Τα Στερεότυπα Που Αγαπάμε Να Μισούμε

«Ώστε από τη φύση, γίνεται δούλος εκείνος που είναι κατάλληλος να γίνει το κτήμα ενός άλλου ανθρώπου, και για αυτόν τον λόγο γίνεται δούλος». Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1,5

Ο μεγαλοφυής Αριστοτέλης αποδεχόταν τη δουλεία ως φυσική, κάτι το οποίο ακούγεται τερατώδες σε εμάς, τους ανθρώπους της ψηφιακής εποχής (παρότι 30 δούλοι -στην καλύτερη περίπτωση- εργάζονται για κάθε προνομιούχο που φοράει παπούτσια με αερόσολες, μιλάει στο i-phone και κάνει πρόταση γάμου με διαμάντι).

Γιατί ο Αριστοτέλης έκανε ένα τόσο μεγάλο λάθος; Τι εμπόδισε έναν τόσο δημιουργικό και πρωτοπόρο άνθρωπο να αντιληφθεί την πλάνη της «φυσικής δουλείας»;

Τίποτα άλλο από το μηχανισμό της σκέψης που μας βοηθάει να επιβιώσουμε, το … στερεότυπο.

«Οι γενικεύσεις είναι το καταφύγιο των ηλιθίων». Και όμως, δίχως τις γενικεύσεις θα ήμασταν χαμένοι σε ένα χαοτικό και απροσδιόριστο σύμπαν.

Φανταστείτε ότι βρίσκεστε σε ένα δάσος κωνοφόρων. Το δάσος αποτελείται από πεύκα (για παράδειγμα). Αν ο εγκέφαλος καταχωρούσε κάθε δέντρο του δάσους ως ξεχωριστή οντότητα (και στην πραγματικότητα αυτό είναι), τότε δεν θα μπορούσατε ποτέ να βγείτε από αυτό.

Can’t see the forest for the trees.

Έστω ότι καταφέρνετε να ξεχωρίσετε το κάθε δέντρο, ίσως να του δώσετε και όνομα, αφού περάσετε τριάντα χρόνια μέσα στο δάσος. Θα μπορούσατε να κάνετε το ίδιο με κάθε φύλλο κάθε δέντρου;

Ο Μπόρχες μας δίνει την περίπτωση ενός τέτοιου ανθρώπου, ενός υπερμνήμονα, ο οποίος δεν μπορούσε να ξεχάσει καμία λεπτομέρεια από όλα όσα είχε δει. Θυμόταν τους νευρώνες κάθε φύλλου που είχε δει στη ζωή του, τις σπείρες του καπνού από κάθε τσιγάρο που είχε καπνίσει. Θα το ευχόσασταν αυτό στον εαυτό σας;

Ο εγκέφαλος αγαπάει την οικονομία. Από τα terabyte, petabyte, exabyte, zettabyte, yottabyte πληροφοριών που λαμβάνει κάθε μέρα κρατάει/αντιλαμβάνεται/θυμάται μόνο εκείνα που «θεωρεί» σημαντικά.

Και τι είναι σημαντικό; Ό,τι συμφωνεί με όσα ήδη γνωρίζουμε.

Ίσως αυτή η σκέψη να σας φαίνεται εξοργιστικά λανθασμένη. Τι είναι αυτό που «ήδη γνωρίζουμε»; Μήπως μια μεταφυσική προσέγγιση της Γνώσης, έτσι όπως την πρότεινε ο Πλάτωνας;

Όχι, είναι αυτό που έκανε τον Αριστοτέλη (και τον Πλάτωνα) να υπεραμύνεται της δουλείας: Το στερεότυπο.

Ο εγκέφαλος δουλεύει με patterns, με πρότυπα, με «μανιέρες».

Υπάρχει ένα αρχικό/εγγενές λογισμικό, όπως κατέδειξαν οι δομιστές (Τσόμσκι, Ντεσοσίρ, Λεβιστρός), αλλά πάνω σε αυτό στρώνονται τα τουβλάκια όπως σε ένα παιχνίδι του Tetris.

Μαθαίνουμε να φοβόμαστε τα ποντίκια και τις κατσαρίδες.

Μαθαίνουμε να φοβόμαστε τα μαχαίρια και τους μελαψούς ανθρώπους (εμείς, οι «λευκοί»).

