Κανείς δεν μπορεί να σκεφτεί τη λέξη ‘φιλοσοφία’ χωρίς να έρθει στο νου του η αρχαία Ελλάδα. Γιατί η φιλοσοφία είναι ελληνικό δημιούργημα. Πάνω στην ελληνική φιλοσοφία και τις επιστήμες που γεννήθηκαν απ’ αυτήν στηρίχτηκε αργότερα όλος ο δυτικός πολιτισμός. Πράγματι, όλος ο πολιτισμός μας και οι αξίες μας βασίστηκαν στην ελληνική διανόηση και ειδικότερα τη φιλοσοφία. Και ο φιλόσοφος που διαβάστηκε όσο κανένας άλλος σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας είναι ο Πλάτωνας.
Όταν λέω τη λέξη ‘φιλόσοφος’, η μορφή που έρχεται στο μυαλό μου δεν είναι αυτή του Σωκράτη, ούτε του Αριστοτέλη ή του Καρτέσιου και του Καντ, αλλά του Πλάτωνα. Αυτός καθιέρωσε και τη λέξη ‘φιλοσοφία’. O Πλάτωνας δεν θεωρεί τον εαυτό του σοφό. Γιατί, όπως ο ίδιος μας λέει, ο σοφός δεν μαθαίνει, γιατί τα ξέρει όλα. Ομοίως δεν μαθαίνει ο αδαής (αμαθής), γιατί δεν θέλει ή δεν μπορεί να μάθει. Αυτός λοιπόν που πραγματικά αγωνίζεται να φτάσει στην αληθινή γνώση, αυτός που πραγματικά αγαπά τη σοφία και παλεύει με κάθε τρόπο να την αποκτήσει, αυτός είναι ο φιλόσοφος (Βλ. Χαρμίδης -Λύσις).
Μεγάλος φιλόσοφος είναι αυτός που παθιασμένα αναζητεί τη γνώση και την αλήθεια, με πλήρη ελευθερία. Δεν είναι αυτός που προσπαθεί να δικαιολογήσει τις γνώμες των πολλών ή της εξουσίας. Είναι αυτός που με πλήρη συναίσθηση των ικανοτήτων του βαδίζει εκεί που τον οδηγεί η σκέψη και η λογική του. Ένας τέτοιος φιλόσοφος ήταν ο Πλάτωνας.
Αν ο μεγάλος φιλόσοφος είναι αυτός που ανοίγει νέους δρόμους, τότε ο Πλάτωνας είναι ο μεγαλύτερος φιλόσοφος όλων των εποχών – όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά για όλο τον κόσμο. Είναι αυτός που για πρώτη φορά έβαλε τα θεμέλια και οργάνωσε όλους τους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και φιλοσοφίας. Άνοιξε δρόμους στην αναζήτηση της γνώσης, την ηθική, την αισθητική, την πολιτική φιλοσοφία, και συντέλεσε να τεθούν τα θεμέλια των μαθηματικών και των άλλων επιστημών και να οργανωθούν οι διάφορες επιστήμες σε πλήρες σύστημα παιδείας. Συγχρόνως αναζήτησε και βρήκε νέες μεθόδους και τεχνικές για το πώς πρέπει να ερευνάμε στη φιλοσοφία και τις επιστήμες. Πάνω στο έργο του στηρίχτηκε τόσο ο μεγάλος μαθητής του, ο Αριστοτέλης, όσο και όλοι οι μεταγενέστεροι φιλόσοφοι αλλά και επιστήμονες. Όπως είπε ο μεγάλος σύγχρονος φιλόσοφος και μαθηματικός Ουάιτχεντ, όλη η σύγχρονη φιλοσοφία δεν είναι τίποτε άλλο παρά σχόλια στον Πλάτωνα.
