“Όταν μελετάς οποιοδήποτε θέμα, ή οποιαδήποτε ιδέα, ρώτα τον εαυτό σου μόνο το εξής: Ποια είναι τα δεδομένα, και ποια αλήθεια προκύπτει από αυτά τα δεδομένα. Μην αφήσεις ποτέ τον εαυτό σου να υποκύψει, είτε σε αυτό που θα ήθελες να πιστέψεις, είτε σε αυτό που πιστεύεις πως θα είχε θετικές επιδράσεις στην κοινωνία αν γινόταν πιστευτό, μονάχα κοίτα με σιγουριά ποια είναι τα δεδομένα.”
Bertrand Russel, μαθηματικός
Είναι ο άνθρωπος σαρκοφάγο ζώο;(Δες και την άλλη άποψη)
Το ανθρώπινο είδος είναι εκ φύσεως παμφάγο, με μία μεγάλη τάση για την προσθήκη κρέατος στην διατροφή του. Η ιστορική διαδρομή της δαιμονοποίησης του κρέατος στην δυτική κουλτούρα έχει ελληνικές ρίζες, με τον Πυθαγόρα να έχει ένα ιδιαίτερο θέμα με το κρέας, τα ψάρια αλλά και τα όσπρια. Οι διατροφικές του πεποιθήσεις του σοφού αυτού ανθρώπου πρέπει να κριθούν στο μέτρο της εποχής, και δεδομένου των τότε διαθέσιμων πληροφοριών. Δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο Έλληνες σοφοί της εποχής να διατυπώνουν απόψεις που δεν έχουν καμία επαφή με την πραγματικότητα. Για παράδειγμα, ο Αριστοτέλης θεωρούσε πως οι γυναίκες έχουν λιγότερα δόντια από τους άνδρες. Το να είσαι σοφός δεν σημαίνει ότι λες πάντα σοφίες.
Μετέπειτα η χορτοφαγία υιοθετήθηκε από ζηλωτές Χριστιανούς και από άλλες θρησκείες. Συχνά η χορτοφαγία συνοδευόταν και με άλλους σαδιστικούς περιορισμούς της απόλαυσης, όπως την αποχή από το σεξ. Αν και τελευταία ακολουθείται και από άθεους (συνήθως αναρχοκομμουνιστές), η χορτοφαγία στις ρίζες της είναι ένα θρησκευτικό και κοινωνικό φαινόμενο.
Δεν είναι τυχαίο που όλες οι μεγάλες θρησκείες έχουν κάποια μορφή περιορισμού κρέατος, παράλληλα με άλλες εξωφρενικές διατροφικές συστάσεις: Κάτι που αποσιωπάται στην Βίβλο είναι η δέκατη εντολή: “Δεν θα ψήσεις κατσικάκι, που ακόμα θηλάζει το γάλα της μητέρας του. “ Στον Ιεζεκιήλ διαβάζουμε πως ο Θεός δίνει εντολή (δίνει την συνταγή για την ακρίβεια) στους πιστούς να φάνε ψωμί με ανθρώπινα περιττώματα.
Παρ΄όλα αυτά, οι άνθρωποι συνεχίζουν να ακολουθούν διατροφικές διδαχές που πηγάζουν από φόβους και δεισιδαιμονίες. Όσον αφορά το κρέας, πέραν ότι αυτή η απαγόρευση μείωνε τους τσακωμούς μεταξύ των χωρικών για την ιδιοκτησία των ζώων, ενδέχεται ο περιορισμός του κρέατος, και η μείωση στην μυϊκή μάζα των πολιτών, να ήταν μία μορφή εθελοντικού αφοπλισμού τους, με στόχο τον ευκολότερο έλεγχό σε μία ενδεχόμενη εξέγερση. Το τελευταίο απ’ όσα έγραψα, είναι μία προσωπική μου άποψη, για την οποία μπορεί να κάνω λάθος αλλά θα προσπαθήσω να την τεκμηριώσω αργότερα σε αυτές τις γραμμές.
