Κεφάλαιο που βασίζεται σε χωρία του Κικέρωνα, του Σενέκα και του Πλούταρχου
Σχεδόν όλα όσα υπερβαίνουν τη λατρεία ενός Υπέρτατου Όντος και την υποταγή της καρδιάς στις αιώνιες επιταγές του εντάσσονται στη σφαίρα της δεισιδαιμονίας. Είναι άκρως επικίνδυνη όσο και η άφεση εγκλημάτων που συνδέεται με ορισμένες τελετές.
Πιστεύετε ότι ο Θεός θα λησμονήσει την ανθρωποκτονία σας, εάν κολυμπήσετε σ’ έναν ποταμό, εάν θυσιάσετε ένα μαύρο πρόβατο και εάν εκφωνήσουν προς τιμήν σας επικήδειους λόγους. Μία δεύτερη, λοιπόν, ανθρωποκτονία θα σας συγχωρεθεί με το αυτό τίμημα και κατ’ αυτόν τον τρόπο μία τρίτη, ενώ εκατό φόνοι δεν θα σας στοιχίσουν παρά εκατό μαύρα πρόβατα και εκατό καθάρσεις! Πράξτε καλύτερα, άθλιοι άνθρωποι: μήτε φόνοι μήτε μαύρα πρόβατα.
Τι αισχρή ιδέα να φαντάζεται κανείς πως ένας ιερέας της Ίσιδος και της Κυβέλης, παίζοντας κύμβαλα και κρουστά, θα σας συμφιλιώσει με τη Θεότητα! Και ποιος είναι, λοιπόν, αυτός ο ιερέας της Κυβέλης, αυτός ο περιπλανώμενος ευνούχος που ζει από τις αδυναμίες σας, ώστε να καθιερωθεί ως ενδιάμεσος ανάμεσα στον Ουρανό και σ’ εσάς; Ποια άδεια εξασκήσεως επαγγέλματος έχει λάβει από το Θεό; Δέχεται χρήματα από σας για να μουρμουρίσει λόγια, και εσείς σκέφτεσθε ότι το Ον των όντων αποδέχεται αυτόν τον τσαρλατάνο;
Υπάρχουν αθώες δεισιδαιμονίες: χορεύετε τις ημέρες των εορτών προς τιμήν της Αρτέμιδος ή της Πομώνας ή κάποιου από τους δευτερεύοντες θεούς με τους οποίους συμπληρώνεται το ημερολόγιό σας: στην κατάλληλη ώρα. Ο χορός είναι πολύ ευχάριστος, χρήσιμος για το σώμα, δεν προκαλεί κακό σε κανέναν όμως μην πιστέψετε ότι σας ευγνωμονούν επειδή χοροπηδήσατε για χάρη τους και ότι σας τιμωρούν που το παραλείψατε. Δεν υπάρχουν άλλοι Βερτούμνοι έκτος από το λισγάρι και το σκαλιστήρι του κηπουρού. Μην είστε τόσο ανόητοι για να πιστέψετε ότι ο κήπος σας θα καταστραφεί από το χαλάζι, εάν παραλείψετε να χορέψετε τον πυρρίχιο ή άλλο χορό.
Υπάρχει ίσως μία ανεκτή δεισιδαιμονία, και μάλλον ενθαρρύνουσα την αρετή: είναι η αρετή να κατατάσσεις ανάμεσα στους θεούς σπουδαίους ανθρώπους που υπήρξαν ευεργέτες του ανθρώπινου γένους. Θα ήταν καλύτερο, χωρίς αμφιβολία, να τους αντιμετωπίζουμε σαν σεβάσμιους ανθρώπους και κυρίως να προσπαθούμε να τους μιμηθούμε. Σεβαστείτε, χωρίς να τους λατρεύετε, έναν Σόλωνα, έναν Θαλή, έναν Πυθαγόρα· αλλά μην λατρεύετε έναν Ηρακλή επειδή καθάρισε την κόπρο του Αυγεία και κοιμήθηκε με πενήντα κόρες μέσα σε μία νύχτα.
Προσέξτε κυρίως να μην καθιερώσετε μία λατρεία για τους αχρείους που δεν διαθέτουν άλλο προσόν εκτός από την αγνωμοσύνη, τον ενθουσιασμό και την ατιμία· αυτούς που χρίουν ως καθήκον και δόξα τους τη νωθρότητα και τη ζητιανιά, αυτοί που ήταν το λιγότερο άχρηστοι στη ζωή τους, αξίζουν τη μετά θάνατο αποθέωση;
Σημειώστε ότι οι πλέον δεισιδαίμονες καιροί ήταν πάντοτε οι καιροί των φριχτότερων εγκλημάτων.
