Ένα πλήγμα στον πολιτισμό ή η ουσία του;
ΟΨΕΙΣ TΗΣ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ
Τα εγκλήματα της ψυχιατρικής επιστήμης εκτείνονται σε μεγάλο βαθμό. Δεν είναι απλά τα βασανιστήρια, τα ηλεκτροσόκ, οι ενέσεις, τα ψυχοφάρμακα, πράξεις οι οποίες τρομοκρατούν ολόκληρα κοινωνικά κομμάτια και άτομα. Στις εκατοντάδες χρόνια ύπαρξης του θεσμού των ψυχίατρων και των νοσηλευτικών ιδρυμάτων «ψυχικών νοσημάτων» έχουν εμφανιστεί άπειρες δοξασίες, μύθοι και δόγματα που κατασκευάστηκαν προκειμένου να εξοντώσουν ψυχικά διάφορους αντιστεκόμενους ανθρώπους, άλλους οι οποίοι δεν «συμβάδιζαν» με το θεωρούμενο ως κοινωνικό σύνολο ή απλά αντιφρονούντες.
Από τους δούλους στην αρχαία Ελλάδα, τους διωγμούς της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τις σταυροφορίες, τα κυνήγια μαγισσών στο Μεσαίωνα και τους κονκισταδόρες (κατακτητές) των Ινδιάνων, ως τα γκούλαγκ της κομμουνιστικής Ρωσίας, τους θαλάμους αερίων των ναζί, το Γκουαντανάμο και τα λευκά κελιά της κάθε είδους δημοκρατίας, πάντα υπήρχαν ευυπόληπτοι επιστήμονες πρόθυμοι να καλύψουν με «τεκμηριωμένα» στοιχεία τη συστηματική εξόντωση ανθρώπων και το βιασμό συνειδήσεων.
Βοηθούμενοι τους τελευταίους αιώνες και από επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων, (κοινωνιολόγοι, εγκληματολόγοι κ.ά.), είχαν πάντα την κατάλληλη συνταγή για να διαστρεβλώσουν σημαντικά και αναπόσπαστα κομμάτια της ανθρώπινης ζωής, ανθρώπινα ήθη, συναισθήματα και ανάγκες, που έπρεπε να καταστέλλουν συνεχώς προκειμένου να τρομοκρατούν τους ανθρώπους και να τους έχουν σε καθεστώς διαρκούς εξαθλίωσης, αφαίμαξης, εκμετάλλευσης από κάθε σκοπιά.
Ελάχιστοι επιστήμονες μπορεί να παραδέχονται σήμερα τα εγκλήματα της ψυχιατρικής. Και όπως συνηθίζεται σε ένα απλό ιατρικό ζήτημα η απάντηση των υποκριτών ήταν και θα παραμείνει η ίδια: η επιστήμη εξελίσσεται! Και η συνέχεια ύπαρξης «σωφρονιστικών» ιδρυμάτων αλλά και θεωριών που φανατίζουν και διαιωνίζουν τη μισαλλοδοξία για τον αλλόθρησκο, τον τρελό κ.ά., αποτελεί βασικό στήριγμα του εκάστοτε κρατικού οικοδομήματος.
Και τα εγκλήματα αυτά θα πρέπει να θεωρούνται μάλλον ως «παράπλευρες απώλειες», όπως ακριβώς τέτοιες θεωρούνται οι θάνατοι εκατομμυρίων ανθρώπων από τυφλούς βομβαρδισμούς, από εμπάργκο που επιβάλλονται σε χώρες «παρίες», από την τρομοκρατία των φαρμακοβιομηχανιών που αρνούνται την περίθαλψη σε ολόκληρους πληθυσμούς που δεν μπορούν να αγοράσουν τα πανάκριβα φάρμακά τους.
Θεωρούμε λειτουργικό για τη διερεύνηση του ζητήματος αυτού να δούμε την επίδραση της θρησκείας στη θεμελίωση διαφόρων τέτοιων δογμάτων, παράλληλων με την επιστημονική εξέλιξη και πόσο συνέβαλαν στη διατήρηση του εξουσιαστικού κατεστημένου, που με τον καιρό άλλαζε μορφή μέχρι να φτάσει στο σημερινό.
