Σκέψεις για τις ηθικές προλήψεις
Γίνεται κανείς ηθικός - όχι επειδή είναι ηθικός! Η υποταγή στην ηθική μπορεί να είναι δουλοπρεπής, ή ματαιόδοξη πράξη απελπισίας όπως η υποταγή σε ένα μονάρχη: αυτή καθεαυτή δεν έχει τίποτα ηθικό.
Οι μεταβολές στην ηθική. Μια διαρκής επεξεργασία μεταβολής συντελείται στην ηθική, - τα εγκλήματα με ευτυχή έκβαση είναι η αιτία (λογαριάζω για παράδειγμα ότι εκεί ανήκουν όλες οι καινοτομίες των ηθικών κρίσεων).
Σε τι είμαστε όλοι παράλογοι. Συνεχίζουμε πάντα να βγάζουμε συμπεράσματα από κρίσεις που θεωρούμε ως λαθεμένες, από θεωρίες στις οποίες δεν πιστεύουμε πια, - με τα αισθήματά μας.
Να ξυπνάς από το όνειρο. Υπήρχαν ευγενείς και σοφοί άνθρωποι που πίστευαν άλλοτε στην αρμονία των σφαιρών: «υπάρχουν ακόμη ευγενικοί και σοφοί άνθρωποι που πιστεύουν στην ηθική σημασία της ύπαρξης». Αλλά βλέπουμε να έρχεται η μέρα που τα αυτιά τους δεν θα ακούν πια αυτή την αρμονία. Θα ξυπνήσουν και θα αντιληφθούν ότι το αυτί τους ονειρευόταν.
Άξιο για σκέψη. Το να δεχόμαστε μια πίστη απλά και μόνο επειδή είναι έθιμο να τη δεχόμαστε - δεν θα σήμαινε ότι είμαστε κακόπιστοι, δειλοί, νωθροί! - Τότε, η κακοπιστία, η δειλία, η τεμπελιά θα ήταν οι προϋποθέσεις της ηθικότητας;
Οι αρχαιότερες ηθικές κρίσεις. Ποια είναι λοιπόν η στάση μας απέναντι στις ενέργειες του πλησίον μας; - Πριν απ’ όλα, εξετάζουμε τι προκύπτει για μας απ’ αυτές τις πράξεις, - τις κρίνουμε μόνο κάτω απ’ αυτό το πρίσμα. Αυτής της επενέργειας είμαστε η αιτία, και αυτή θεωρούμε ως σκοπό της πράξης - και τελικά του αποδίνουμε τέτοιες προθέσεις ως μόνιμη ιδιότητα και στο εξής τον ονομάζουμε για παράδειγμα, «επικίνδυνο άνθρωπο». Τριπλό λάθος! Τριπλή περιφρόνηση, πανάρχαια όπως ο κόσμος! Ίσως αυτή η κληρονομιά μας έρχεται από τα ζώα και από την κάθε ηθική σ’ αυτά τα τρομερά μικρά συμπεράσματα: «Αυτό που βλάπτει εμέναείναι κάτι κακό (καθεαυτό επιζήμιο). Αυτό που είναι ωφέλιμο για μένα είναι καλό (ευεργετικό και ωφέλιμο). Αυτό που με βλάπτει μια ή περισσότερες φορές μου είναι εχθρικό καθεαυτό. Αυτό που μου είναι ωφέλιμο μία ή περισσότερες φορές είναι για μένα ευνοϊκό καθεαυτό». Ο pudenda origo! Αυτό τάχα δεν σημαίνει ότι: Πρέπει να ερμηνεύουμε τις αξιοθρήνητες, τυχάρπαστες και περιστασιακές σχέσεις που μπορεί να έχει ένας άλλος με εμάς, σα να ήταν αυτές οι σχέσεις η ουσία και το θεμέλιο της ύπαρξής του, και να ισχυριζόμαστε ότι αυτός απέναντι σε όλο τον κόσμο και απέναντι στον ίδιο τον εαυτό του δεν είναι ικανός παρά μόνο για σχέσεις όμοιες μ’ αυτές που είχαμε μαζί του μια ή περισσότερες φορές; Και μήπως, πίσω απ’ αυτή την αληθινή τρέλα δεν υπάρχει η πιο αναιδής υστεροβολία: να πιστεύουμε ότι πρέπει να είμαστε εμείς οι ίδιοι η αρχή του καλού εφόσον το καλό και το κακό καθορίζονται σύμφωνα με μας;