Ο δεισιδαίμων είναι για τον απατεωνίσκο ό,τι ο σκλάβος για τον τύραννο. Υπάρχει ακόμη κάτι· ο δεισιδαίμων κυβερνάται από το φανατικό, γίνεται άλλωστε και αυτός. Η δεισιδαιμονία, η οποία γεννιέται στην ειδωλολατρία και υιοθετείται από τον ιουδαϊσμό, επηρέασε τη χριστιανική Εκκλησία από τα πρώτα κιόλας χρόνια. Όλοι οι πατέρες της Εκκλησίας πίστεψαν στη δύναμη της μαγείας. Η Εκκλησία πάντοτε καταδίκαζε τη μαγεία, αλλά πάντοτε πίστευε σ’ αυτήν: δεν αφόριζε τους μάγους, θεωρώντας τους τρελούς που εξαπατήθηκαν, αλλά ανθρώπους που διατηρούσαν σχέσεις με τους διαβόλους.
Σήμερα κατά το ήμισυ η Ευρώπη πιστεύει ότι το υπόλοιπο ήμισυ υπήρξε και εξακολουθεί να είναι βυθισμένο στη δεισιδαιμονία. Οι διαμαρτυρόμενοι θεωρούν τα σκηνώματα των αγίων, την άφεση αμαρτιών, τον κολασμό του σώματος, τις προσευχές για τους νεκρούς, το αγιασμένο νερό και όλες σχεδόν τις εκκλησιαστικές τελετουργίες της ρωμαϊκής Εκκλησίας δεισιδαίμονα παράνοια. Η δεισιδαιμονία, σύμφωνα με αυτούς, συνίσταται στο ότι άχρηστες πρακτικές εκλαμβάνονται σαν αναγκαίες. Ανάμεσα στους ρωμαιοκαθολικούς υπάρχουν περισσότερο πεφωτισμένοι από τους προγόνους τους, οι οποίοι απαρνήθηκαν συνήθειες άλλοτε ιερές· και υπεραμύνονται άλλων, τις οποίες διαφύλαξαν, ισχυριζόμενοι: «Είναι αδιάφορες και αυτό που δεν είναι παρά μόνο αδιάφορο, δεν μπορεί να είναι κακό».
Είναι δύσκολο να χαράξεις τα όρια της δεισιδαιμονίας. Ένας Γάλλος ταξιδεύοντας προς Ιταλία, βρίσκει σχεδόν παντού δεισιδαιμονίες και ασφαλώς δεν λαθεύει. Ο αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι ισχυρίζεται ότι ο αρχιεπίσκοπος Παρισίων είναι δεισιδαίμων οι πρεσβυτεριανοί προσάπτουν το ίδιο στους κουάκερους, οι οποίοι θεωρούνται οι πλέον δεισιδαίμονες όλων στα μάτια των άλλων χριστιανών.
Κανείς συνεπώς στις χριστιανικές κοινωνίες δεν συμφωνεί με το τι ακριβώς είναι η δεισιδαιμονία. Η αίρεση, που φαίνεται ως η λιγότερο προσβεβλημένη από αυτήν την ασθένεια του πνεύματος, είναι αυτή που έχει τις λιγότερες τελετουργίες. Ωστόσο, αν και επιδίδεται σ’ ελάχιστες τελετές, συνδέεται άρρηκτα με μια παράλογη πεποίθηση· αυτή η παράλογη πίστη ισοδυναμεί, από μόνη της, με όλες τις δεισιδαίμονες πρακτικές που παρατηρούνται από το μάγο Σίμωνα μέχρι τον εφημέριο Γκοφριντί.
Είναι λοιπόν προφανές ότι οι θεμελιώδεις θρησκευτικές αρχές μίας αίρεσης εκλαμβάνονται ως δεισιδαιμονίες από μια άλλη αίρεση.
Οι μουσουλμάνοι κατηγορούν όλες τις χριστιανικές θρησκείες, αλλά και κατηγορούνται από αυτές. Ποιος θα κρίνει αυτή τη μεγάλη δίκη; Θα είναι η λογική; Αλλά κάθε αίρεση ισχυρίζεται ότι έχει δίκιο από την πλευρά της. Θα είναι επομένως η δύναμη που θα κρίνει, προσμένοντας ότι η λογική θα διεισδύσει σ’ ένα μεγάλο αριθμό κεφαλιών, ώστε να αφοπλίσει τη δύναμη.
