πιο δύσκολο να κατακτηθεί αλλά το πιο εύκολο να μοιραστεί… Το δώρο της σοφίας.
Η ιστορία μας ολοκληρώνεται εδώ αφού μπορεί να πήρε λίγες γραμμές αλλά στην περιγραφή της διήρκησε μια ζωή! Διαβάζοντάς την επιστρέφει στο μυαλό μου ο χαρακτηρισμός όλης, αυτή, της διαδικασίας ως κύκλος. Ο κύκλος της ζωής• και τελικά καταλαβαίνω το γιατί είναι κύκλος και όχι ευθεία. Όπως, ακριβώς, ένα κύτταρο διαιρείται για να γεννήσει ένα άλλο πάντα φέρει κάτι από την προηγούμενη μορφή του. Δημιουργεί αλλά ταυτόχρονα δημιουργείται. Στη γέννησή μας φέρουμε πάντα στοιχεία αυτών που μας δημιούργησαν αλλά, αυτά, τα στοιχεία τα μεταβάλλουμε, δυναμικά, μέσα από τις επιλογές μας και την εξέλιξή μας.
Ο κύκλος έχει το χαρακτηριστικό ότι δεν έχει διακριτό έναυσμα ή τέλος ενώ διέπεται από το χαρακτηριστικό της επανάληψης. Η γέννησή μας μπορεί να είναι συγκεκριμένη αλλά η δημιουργία της ταυτότητάς μας δεν έχει διακριτή αρχή. Είναι μία ρευστή διαδικασία που ολοκληρώνεται στην επόμενη γενιά… Αυτή που αφήνουμε εμείς στον κόσμο. Μία αιώνια μετενσάρκωση ιδεών.
Ιάκωβος Σιανούδης
Ψυχολόγος Bsc – Ψυχοθεραπευτής
Βιβλιογραφία:
Bee, H., L. (1992). The developing child. London: HarperCollins.
Erikson, E., H. (1950). Childhood and Society. New York: Norton.
Erikson, E., H. (1958). Young Man Luther. New York: Norton.
Erikson, E., H. (1963). Youth: Change and challenge. London: Basic books.
Erikson, E., H. (1964). Insight and Responsibility. New York: Norton.
Erikson, E., H. (1968). Identity: Youth and Crisis. New York: Norton.
Erikson, E., H., Paul, I., H., Heider, F. & Gardner, R., W. (1959). Psychological issues (Vol. 1). New York: International Universities Press.
Freud, S. (1923). The ego and the id. Psychoanalysis. Vol. 19, Pp. 1 – 66
McAdams, D., P. (2001). The psychology of life stories. Review of general psychology, Vol. 5, Pp. 100 – 116
McCrae, R., R. & Costa Jr., P., T. (1997). Personality trait structure as a human universal. American psychologist, Vol. 52, Pp. 509 – 523