Οι εκτιμήσεις μας. Όλες οι πράξεις μας συνδέονται με αξιολογήσεις. Όλες οι αξιολογήσεις είναι είτε προσωπικά δικές μας, είτε επίκτητες. - Αυτές οι τελευταίες είναι κατά πολύ περισσότερες. Γιατί τις υιοθετούμε; Από φόβο: δηλαδή η σύνεσή μας μας συμβουλεύει να δείχνουμε ότι τις θεωρούμε δικές μας - και συνηθίζουμε σ’ αυτή την ιδέα, έτσι ώστε στο τέλος να γίνει η δεύτερη φύση μας. Το να έχουμε μια προσωπική εκτίμηση αξιών: δεν σημαίνει ότι μετρούμε ένα πράγμα ανάλογα με την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που μας προκαλεί, σε μας και σε κανέναν άλλο, - αλλά εδώ έχουμε κάτι εξαιρετικά σπάνιο! Τάχα όμως, πρέπει τουλάχιστον η αξιολόγησή μας για ένα άλλο πρόσωπο, που μας ωθεί να τη χρησιμοποιήσουμε, στις περισσότερες περιπτώσεις, να προέρχεται από μας και να είναι το δικό μας προσδιοριστικό κίνητρο; Ναι, αλλά αυτούς τους προσδιορισμούς τους δημιουργούμε από τα παιδικά μας χρόνια και σπάνια αλλάζουμε γνώμη γι’ αυτούς. Τις περισσότερες φορές παραμένουμε σε όλη μας τη ζωή προσκολλημένοι στις παιδικές μας κρίσεις που έχουμε συνηθίσει, κι αυτό με τον τρόπο που κρίνουμε τους πλησίον μας (το πνεύμα τους, το αξίωμά τους, την ηθικότητά τους, τον χαρακτήρα τους, ό,τι αξιέπαινο ή αξιοκατάκριτο έχουν) σεβόμενοι τις εκτιμήσεις τους.
Ενάντια στο ορισμό των ηθικών σκοπών. Απ’ όλες τις πλευρές, ακούμε τώρα να λένε ότι ο σκοπός της ηθικής είναι κατά κάποιο τρόπο η διατήρηση και η πρόοδος της ανθρωπότητας. Αλλά αυτό σημαίνει να θέλουμε μια συνταγή και τίποτα περισσότερο. Διατήρηση για ποιο πράγμα; Θα έπρεπε να ρωτήσουμε πριν απ’όλα, πρόοδο προς τα πού; - Μέσα στη συνταγή δεν παράλειψαν το ουσιώδες: την απάντηση σ’ αυτό το «για ποιο πράγμα» και «προς τα πού»; Τι προκύπτει λοιπόν για την θεωρία των καθηκόντων του ανθρώπου που δεν έχει καθοριστεί ήδη, δίχως να μιλούμε γι’ αυτό και δίχως να το σκεφτόμαστε; Μπορούμε να μάθουμε αρκετά απ’ αυτή αν πρέπει να αποβλέπουμε στην ιδέα να παρατείνουμε όσο γίνεται την ύπαρξη της ανθρωπότητας, ή να απομακρύνουμε την ανθρωπότητα όσο μπορούμε από τη ζωώδη της κατάσταση; Πόσο διαφορετικά θα έπρεπε να είναι τα μέσα και στις δύο περιπτώσεις, δηλαδή η πρακτική ηθική! Αν παραδεχτούμε ότι θέλουμε να δώσουμε στην ανθρωπότητα όλη την ορθοφροσύνη για την οποία είναι ικανή, αυτό δεν θα εγγυόταν βέβαια και την πιο μακρόχρονη διάρκειά της! Ή μάλλον, αν παραδεχτούμε ότι ονειρευόμαστε τη «μεγαλύτερη ευτυχία» της, για να απαντήσουμε σ’ αυτό το «για ποιο πράγμα» και σ’ αυτό το «προς τα πού»: τότε σκεφτόμαστε τον ανώτατο βαθμό ευτυχίας όπου θα μπορούσαν να φτάσουν κάποια άτομα προοδευτικά; Ή ένα