Ποιός όμως ήταν ο Πλάτωνας; Τι γνωρίζουμε γι’ αυτόν; O Πλάτωνας ήταν Αθηναίος, γεννήθηκε μάλλον το 427 π.Χ. και ήταν αριστοκρατικής καταγωγής. Λέγεται ότι η γενιά του πατέρα του αναγόταν στον παλιό βασιλιά Κόδρο και της μητέρας του στον Σόλωνα. Σύμφωνα με μια παράδοση, όχι και πολύ αξιόπιστη, το πραγματικό του όνομα ήταν Αριστοκλής, αλλά πήρε το παρατσούκλι ‘Πλάτων’ από το πλατύ του μέτωπο ή τις φαρδιές του πλάτες, γιατί στα νιάτα του ήταν παλαιστής και είχε νικήσει στα Πύθεια. Το βέβαιο είναι ότι είχε δύο αδελφούς – που μας τους αναφέρει ο ίδιος στους διάλογους του – και μια αδελφή, ο γιος της οποίας –ο Σπεύσιππος – διαδέχτηκε τον Πλάτωνα ως επικεφαλής της σχολής του, της Ακαδημίας.
Νεαρός πρέπει να πήρε πολύ καλή μόρφωση, γιατί οι γνώσεις του για τη μουσική, την ποίηση και τις τέχνες είναι εντυπωσιακές. O Αριστοτέλης μας λέει ότι στα νιάτα του διδάχτηκε φιλοσοφία από τον Κρατύλο, που ήταν οπαδός του Ηράκλειτου. Αλλά η μεγάλη στιγμή γι’ αυτόν -που σημάδεψε όλη του τη ζωή- ήταν η συνάντηση του με τον Σωκράτη.
Πρέπει να ήταν περίπου είκοσι χρόνων τότε. Μια παράδοση -που είναι όμως αρκετά μεταγενέστερη- λέει ότι ο Πλάτωνας, νεαρός, έγραφε τραγωδίες, αλλά όταν συνάντησε τον Σωκράτη, τόσο πολύ εντυπωσιάστηκε απ’ αυτόν, που τις έκαψε και αμέσως τον ακολούθησε. Είναι βέβαιο ότι κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του Σωκράτη, ο Πλάτωνας ανήκε στον στενό κύκλο του. O Σωκράτης τον επηρέασε όχι μόνο με τη φιλοσοφία του και τον τρόπο που συζητούσε, αλλά νομίζω κυρίως με την προσωπικότητα του, το ήθος του και το ιδανικό του για τον δίκαιο άνθρωπο (Σωκράτης – Φαίδων).
Τα νεανικά χρόνια του Πλάτωνα συνέπεσαν με την τελευταία περίοδο του πελοποννησιακού πολέμου. Την εποχή αυτή η οικογένεια του ανήκε μάλλον στο ολιγαρχικό κόμμα. Δύο στενοί συγγενείς του (θείοι του), ο Κριτίας και ο Χαρμίδης, ήταν ανάμεσα στους τριάντα τύραννους που κυβέρνησαν την Αθήνα με φοβερή αγριότητα μετά την ήττα από τη Σπάρτη. Από την άλλη όμως, ο πατριός του φαίνεται ότι ήταν σημαντικός οπαδός της δημοκρατίας. Αλλά και ο ίδιος ο Πλάτωνας ενδιαφερόταν πάρα πολύ για την πολιτική.
Έχει διασωθεί μια επιστολή του Πλάτωνα που μας αναφέρει πολλά πράγματα για τη ζωή του και τα πολιτικά του ενδιαφέροντα. Δεν είναι βέβαιο ότι η επιστολή αυτή είναι πράγματι αυθεντική, αλλά δεν έχουμε λόγο να αμφισβητήσουμε τα γεγονότα. H ιστορία που βγαίνει απ’ αυτή την επιστολή είναι συναρπαστική, και διάφορα μυθιστορήματα έχουν γραφεί με αυτό το θέμα. Σ’ αυτή την επιστολή ο Πλάτωνας (ή όποιος τέλος πάντων την έγραψε) λέει ότι νεαρός ήθελε ν’ ασχοληθεί με την πολιτική. Πολλοί τότε κατηγορούσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Όταν ανατράπηκε το πολίτευμα, στην εξουσία ήταν και συγγενείς του, που του πρότειναν να συμμετάσχει στα πολιτικά πράγματα. Σύντομα όμως διαπίστωσε ότι το νέο καθεστώς ήταν πολύ χειρότερο από το παλιό.