Στους πιο σύγχρονους καιρούς, η χορτοφαγία προωθήθηκε ως διατροφική πανάκεια από έναν ψυχωτικό και διεστραμμένο σεξουαλικά θρησκόληπτο ονόματι John Harvey Kellog. Ο Kellog, πέραν της αδιάσειστης πεποίθησής του πως η χορτοφαγία θεραπεύει τα πάντα, πίστευε πως κάθε φορά που μία γυναικά διεγείρεται σεξουαλικά πρέπει να ρίχνει φαινόλη στην κλειτορίδα της, ενώ η αντίστοιχη “θεραπεία” για τα αγόρια ήταν η περιτομή χωρίς αναισθητικό.
Αφού είδαμε από ποιους ανθρώπους ακολουθήθηκε και σε τι ιστορικό πλαίσιο, το μόνο που θα κάνω είναι να παραθέσω μερικά επιστημονικά δεδομένα που έχουν προκύψει από την χορτοφαγία, τα οποία θα τα αφήσω στην κρίση του αναγνώστη.
Η “σημαία” πολλών χορτοφάγων είναι η μελέτη της Κίνας από τον Campbell. Η μελέτη αυτή “μαγειρεύτηκε” κατάλληλα ώστε ο Campbell μετά να πουλήσει το ομώνυμο βιβλίο του. Δυστυχώς για τον Campbell, η (πρώην ωμοφάγος) Denise Minger απέδειξε πως τα συμπεράσματα της έρευνας είναι τελείως λάθος.
Αξίζει επίσης να γίνει αναφορά στην μελέτη της ομάδας της Σαρρή, η οποία εξέτασε την επίδραση της θρησκευτικής νηστείας στα λιπίδια και στο βάρος. Η μελέτη αυτή υποτίθεται ότι μελετούσε την επίδραση της θρησκευτικής νηστείας σε σχέση με μία παμφαγική διατροφή. Χώρισε δύο ομάδες, η μία απαρτιζόταν από άτομα που νήστευαν και η άλλη από άτομα που ακολουθούσαν μία παμφαγική διατροφή. Ως εδώ καλά. Μόνο που μόνο το 7% της ομάδας των χορτοφάγων κάπνιζε, σε αντίθεση με το 55% της ομάδας των ανθρώπων που έτρωγαν κρέας. Δεν τελειώνει εδώ. Η ομάδα που νήστευε έκανε και μία δουλειά με πάρα πολύ χαμηλό ποσοστό ευθύνης και πολύ υψηλό βαθμό προβλεψιμότητας: Αποτελούνταν από παπάδες και καλόγριες. Είναι γνωστό πως το άγχος που έχει κανείς στην καθημερινότητα του μπορεί να επηρεάσει ιδιαίτερα τις διατροφικές του συνήθειες. Φυσικά, η έρευνα καταλήγει στο ότι η θρησκευτική νηστεία κάνει καλό, παραβλέποντας τους ασήμαντους παράγοντες που προανέφερα.
Ας πάω τώρα στις έρευνες που δεν είναι μαγειρεμένες και δεν χαϊδεύουν τα αυτιά των χορτοφάγων:
- Αρχίζοντας με την μακράν πιο ήπια παρενέργεια της χορτοφαγίας, έχει αποδειχτεί πως μία χορτοφαγική διατροφή μπορεί να προκαλέσει μείωση στην παραγωγή κολλαγόνου στις γυναίκες.
- Μία έρευνα που έγινε σε παιδιά που οι γονείς τους τα είχαν να ακολουθούν χορτοφαγικές διατροφές, παρατηρήθηκαν χαμηλά επίπεδα των βιταμινών Ε και D.
- Οι παραισθήσεις είναι συνήθως αποτέλεσμα λήψης ψυχότροπων ουσιών αλλά μπορούν να προκληθούν και από ανεπάρκεια βιταμίνης Β12, κάτι που συναντάται συχνά σε χορτοφάγους. Στην αναφορά του περιστατικού, περιγράφεται η δυσκολία των γιατρών να μπορέσουν να διαγνώσουν την αιτιολογία του συμπτώματος σε μία χορτοφάγο.