έσχατο, μέσο, ακαθόριστο ευδαιμονισμό, αλλά που όλοι θα μπορούσαν να το φτάσουν; Και γιατί να διάλεγε κανείς την ηθικότητα για να φτάσει σ’ αυτό το σκοπό; Η ηθικότητα δεν έχει, τάχα, στο σύνολο της, δημιουργήσει μια τέτοια πηγή δυσαρέσκειας που θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι κάθε εκλέπτυνση της ηθικότητας κατέστησε τον άνθρωπο πιο δυσαρεστημένο με τον εαυτό του, με τον πλησίον του και με το πεπρωμένο του; Ο άνθρωπος που ως τώρα ήταν ο πιο ηθικός, δεν πίστεψε τάχα ότι η μοναδική κατάσταση που μπορεί το άτομο να δικαιολογήσει απέναντι στην ηθική ήταν η βαθύτερη αγωνία;
Μερικές θέσεις. Εφόσον το άτομο επιθυμεί την ευτυχία του, δεν πρέπει να του δώσουμε κατευθύνσεις για τον δρόμο που οδηγεί στην ευτυχία: γιατί η ατομική ευτυχία πηγάζει από νόμους που είναι άγνωστοι στον καθένα, κι έτσι δεν μπορεί παρά να εμποδίζεται και να σταματά από εξωτερικές οδηγίες. Οι εντολές που αποκαλούν «ηθικές», στην πραγματικότητα στρέφονται ενάντια στα άτομα και δεν θέλουν καθόλου την ευτυχία τους. Αυτές οι εντολές έχουν τόση λίγη σχέση με «την ευτυχία και την ευημερία» της ανθρωπότητας - επειδή δεν είναι καθόλου δυνατό να συνδεθούν με αυτούς τους όρους και αυτές τις αυστηρές έννοιες, και ακόμη λιγότερο να χρησιμεύσουν σαν φάρος στον σκοτεινό ωκεανό των ηθικών επιδιώξεων. - Δεν είναι αλήθεια, όπως το θέλει η πρόληψη, ότι η ηθικότητα είναι πιο ευνοϊκή στην ανάπτυξη της λογικής από την ανηθικότητα. - Δεν είναι αλήθεια ότι ο ασυνείδητος σκοπός της εξέλιξης όλων των συνειδητών όντων (ζώων, ανθρώπων, ανθρωπότητας, κλπ.) είναι η «υπέρτατη ευτυχία» της: υπάρχει κυρίως, σε όλες τις βαθμίδες εξέλιξης, μια ιδιαίτερη και ασύγκριτη ευτυχία, ούτε ανώτερη ούτε κατώτερη, αλλά ακριβώς υποκειμενική. Η εξέλιξη δεν θέλει την ευτυχία, παρά μόνο την εξέλιξη και τίποτα περισσότερο. Μόνο αν η ανθρωπότητα είχε ένα παγκόσμια αναγνωρισμένο σκοπό, θα μπορούσαμε να προτείνουμε ότι «πρέπει να ενεργούμε μ’ αυτό ή με τον άλλο τρόπο»; για την ώρα, δεν υπάρχει παρόμοιος σκοπός. Άρα δεν πρέπει να συσχετίσουμε τις απαιτήσεις της ηθικής με την ανθρωπότητα, αυτό είναι παραλογισμός και παιδικότητα. Είναι τελείως διαφορετικό να συστήσουμε ένα σκοπό στην ανθρωπότητα: ο σκοπός είναι τότε κάτι που εξαρτάται από τη θέλησή μας: αν υποθέσουμε ότι θα αρέσει η πρότασή μας στην ανθρωπότητα, τότε θα μπορούσε να θεσπίσει για τον εαυτό της ένα ηθικό νόμο που θα της ταίριαζε. Αλλά μέχρι σήμερα, ο ηθικός νόμος έπρεπε να τοποθετείται πάνω από τη θέλησή μας: πιο συγκεκριμένα, δεν ήθελαν ναθεσπίσουν αυτό το νόμο, αλλά να τον πάρουν από κάπου, να τον ανακαλύψουν κάπου, ναδιατάσσονται από κάπου.
Από το βιβλίο του Νίτσε: Αυγή (Σκέψεις για τις ηθικές προλήψεις)