Ανάμεσα σ’ όλα τ’ άλλα, τον αγαπημένο φίλο και δάσκαλό του, τον Σωκράτη, προσπάθησαν να τον κάνουν συνεργό στις εγκληματικές τους πράξεις. Αυτός αρνήθηκε με κίνδυνο της ζωής του. Θα σας διαβάσω όμως πώς τα λέει ο ίδιος ο Πλάτωνας. «Καθώς λοιπόν έβλεπα όλα αυτά, και άλλα πολύ χειρότερα, αγανάχτησα και απομακρύνθηκα απ’ όλα αυτά. Δεν πέρασε όμως πολύς καιρός και έπεσε το πολίτευμα των τριάντα τυράννων. Και πάλι σκέφτηκα να ασχοληθώ με την πολιτική, αλλά δεν ήμουν τόσο θερμός. H εποχή ήταν ταραγμένη και έγιναν πάλι πολλά κακά, παρ’ όλο που το νέο δημοκρατικό πολίτευμα έδειξε μεγάλη επιείκεια. Ξανά όμως, κατά κακή τύχη, αυτόν τον φίλο μας τον Σωκράτη, μερικοί απ’ αυτούς που είχαν την εξουσία τον πήγαν στα δικαστήρια με την πιο απαράδεκτη κατηγορία, που δεν ταίριαζε καθόλου με τον Σωκράτη. Τον κατηγόρησαν για ασέβεια, και οι δικαστές τον καταδίκασαν και τον σκότωσαν.»
Ο θάνατος του Σωκράτη σόκαρε βαθιά τον Πλάτωνα και τον έκανε να απογοητευτεί τελείως από την πολιτική. Φαίνεται ότι αμέσως μετά έφυγε για ένα διάστημα στα Μέγαρα. Όταν ήταν περίπου σαράντα χρόνων ταξίδεψε στην κάτω Ιταλία, όπου γνωρίστηκε με τον πυθαγόρειο φιλόσοφο και πολιτικό Αρχύτα. Από κει πήγε στη Σικελία, στις Συρακούσες, καλεσμένος από τον τύραννο Διονύσιο. Εκεί έγινε φίλος με τον Δίωνα, τον γυναικάδελφο του Διονυσίου, που ήταν λάτρης της φιλοσοφίας. Σύντομα ήρθε σε σύγκρουση με τον τύραννο και έφυγε από τις Συρακούσες. To πλοίο όμως ξέπεσε στην Αίγινα -που ήταν εχθρός των Αθηναίων- και ο Πλάτωνας πουλήθηκε για δούλος. Ευτυχώς ένας φίλος του τον αναγνώρισε, τον αγόρασε και τον απελευθέρωσε. Γυρίζει τότε στην Αθήνα, αγοράζει ένα μεγάλο οικόπεδο κι εκεί ιδρύει τη σχολή του, την Ακαδημία. To πρώτο πανεπιστήμιο στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Τ ο 367 π.Χ. πεθαίνει ο Διονύσιος και την εξουσία στις Συρακούσες αναλαμβάνει ο γιος του, ο Διονύσιος ο νεότερος, που ήταν μόνο τριάντα χρόνων, φιλομαθής και δεν είχε πολιτική εμπειρία. O Δίωνας, που επηρέαζε πολύ τον νεαρό Διονύσιο, καλεί τον Πλάτωνα στη Σικελία, για να εφαρμόσουν εκεί τις πολιτικές τους ιδέες. O Διονύσιος τον υποδέχεται θερμά και γίνεται μαθητής του. Σύντομα όμως αρχίζει να φοβάται μήπως ο Δίωνας και ο Πλάτωνας τον ανταγωνιστούν στην εξουσία. Εξορίζει τον Δίωνα και αφού φυλακίζει για λίγο τον Πλάτωνα, τον διώχνει από τις Συρακούσες. Έξι χρόνια αργότερα ξαναπηγαίνει στις Συρακούσες, μετά από πρόσκληση του Διονυσίου, ο οποίος κατηγορεί τον Δίωνα για συνωμοσία εναντίον του. O Πλάτωνας υπερασπίζεται τον Δίωνα, χωρίς όμως να καταφέρει κάτι υπέρ του. O Διονύσιος δυσαρεστείται μαζί του, και ο Πλάτωνας καταφέρνει με πολλές δυσκολίες να φύγει και να γυρίσει στην Αθήνα. Συνέχισε να μένει στην Αθήνα και να διευθύνει τη σχολή του μέχρι τον θάνατο του, το 347 π.Χ. Ήταν τότε ογδόντα χρόνων.