Μαθαίνουμε να φοβόμαστε τους Εβραίους ή τους Παλαιστίνιους.

Αν θέλετε να μάθετε από που πηγάζουν τα στερεότυπα, από που πηγάζει η μισαλλοδοξία, απλά κοιτάχτε πίσω, στη ζωή σας.

Μεγαλώνουμε μέσα σε έναν κόσμο σταθερών/στερεότυπων. Αυτά διαμορφώνουν τη σκέψη μας.

«Αυτό είναι το τέλειο στερεότυπο. Το τεκμήριο της γνησιότητάς του είναι ότι προηγείται της λογικής. Είναι μια μορφή κατανόησης, επιβάλλει έναν ορισμένο χαρακτήρα πάνω στα
δεδομένα των αισθήσεων μας, προτού τα δεδομένα φτάσουν στο νου.» (Lipmann).

Η οικογένεια, το σχολείο, η θρησκεία, τα media, η κοινωνία, καθορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσουμε τη σκέψη μας.

Και τρεφόμαστε, σαν ζόμπι, χωρίς δυνατότητα ανεξάρτητου στοχασμού, από τα στερεότυπα που μάθαμε.

Μην βιαστείτε να χαρείτε για την πνευματική σας ανεξαρτησία, θα σας δώσω στερεότυπα που αγαπάτε να αναπαράγετε (εκατέρωθεν):

Οι αστυνομικοί είναι μπάτσοι, γουρούνια, δολοφόνοι.

Οι αναρχικοί είναι τρομοκράτες.

Οι δημοσιογράφοι είναι ρουφιάνοι.

Οι μετανάστες είναι εγκληματίες.

Οι δεξιοί είναι εθνικιστές.

Οι αριστεροί είναι ανθέλληνες.

Οι πλούσιοι είναι κακοί.

Οι φτωχοί είναι καλοί.

Οι άντρες είναι γουρούνια.

Οι γυναίκες είναι πουτάνες.

Είναι πολύ δύσκολο, όπως δείχνει και η περίπτωση του Αριστοτέλη, να υπερβούμε τα patterns μέσα στα οποία γαλουχηθήκαμε, να κάνουμε αυτό που στα αγγλικά λέγεται «paradigm shift».

Το «paradigm» είναι το στερεότυπο, ό,τι διδαχτήκαμε από παιδιά. Το «shift» είναι η άρση, η υπέρβαση.

Paradigm shift = Υπέρβαση στερεότυπου.

Οι μόνοι στοχαστές της αρχαιότητας που υποστήριξαν την ισότητα όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως εθνικότητας, φύλου, φυλής, καταγωγής, ήταν οι σοφιστές.

«Ακόμη κι αν κάποιος είναι δούλος, έχει την ίδια σάρκα. Κανείς ποτέ δεν ήταν δούλος από τη φύση.» – Φιλήμονας

Αλλά, στερεοτυπικά, μαθαίνουμε για τη σοφιστεία ως κάτι το παραπλανητικό.

Μεγαλώσαμε με την ιδέα ότι ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ήταν ΟΙ φιλόσοφοι, ενώ οι Σοφιστές ήταν ρηχοί, επιβλαβείς και συνειδητοί απατεώνες.

Με άλλα λόγια αυτοί που μιλούσαν για ισότητα ήταν απατεώνες, ενώ εκείνοι που υποστήριζαν την ολιγαρχία, αριστοκρατία, δουλοκρατία, ήταν σοφοί.

Υπάρχει κι ένας ακόμα λόγος, πέρα από την οικονομία στην προσπάθεια, για τον οποίο μένουμε τόσο συχνά προσκολλημένοι στα στερεότυπα μας: Εκεί αισθανόμαστε όπως στο σπίτι μας.

Εκεί βρίσκουμε τη γοητεία και την ασφάλεια του οικείου, του φυσιολογικού, του αξιόπιστου.

Γι” αυτό κάθε διαταραχή των στερεότυπων μοιάζει σαν επίθεση στα ίδια τα θεμέλια του σύμπαντος μας.

Το πρότυπο των στερεότυπων δεν είναι ουδέτερο. Είναι η εγγύηση του αυτοσεβασμού μας, είναι το οχυρό της παράδοσής μας και πίσω από τις πολεμίστρες του μπορούμε να συνεχίσουμε να αισθανόμαστε ασφαλείς.