Επί παραδείγματι, υπήρξε μία εποχή στη χριστιανική Ευρώπη, κατά την οποία δεν επιτρεπόταν στους νέους συζύγους να απολαμβάνουν τα δικαιώματα του γάμου, χωρίς να έχουν εξαγοράσει αυτό το δικαίωμα από τον επίσκοπο και τον εφημέριο.
Όποιος στη διαθήκη του δεν άφηνε μέρος της περιουσίας του στην Εκκλησία αφοριζόταν και δεν ενταφιαζόταν. Αυτός αποκαλείτο deconies, δηλαδή αυτός που δεν ομολογεί τη χριστιανική θρησκεία. Και όταν ένας χριστιανός πέθαινε άνευ διαθήκης, intestat, η Εκκλησία αποκάλυπτε το θάνατο αυτού του αφορισμένου συντάσσοντας μία διαθήκη γι’ αυτόν, θέτοντας ρήτρες και επιθέτοντας την πληρωμή του κληροδοτήματος που ο μακαρίτης θα έπρεπε να έχει κάνει.
Γι’ αυτό ο πάπας Γρηγόριος ο Θ’ και ο άγιος Λουδοβίκος, μετά τη Σύνοδο της Ναρβόνης που έλαβε χώρα το 1235, αποφάσισαν ότι κάθε διαθήκη, για τη σύνταξη της οποίας δεν θα είχε κληθεί ιερέας, θα ήταν άκυρη· ο πάπας δε, όρισε ότι η διαθήκη και ο συμβολαιογράφος θα αφορίζονταν.
Ο φόρος των αμαρτιών υπήρξε ακόμη, εάν είναι δυνατόν, περισσότερο σκανδαλώδης. Ήταν η δύναμη που στήριζε όλους αυτούς τους νόμους στους οποίους υπαγόταν η δεισιδαιμονία των λαών· μόνο με το πέρασμα του χρόνου η λογική κατάργησε αυτές τις αναίσχυντες ενοχλήσεις, ενώ επέτρεψε να διατηρηθούν τόσες άλλες.
Μέχρι ποιο σημείο η πολιτική επιτρέπει τον αφανισμό της δεισιδαιμονίας; Αυτό το ερώτημα είναι άκρως ακανθώδες· είναι σαν να διέρωτάται κανείς μέχρι ποιο σημείο μπορούμε να κάνουμε παρακέντηση σ’ έναν υδρωπικό, που μπορεί να πεθάνει στην εγχείριση. Τούτο εξαρτάται από τη σύνεση του ιατρού.
Μπορεί να υπάρξει λαός απελευθερωμένος απ’ όλες τις δεισιδαίμονες προκαταλήψεις; Είναι σαν να διέρωτάται κανείς: Μπορεί να υπάρξει ένας λαός φιλοσόφων; Λέγεται πως η δεισιδαιμονία δεν χαρακτηρίζει τις δικαστικές αρχές της Κίνας. Είναι πιθανό να εκλείψει από τις δικαστικές αρχές μερικών ευρωπαϊκών πόλεων.
Τότε αυτοί οι δικαστικοί θα επιληφθούν, έτσι ώστε η δεισιδαιμονία να μη γίνεται επικίνδυνη. Το παράδειγμα αυτών των δικαστικών δεν θα διαφωτίσει τον αχρείο, αλλά οι επιφανέστεροι αστοί θα τον συγκρατήσουν. Ίσως να μην υπάρχει αναταραχή, θρησκευτική απόπειρα όπου οι αστοί να μην είχαν άλλοτε εμπλακεί, διότι τούτοι οι αστοί τότε ήταν αχρείοι· αλλά η λογική και ο χρόνος τούς έχουν αλλάξει. Τα ήπια ήθη τους θα απαλύνουν τα ήθη του πιο ποταπού και θηριώδους όχλου. Διαθέτουμε εντυπωσιακά παραδείγματα σε περισσότερες από μία χώρες. Με μία λέξη, λιγότερες δεισιδαιμονίες, λιγότερος φανατισμός· λιγότερος φανατισμός, λιγότερες δυστυχίες.
***
Βολτέρος – «
Το Φιλοσοφικό Λεξικό είναι ένα έργο του Βολταίρου, γραμμένο το 1764. Είναι ένα σύνολο άρθρων τόσο φιλοσοφικών όσο και υπεράσπισης της δικαιοσύνης.