Όταν ο Πλάτωνας ιδρύει την Ακαδημία, νέοι απ’ όλα τα μέρη της Ελλάδας έρχονται να μαθητεύσουν κοντά του. Φαίνεται ότι ήδη είχε αρχίσει ν’ αποκτά φήμη. Τότε αρχίζει να γράφει τα έργα του, στα οποία παρουσιάζει τη δική του φιλοσοφία. Τότε θα διατυπώσει και την περίφημη θεωρία του των ιδεών. Αν κάτι χαρακτηρίζει τον Πλάτωνα, είναι το πάθος του ν’ ανακαλύψει τη γνώση. Να πετύχει αυτό που δεν κατάφερε ο μεγάλος δάσκαλος του, ο Σωκράτης. H μέθοδος του Σωκράτη τον βοηθούσε να αποδείξει τι δεν είναι κάτι, όχι τι είναι. Έβρισκε το ψεύδος, όχι την αλήθεια. Όπως και ο Σωκράτης, έτσι και ο Πλάτωνας προσπαθεί να βρει την πλήρη, τη σίγουρη, την απόλυτη γνώση. Υπάρχει όμως τέτοια γνώση; Ή μήπως έχουν δίκιο οι σοφιστές, που λένε πως ό,τι και να πει κανείς, αυτό είναι και η αλήθεια; Μα τότε δεν θα μπορούσαμε ποτέ να πούμε τι είναι το σωστό και τι το λάθος, τι το καλό και τι το κακό, τι το δίκαιο και τι το άδικο. Δεν θα υπήρχαν ούτε αρχές, ούτε αξίες, ούτε νόμοι.
Υπάρχει άραγε βέβαιη γνώση; Av υπάρχει, δεν θα πρέπει να τη βρούμε σ’ αυτόν εδώ, τον αισθητό κόσμο. Γιατί σ’ αυτόν τον κόσμο όλα τα πράγματα είναι σε διαρκή αλλαγή και τίποτα δεν είναι σταθερό. Έπειτα οι αισθήσεις μας συχνά μας εξαπατούν. Αυτό που φαίνεται σ’ έναν ζεστό, σε άλλον φαίνεται κρύο. Τα χρώματα, ανάλογα με τον φωτισμό, μας φαίνονται διαφορετικά. Και τα πράγματα που βλέπουμε μας φαίνονται άλλοτε μικρά και άλλοτε μεγάλα, ανάλογα με το πόσο κοντά ή μακριά είναι. Av λοιπόν υπάρχει μια τέτοια σίγουρη γνώση, πού θα βρούμε ένα παράδειγμα της; H απάντηση του Πλάτωνα είναι: στα μαθηματικά. Κανείς δεν μπορεί ν’ αμφισβητήσει το πυθαγόρειο θεώρημα ή ότι δύο και δύο κάνουν τέσσερα. Αυτές είναι απόλυτες και αιώνιες αλήθειες, που δεν εξαρτώνται από τα γούστα ή τις αισθήσεις των ανθρώπων. Αυτές οι αλήθειες αποδεικνύονται με καθαρό, λογικό τρόπο. Αν σε κάποιον αποδείξουμε το πυθαγόρειο θεώρημα και αυτός συνεχίζει να το αμφισβητεί, τότε αυτός πρέπει να είναι ή ψεύτης ή τρελός.