Ιερά Εξέταση
Η Ιερά Εξέταση, αυτό το απεχθές συλλογικό όργανο ψυχικής και σωματικής εξουθένωσης του ανθρώπου εξευτέλισε, βασάνισε και θανάτωσε εκατομμύρια ανθρώπους για την υπεράσπιση της χριστιανικής πίστης. Σύνθημά της: Φωτιά στο κορμί για να σωθεί η ψυχή. Η επινόηση των μάγων και μαγισσών ήταν η πρόφαση για την επιβολή αντιανθρώπινων δογμάτων καταστολής κυρίως σε βάρος γυναικών, η καταπίεση των οποίων είναι βασικό στήριγμα των εκάστοτε εξουσιαστικών καθεστώτων. Είναι ενδιαφέρον πάντως το πόσες ομοιότητες παρουσιάζουν αυτά που αναφέρονται παρακάτω με καταστάσεις που διαδραματίζονται στο σημερινό δημο-κρατικό κόσμο.
Από τον 4ο αιώνα που ανακηρύχθηκε επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ο Χριστιανισμός δεν έλειψε η εξάπλωση διαφόρων παγανιστικών ιδεών, στην παρανομία φυσικά και κυρίως σε αγροτικές περιοχές. Με κώδικες του Ιουστινιανού και του Θεοδόσιου εισάγονται οι πρώτες ποινές για τη «μαγεία» προκειμένου να «εξαγνιστούν» οι παγανιστικές πίστεις και παραδόσεις.
Το διάταγμα του Πάπα Ιννοκέντιου του Δ΄ «AD ESTIRPRANDA» το Μάιο του 1250 θεωρείται ο θεμέλιος λίθος αυτού του άθλιου οικοδομήματος. Στην πραγματικότητα όμως ο θεσμός αυτός προϋπήρχε με την ονομασία «Ειδικό Δικαστήριο κατά των αιρετικών» που βρισκόταν στα χέρια των Δομινικανών και ο Ισπανός Ντομίνγκο ντε Γκούζμαν, ο «Άγιος» Δομίνικος, είναι ο πρωτεργάτης του και θεσπιστής των απάνθρωπων κανόνων που είχε συντάξει.
Το 1209 ο πάπας Ιννοκέντιος ο Γ΄, πέντε χρόνια μετά την λήξη των σταυροφοριών, εξαγγέλλει την έναρξη των διώξεων κατά των Albigenses, μιας ομάδας αιρετικών στη Νότια Γαλλία. Στα μέσα του 14ου αιώνα, ένα εκατομμύριο γάλλοι δολοφονούνται με την υποψία ότι ανήκουν στους Albigansians. Το 1377 το νοσοκομείο-άσυλο (Bethlehem Royal Hospital) του Λονδίνου αρχίζει να χρησιμοποιείται σαν ψυχιατρείο. Από τότε χρονολογείται η καθιέρωση του όρου «φρενοκομείο» (Bedlam).
«Οι παράγοντες που συνέβαλαν στη δημιουργία της νοοτροπίας από την οποία απέρρεε το κυνήγι των μαγισσών, είναι υπερβολικά περίπλοκοι. Σαν κυριότεροι πρέπει να θεωρούνται η καταπιεστική στάση της Εκκλησίας απέναντι στα σεξουαλικά θέματα, καθώς και οι κοινωνικές συνθήκες της εποχής. Τα τρία συστατικά στοιχεία της ιδέας της μαγείας ήταν η βασκανία, η συμμαχία με το Διάβολο και η ετεροδοξία. Αυτά μπορούν αντίστοιχα να θεωρηθούν σαν σχέσεις της μάγισσας με τον άνθρωπο, με τον Διάβολο και με τον Θεό. Η Εκκλησία εκμεταλλεύτηκε την πρώτη για να τιμωρήσει την δεύτερη, με σκοπό να εξαφανίσει την τρίτη (ετεροδοξία). Το γεγονός ότι ο κόσμος πίστευε από παλιά στη βασκανία χρησιμοποιήθηκε σαν καταλύτης της καταδικαστικής μανίας. Οι αποδείξεις της συμμαχίας με το Διάβολο που αποκτώνται με εξαναγκασμούς και βασανιστήρια, ήταν οι πιο γρήγοροι κι αποτελεσματικοί τρόποι για να επιβληθούν οι δικαστές στα θύματά τους, ενώ το φανερό κίνητρο ήταν το ξερίζωμα της ετεροδοξίας. Και από την στιγμή που άρχισε μια τέτοια διαδικασία, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι χρησιμοποιήθηκε ακόμα και για να διεγείρει και να ικανοποιήσει τα πιο άγρια και κτηνώδη ένστικτα». (Αγγελική Θ. Στεργίου, Μισογυνία, Ένα στίγμα για τον κοινωνικό άνθρωπο και τον πολιτισμό του, Θεσσαλονίκη 1985, σελ.48-48).