- Όπως μας περιγράφει αυτή η έρευνα, ένας διαβητικός τύπου Ι , αλλά κατά τα άλλα απολύτως υγιής, 19χρονος που ακολουθούσε μία ωμοφαγική/χορτοφαγική διατροφή και παράλληλα κατανάλωνε προϊόντα σόγιας διαγνώστηκε με υπογοναδισμό. Υπογοναδισμός είναι η κλινική κατάσταση που τα επίπεδα τεστοστερόνης είναι κατώτερα του φυσιολογικού με ότι αυτό συνεπάγεται για την υγεία, την μυϊκή μάζα, την ψυχολογία και την σεξουαλική δραστηριότητα. Σκεφτείτε πόσο υπάκουος και εύκολα χειραγωγίσιμος από παμφάγους στρατιώτες θα ήταν ένας πληθυσμός χορτοφάγων χορτοφάγων χωρικών με επίπεδα τεστοστερόνης, μυικής μάζας και δύναμης κάτω του φυσιολογικού.
- Όπως είδαμε, η χορτοφαγία πολλές φορές δημιουργεί βλάβες στο νευρικό σύστημα που συνήθως είναι αναστρέψιμες. Δυστυχώς για ένα Ιταλό 57 ετών που ήταν επί 13 χρόνια χορτοφάγος κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Σύμφωνα με την σχετική αναφορά περιστατικού, ο Ιταλός χορτοφάγος έπαθε οξεία συνδυασμένη εκφύλιση του νωτιαίου μυελού, και έμεινε παράλυτος από την μέση και κάτω.
- Μία συχνή αιτιολόγηση των χορτοφαγικών διατροφών είναι η ρύθμιση της ισορροπίας οξέων βάσεων στο αίμα. Κάτι που μέχρι πρότινος δεν υπήρχε επιστημονική απόδειξη ότι στέκει. Τώρα τα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση, αφού ένας “φρουτοφάγος” (fruitarian) διαγνώστηκε με κετοξέωση, με άλλα λόγια είχε υπερβολικά όξινο pH στο αίμα του, τόσο όξινο που παραλίγο να πεθάνει.
- Η διατροφική κακοποίηση μέσω της επιβολής της χορτοφαγίας σε ένα μωρό είναι κάτι αρκετά συχνό. Σύμφωνα με μία πολύ πρόσφατη έρευνα ένα μωρό 5 μηνών διαγνώστηκε με ανεπάρκεια βιταμίνης Β12 (συχνότατη σε χορτοφάγους) λόγω της χορτοφαγικής διατροφής που ακολούθησε η μητέρα του. Αυτό δεν είναι μεμονωμένο περιστατικό, υπάρχουν εκατοντάδες αντίστοιχα περιστατικά καταγεγραμμένα.
- Σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2014 σχεδόν 1 στα 2 παιδιά χορτοφάγων έχει έλλειψη Β12 και εώς και το 86% των ενηλίκων.
- Μια άλλη μητέρα προκάλεσε εγκεφαλική ατροφία στο 12 μηνών παιδί της. (Εδώ η έρευνα)
- Σύμφωνα με μία ιδιαίτερα πρόσφατη ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, η χορτοφαγία μπορεί να αυξήσει το ρίσκο για επιδείνωση της πνευματικής λειτουργίας.
- Ερευνητές από το τμήμα Ψυχολογίας του University of North Carolina, σε μία έρευνα που διεξάχθηκε το 2012, συνέκριναν γυναίκες χωρίς διατροφικές διαταραχές και γυναίκες με διατροφικές διαταραχές. Αυτό που διαπίστωσαν ήταν πως οι γυναίκες που είχαν διατροφικές διαταραχές ήταν πως η χορτοφαγία εμφανίζονταν παράλληλα με την διατροφική διαταραχή σε πολλές των περιπτώσεων.
- Άλλη μία έρευνα από το εργαστήριο Διατροφής του πανεπιστημίου Louis Pasteur στη Γαλλία έδειξε πως η χορτοφαγία μπορεί να προκαλέσει υποσιτισμό (σε μη κλινικό επίπεδο), υψηλά επίπεδα ομοκυστείνης (συσχετίζονται με καρδιοπάθεια) και να προκαλέσει την εναπόθεση πλάκας στα αγγεία.
- Ο μύθος πως η χορτοφαγία κάνει καλό στη καρδιά είναι ο μεγαλύτερος απ’ όλους. Όχι μόνο δεν κάνει καλό στη καρδιά, αλλά σύμφωνα με πρόσφατα επιστημονικά δεδομέναλόγω της έλλειψης Β12 μπορεί να προκαλεί και βλάβες στα αγγεία και στην καρδιά.