Η παπική βούλα του 1219 έδινε τη γραμμή: «Καθένας από σας πρέπει να ζωστεί το σπαθί, να μη λυπηθεί ούτε αδερφό ούτε τον πιο στενό συγγενή του». Οι συλληφθέντες οδηγούνται σε ειδικά διαμορφωμένες αίθουσες εξοπλισμένες με τα πιο σύγχρονα μέσα βασανισμού. Στις ανακρίσεις παρευρίσκονται και γιατροί για να προλαβαίνουν τα ατυχήματα και να παρατείνεται ο πόνος. Δεν υπάρχει δημοσιότητα, δεν υπάρχει υπεράσπιση, οι μάρτυρες κατηγορίας δεν αποκαλύπτονται ποτέ. Τι μας θυμίζει, τι μας θυμίζει…
Τα πιο διαδεδομένα μέσα βασανισμού, ανάλογα των βασανιστηρίων των ρωμαϊκών μηχανισμών κατά τους διωγμούς των πρώτων χριστιανών, είναι: ο σχοινισμός, το «πουλάρι», τα αναμμένα κάρβουνα, τα ξυλοπάπουτσα και το μαρτύριο του νερού. Η θανάτωση γινόταν κυρίως με την πυρά και τον τροχό.
Υπολογίζεται ότι μόνο επί θητείας Τορκουεμάδα, ενός ανθρωποειδούς μοναχού που διορίστηκε γενικός ιεροεξεταστής στην Ισπανία το 1483, θανατώθηκαν 10.000 άτομα σε 1,5 χρόνο, αριθμός απίστευτος σε σχέση με την πληθυσμιακή πραγματικότητα της εποχής. Είναι η εποχή όπου νομιμοποιείται οποιαδήποτε μέθοδος ενοχοποίησης του κατηγορούμενου και τα όποια βασανιστήρια που γίνονται προκειμένου να υπάρξει «ομολογία» καθαγιάζονται και ενθαρρύνονται. Ομαδικές συλλήψεις, σφαγές με στόχο οποιαδήποτε θρησκευτική παρέκκλιση που κατά βάθος αφορούσε λαϊκά και κοινωνικά κινήματα και ομάδες. Και εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς την τύχη των ανυπότακτων ανθρώπων. Οι αρμοδιότητες είχαν αυξηθεί και πλέον τιμωρούνταν και εγκλήματα κατά ζωής, ηθών και ιδιοκτησίας. Και φυσικά η Εκκλησία εμφανιζόταν αμέτοχη, κατά το Ecclesia abhorret a sanguine (Η Εκκλησία απεχθάνεται το αίμα), αφού τα ειδικά δικαστήρια των διεστραμμένων εκτελεστών έφεραν σε πέρας το έργο της διατήρησης της εξουσιαστικής τάξης.
Παράλληλα, το ένα μετά το άλλο τα φορτία με σκλάβους από την Αφρική «ξεφορτώνουν» στην Αμερική και σε άλλες αποικίες. Το 1543 ο Martin Luther δημοσιεύει το φυλλάδιό του «Concerning the Jews and their Lies» όπου κατηγορούνται οι Εβραίοι ότι δηλητηρίασαν πηγές και δολοφόνησαν παιδιά χριστιανών. Το 1568 η ισπανική Ιερά Εξέταση διακηρύττει ότι όλος ο πληθυσμός της Ολλανδίας είναι αιρετικός και τον καταδικάζει σε θάνατο. Το 1572 στη «Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου» (24 Αυγούστου) περίπου 30.000 Ουγενότοι (γάλλοι προτεστάντες, οπαδοί του Καλβίνου) δολοφονούνται μέσα σε λίγες ώρες. Το 1610 γίνεται η τελευταία εκτέλεση για μαγεία στην Ολλανδία. Το 1620 η ίδρυση του Σωφρονιστηρίου του Αμβούργου, σημειώνει την απαρχή για τη δημιουργία μιας ατέλειωτης αλυσίδας παρόμοιων ιδρυμάτων «βοήθειας και τιμωρίας». Το 1656 ο Λουδοβίκος XIII υπογράφει διάταγμα για την ίδρυση του Γενικού Νοσοκομείου του Παρισιού.
Η λειτουργία και οι σκοποί του Γενικού Νοσοκομείου δεν είχαν καμία σχέση με την ιατρική… Λίγα χρόνια μετά τη δημιουργία του έχει 6.000 εγκλείστους, δηλαδή σχεδόν το 1% του πληθυσμού. Το 1684 γίνεται η τελευταία εκτέλεση για μαγεία στην Αγγλία. Το 1692 γίνονται δίκες μαγισσών στο Salem της Μασαχουσέτης στην Αμερική. Εδώ δεν είναι λίγοι αυτοί που κατηγορούν τις γυναίκες τους για μάγισσες με δήθεν στοιχεία για να τις εξοντώσουν και να πάρουν την περιουσία τους. Το 1745 πραγματοποιείται η τελευταία εκτέλεση για μαγεία στη Γαλλία, το 1793 στην Πολωνία ενώ μόλις το 1826 στην Ισπανία, μετά από διαδοχικές καταργήσεις και επαναθεσπίσεις της Ιεράς Εξέτασης. Είναι σημαντικό το πόσο αλληλένδετα εμφανίζονται κληρικοί, συγγραφείς και επιστήμονες αλληλοσυμπληρώνοντας ο ένας τον άλλον στην επιβολή των σχεδιασμών της εξουσίας.
Από τη μαγεία στον αυνανισμό
Με την παρακμή των θρησκευτικών αντιλήψεων και θεσμών στο 17ο αιώνα και την παράλληλη ενίσχυση της «κοσμικής» εξουσίας περιορίστηκε γρήγορα η χρηστικότητα της θεωρίας της μαγείας. Τη θέση αυτής πήρε ο αυνανισμός που πρόσφερε στους επιστήμονες μια νέα πρόφαση για να συνεχίσουν τις διαστροφικές μελέτες τους και τα εγκλήματά τους. Με βαθιές ρίζες σε Ιουδαιο-Χριστιανικές πηγές έδωσε τροφή για άπειρες εφαρμογές από ψυχίατρους, χειρούργους και παιδίατρους και αυτό φαίνεται και από γνωστά ονόματα της ψυχιατρικής το 19ο και 20ο αιώνα, όπως ο Benjamin Rush και στη συνέχεια ο Sigmund Freud (θεωρίες περί libido [γενετήσια ορμή], ψυχισμού κ.ά.)
Η επιστημονική παράνοια προχωρά ακάθεκτη και το 1711 πρωτοδημοσιεύεται στο Λονδίνο από έναν ανώνυμο κληρικό η θεωρία ότι ο αυνανισμός προκαλεί τρέλα και ανατυπώνεται σε πολλές γλώσσες. Το 1752 ανοίγει το πρώτο, επίσημα, ψυχιατρείο στη Φιλαδέλφεια στην Αμερική. Το 1758 ο Simon-Andre D.Tissot δημοσιεύει στη Λωζάννη το «Αυνανισμός ή μια διατριβή για τις ασθένειες που προκαλούνται από την αυτό-ικανοποίηση».