- Όσον αφορά την οστεοπόρωση, η χορτοφαγία φαίνεται να την επιταχύνει, και αυτό δεν είναι έκπληξη γιατί τα κόκαλα χρειάζονται πρωτεΐνη και ασβέστιο. Μία μελέτη που δημοσιεύτηκε στην European Journal of Clinical Nutrition έδειξε πως οι ηλικιωμένες γυναίκες που ακολουθούσαν χορτοφαγική δίαιτα είχαν μεγαλύτερη απώλεια οστικής πυκνότητας σε σχέση με όσες έτρωγαν κρέας. Τα ίδια αποτελέσματα υπήρχαν και σε άλλες έρευνες όπως εδώ.
Το ηθικό ζήτημα
Η ηθική είναι κάτι ιδιαίτερα ρευστό. Κάτι που σήμερα θεωρείται ανήθικο μπορεί αύριο να θεωρείται ηθικό. Η δική μου ηθική πυξίδα μπορεί να συνοψιστεί στα λόγια του Δημήτρη Λιαντίνη:
“Να υπάρχεις ελληνικός δηλώνει τέσσερες τρόπους συμπεριφοράς.
Ότι δέχεσαι την αλήθεια που έρχεται μέσα από την φύση. Όχι την αλήθεια που φτιάχνει το μυαλό των ανθρώπων.
Ότι ζεις σύμφωνα με την ηθική της γνώσης. Όχι με την ηθική της δεισιδαιμονίας και των προλήψεων.
Ότι αποθεώνεις την εμορφιά. Γιατί η εμορφιά είναι δυνατή σαν το νου σου και φθαρτή σαν τη σάρκα σου.
Και κυρίως αυτό.. Ότι αγαπάς τον άνθρωπο. Πως αλλιώς! Ο άνθρωπος είναι το πιο τραγικό πλάσμα μέσα στο σύμπαν. “
Συμπέρασμα
Η χορτοφαγία στηρίζεται στον φόβο και στην ημιμάθεια. Απολαμβάνει μίας απίστευτα αδικαιολόγητης ασυλίας αφού υποστηρίζεται από θρησκευτικές και πολιτικές ιδεολογίες. Χορτοφαγία συναντά κανείς και σε εθνικιστικά πλαίσια, λόγω αρχαιολαγνίας, αλλά και σε οικολόγους και κομμουνιστές. Αν η χορτοφαγία δεν είχε τόσο βαθιές ρίζες και τόσους προστάτες και ζηλωτές, μπορεί και να είχε αναγνωριστεί ως διατροφική διαταραχή. Από προσωπικές παρατηρήσεις, αρκετοί χορτοφάγοι διακατέχονται από το “σύνδρομο του Μεσσία”. Ενδέχεται οι διατροφικές τους συνήθειες, που όπως είδαμε δεν είναι ότι καλύτερο για το νευρικό σύστημα, να ταΐζουν ακόμα περισσότερο τις εμμονές τους και κάπως έτσι να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Όπως και να έχει, αν κάποιος είχε πάθει υπογοναδισμό, υπέφερε από παραισθήσεις ή είχε μείνει παράλυτος από την μέση και κάτω από μία παμφαγική διατροφή οι χορτοφάγοι θα είχαν χαλάσει τον κόσμο να διατυμπανίζουν πόσο υγιεινή είναι η διατροφή τους, πόσο καθαρή είναι η ιδεολογία τους, πόσο δίκιο είχε τελικά ο Πυθαγόρας και ο Μαρξ, και φυσικά θα έριχναν την ευθύνη στο κρέας. Δεν ξέρω πόσο ηθική είναι μία διατροφή που μπορεί να σε αφήσει αδύναμο να προστατεύσεις τον εαυτό σου και τα αγαπημένα σου πρόσωπα, που μπορεί να βλάψει το παιδί σου και να προκαλέσει οστεοπόρωση στη γιαγιά και στο παππού σου.
Κάνει η χορτοφαγία καλό; Είναι ηθική; Ο καθένας μπορεί να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα εδώ.
Από τον Ανδρέα Ζουρδό, διαιτολόγο διατροφολόγο