Σύμφωνα με αυτό οι κίνδυνοι που εγκυμονεί ο αυνανισμός είναι τρομακτικοί. Είναι μια επίγεια κόλαση, χωρίς καθαρτήριο. Το 1762 δημοσιεύεται στη Γενεύη το «Φιλοσοφικό Λεξικό» του Βολταίρου που επιφύλασσε όμως άσχημη τύχη στους οπαδούς του. Το 1765 ο νεαρός Chevalier de la Barre που αρνείται να γονατίσει στο πέρασμα μιας θρησκευτικής πομπής, βασανίζεται άγρια, του ξεριζώνεται η γλώσσα και αποκεφαλίζεται. Το σώμα του καίγεται δημόσια στην πυρά, μαζί με ένα αντίτυπο του «Φιλοσοφικού Λεξικού». Το 1784 χτίζεται στη Βιέννη το Narrentum, το πρώτο ευρωπαϊκό ίδρυμα με μοναδικό σκοπό τη «θεραπεία της παραφροσύνης». Οι περιγραφές του το 1843, το σκιαγραφούν σαν μια «άθλια και βρωμερή φυλακή, κατάκλειστη και μ’ αρρωστημένη ατμόσφαιρα, που η μυρωδιά της πνίγει, ενώ η θέα των έξαλλων, αλυσοδεμένων και (των περισσότερων) γυμνών ασθενών προκαλεί αηδία στον επισκέπτη». Η επιστημονική παράνοια συνεχίζεται… Το 1816 ο Jean Esquirol διαβεβαιώνει πως ο αυνανισμός αναγνωρίζεται σ’ όλες τις χώρες σαν η συνηθέστερη αιτία παραφροσύνης και το 1838 προσθέτει την επιληψία, την μελαγχολία και την αυτοκτονία στις καταστάσεις που προκαλούνται από τον αυνανισμό. Την εποχή αυτή αρχίζουν και μονιμοποιούνται τα ψυχιατρικά ιδρύματα σε διάφορες χώρες, σε κάθε μία με τις δικές της ιδιαιτερότητες. Στις ΗΠΑ π.χ. επιχειρείται συνεχώς να συνδεθούν οι «ελεύθεροι» μαύροι με ψυχικά νοσήματα προκειμένου να διαιωνιστεί η καταπίεσή τους, αφού οι σκλάβοι θεωρούνται πιο υγιείς!
«Η εφεύρεση της αυνανιστικής υπόθεσης και οι ιατρικές (και ιδιαίτερα οι ψυχιατρικές) χρήσεις της, ερμηνεύουν παραδειγματικά το πνεύμα του θεραπευτικού ιμπεριαλισμού και μεσσιανισμού. Όπως ο σκοπός του ευαγγελικού ιεραπόστολου είναι να υποτάσσει όλο και περισσότερες ψυχές στο Χριστιανισμό, έτσι και ο σκοπός του ευαγγελικού γιατρού είναι να υποτάσσει όλο και περισσότερα σώματα στην Ιατρική. Στο Χριστιανισμό αυτό γίνεται με το χαρακτηρισμό όλων των ανθρώπων ως αμαρτωλών (το δόγμα του προπατορικού αμαρτήματος) που η σωτηρία τους μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη βοήθεια της χριστιανικής Εκκλησίας. Στην Ιατρική αυτό επιτυγχάνεται με το χαρακτηρισμό όλων των ανθρώπων ως τρελών (η αυνανιστική υπόθεση, που πρόσφατα επαναδιατυπώνεται ως εκατό τοις εκατό απόδειξη της ψυχασθένειας) που η θεραπεία τους μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη βοήθεια του ιατρικού επαγγέλματος». (Thomas Szasz, Η Βιομηχανία της Τρέλας – Τόμος Β΄, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 116-117).
Την περίοδο 1850-1900 φτάνει στο απόγειο της επιβολής του το δόγμα που θεωρεί τον αυνανισμό σαν αιτία της τρέλας. Το 1880, o καθένας που επιθυμούσε να αλυσοδέσει τα σεξουαλικά ενεργά παιδιά και ψυχασθενείς (αυτές τις δυο πιο ευάλωτες από τις υπάρχουσες ομάδες καταπιεσμένων), ή να τους διακοσμήσει με αλλόκοτα αντικείμενα, να τους βάλει σε ειδικές θήκες από γύψο, δέρμα ή καουτσούκ, να τους κακοποιήσει, να τους τρομοκρατήσει ή ακόμα και να τους ευνουχίσει καυτηριάζοντας ή απονευρώνοντας ακόμα τα γεννητικά τους όργανα, θα έβρισκε έναν φιλάνθρωπο και αξιοσέβαστο ιατρικό κανόνα που θα του επέτρεπε να τα κάνει όλα αυτά με εφησυχασμένη τη συνείδησή του. Η τρέλα του αυνανισμού, που ήταν αυτή την εποχή αποδεκτή σαν πραγματικότητα, επηρέαζε το ιατρικό επάγγελμα. Το 1859 ο John Stuart Mill γράφει στο «Για την Ελευθερία»: «Ο μόνος λόγος που θα δικαιολογούσε την άσκηση βίας πάνω σ’ ένα μέλος της κοινωνίας και ενάντια στη θέλησή του, είναι η πρόληψη του ενδεχόμενου να κάνει κακό σε άλλους. Το ίδιο του το συμφέρον (ιατρικό ή ηθικό) δεν συνιστά ικανή δικαιολογία… Κάθε άνθρωπος είναι ο σημαντικότερος υπερασπιστής της δικής του υγείας, σωματικής, ψυχικής και πνευματικής» και το 1869 στο «Καθυπόταξη των Γυναικών»: «Υπήρξε ποτέ κάποια μορφή επιβολής που δεν εμφανίστηκε σαν κάτι το φυσικό σ’ εκείνους που την υπέστησαν;… Η πλειοψηφία των ανδρών δεν μπορεί ακόμα να ανεχθεί την ιδέα πως συνυπάρχει ισότιμα (με τις γυναίκες)…
Σήμερα η εξουσία χρησιμοποιεί ηπιότερη γλώσσα, ισχυριζόμενη σ’ αυτόν που την υφίσταται πως τον καταπιέζει για το καλό του…».
Κι ενώ οι θεωρίες διάφορων τσαρλατάνων διαδέχονται η μία την άλλη ώσπου να φτάσουμε σήμερα στα καταξιωμένα ιατρικά μέσα του ηλεκτροσόκ, των ενέσεων,[της λοβοτομής (E. Moniz, 1936), της σπασμοηλεκτροθεραπείας (Cerletti, 1938) και πολλών άλλων που ίσως δε γνωρίζουν παρά ελάχιστοι]. Και δεν φτάνουν οι διάφορες αυτές θεωρίες. Συνοδεύονται και από διάφορα κατασκευάσματα πολιτικών –και όχι μόνο– σκοπιμοτήτων.
[Ιδιαίτερη θέση σ’ αυτά έχει το βιβλίο «Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών», που δημοσιεύεται το 1903 στη Ρωσία. Το βιβλίο αυτό, γραμμένο με εντολή του τσάρου Νικόλαου ΙΙ από τον ελληνο-ορθόδοξο μοναχό Sergei Nillus, στόχευε στην αναγόρευσή του σε αποδεικτικό στοιχείο για την «κατάκτηση του κόσμου που σχεδιάζεται από μια ομάδα συνωμωτών Εβραίων γνωστών σαν «Σοφοί της Σιών». Με αρχικό σκοπό να διεγείρει τους ρώσους χωρικούς κατά των Εβραίων, το πλαστό αυτό ντοκουμέντο αποτέλεσε σπουδαία πηγή της αντι-σημιτικής φιλολογίας του 20ου αιώνα.]
Τα συμπεράσματα πολλά… Ένα είναι σίγουρο, πως αιώνες καταπίεσης και τρομοκρατίας από τα εξουσιαστικά καθάρματα δε μπόρεσαν να εξαφανίσουν την ανθρωπινότητα και την αξιοπρέπεια, που παραμένουν ζωντανές και δείχνουν το δρόμο της ανθρώπινης ελευθερίας που είναι ασυμβίβαστη με το κράτος και τους μηχανισμούς του…
ΠΗΓΕΣ
• Thomas Szasz, Η Βιομηχανία της Τρέλας, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1991.
• Μισέλ Φουκώ, Ψυχική Αρρώστεια και Ψυχολογία, 2η έκδοση, Εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1988.
• Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, Τόμος 1ος, Εκδόσεις Δ. Γιαλέλλης, Αθήνα 1976.
• Κυριάκος Σιμόπουλος, Βασανιστήρια και Εξουσία, 5η έκδοση, Εκδόσεις Στάχυ, Αθήνα 2003.
• Αγγελική Θ. Στεργίου, Μισογυνία, Ένα στίγμα για τον κοινωνικό άνθρωπο και τον πολιτισμό του, Θεσσαλονίκη 1985.
• Βίλχελμ Ράιχ, Η Μαζική ψυχολογία του φασισμού, Τόμος 1ος, 3η έκδοση, Εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήνα 1975.
• Sigmund Freud, Άπαντα, Τόμος 1ος, 2ος, 7ος, Εκδόσεις Πανεκδοτική, Αθήνα 1962, 1963, 1967.
(Δημοσιεύτηκε στη ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΕΘΡΙΑΣ φ. 22, Φεβρουάριος 2004)