Γιατί όμως έχουμε τέτοια απόλυτη γνώση στα μαθηματικά; H απάντηση του Πλάτωνα είναι: γιατί τα μαθηματικά αντικείμενα δεν είναι πράγματα του φυσικού κόσμου. Το πυθαγόρειο θεώρημα δεν ισχύει ακριβώς για τρίγωνα που σχεδιάζουμε στο χώμα ή στο χαρτί. Σ’ αυτά τα αισθητά σχήματα οι γραμμές έχουν πάχος και ποτέ δεν είναι απόλυτα ευθείες. H πραγματική όμως ευθεία γραμμή δεν έχει πάχος και είναι απόλυτα ίσια. Το ίδιο και ο κύκλος των μαθηματικών – είναι απόλυτα στρογγυλός. Γι’ αυτά τα σχήματα ισχύουν απόλυτα τα μαθηματικά θεωρήματα. Τέτοια όμως απόλυτα σχήματα δεν υπάρχουν στον φυσικό κόσμο, να τα δούμε με τα μάτια μας. Πού υπάρχουν; Στον νου μας ή στην ψυχή μας. Αν όμως η γνώση μας προέρχεται από τις αισθήσεις μας, δεν είναι δυνατό να υπάρχουν τέτοια απόλυτα πράγματα στην ψυχή μας. O Πλάτωνας θεωρεί ότι ο τέλειος, ο ιδεώδης κύκλος είναι κάτι το πραγματικό. Είναι μάλιστα πιο πραγματικός από τα αισθητά πράγματα. Θα μας ρωτούσε ο Πλάτωνας:
Όταν ένας ζωγράφος ζωγραφίσει ένα άλογο, ποιο είναι πιο πραγματικό, το ζωγραφισμένο ή το πρωτότυπο; Σίγουρα πιο πραγματικό είναι το πρωτότυπο, το μοντέλο που ζωγράφισε ο ζωγράφος. Και άλλος ζωγράφος μπορεί να ζωγραφίσει το ίδιο άλογο καλύτερα και άλλος χειρότερα. Όταν τώρα ζωγραφίζουμε κύκλους, άλλους κύκλους τους ζωγραφίζουμε καλύτερα και άλλους χειρότερα. Όσο πιο καλά ζωγραφισμένος είναι ένας κύκλος τόσο πιο πολύ μοιάζει στον απόλυτο, ιδεώδη κύκλο – την ιδέα του κύκλου. H ιδέα του κύκλου είναι το πρωτότυπο, και το πρωτότυπο είναι πιο πραγματικό από την απομίμηση. Άρα αυτά τα απόλυτα πράγματα -οι ιδέες- είναι τα απόλυτα πραγματικά αντικείμενα και υπάρχουν σ’ έναν άλλο κόσμο, όχι τον αισθητό. Σ’ έναν κόσμο που γίνεται γνωστός μόνο με τον νου και όχι με τις αισθήσεις. Υπάρχουν λοιπόν δύο κόσμοι. O αισθητός κόσμος, που όλα σ’ αυτόν βρίσκονται σε διαρκή μεταβολή, όπως έλεγε ο Ηράκλειτος, και ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των ιδεών, που είναι αιώνιες και αναλλοίωτες. Τα αισθητά αντικείμενα αυτού του κόσμου είναι απομιμήσεις του κόσμου των ιδεών. Μια δίκαιη πράξη είναι απομίμηση της ιδέας της δικαιοσύνης. Και ένα όμορφο αντικείμενο μιμείται την ιδέα της ομορφιάς. Αν λοιπόν με την καθαρή δύναμη του πνεύματος μας μπορέσουμε να βρούμε τι είναι η ιδέα της δικαιοσύνης, τότε θα καταφέρουμε να φτιάξουμε πραγματικά δίκαιους νόμους και πόλεις.
Είδαμε λοιπόν ότι για τον Πλάτωνα φτάνουμε στην πραγματική γνώση μόνο με τη δύναμη του νου μας. Οι αισθήσεις παίζουν μόνο βοηθητικό ρόλο. H φύση της γνώσης μας είναι λογική. Δεν έρχεται απ’ έξω, από τις εμπειρίες μας και τον εξωτερικό κόσμο, αλλά από μέσα μας. Γι’ αυτό και ο Πλάτωνας λέει ότι φτάνουμε στη γνώση με κάποιο είδος ανάμνησης. Είναι σαν η ψυχή μας να έχει ήδη γνωρίσει κάποτε αυτές τις απόλυτες αλήθειες και με σκληρή λογική διεργασία να μπορεί να τις ξαναθυμηθεί. Όπως ακριβώς όταν λύνουμε μαθηματικά προβλήματα. Γι’ αυτό και ο Πλάτωνας είχε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αγάπη για τα μαθηματικά. Τα μαθηματικά τού έδιναν το μοντέλο της γνώσης που αναζητούσε. Επέμενε ότι αυτός που ήθελε ν’ ασχοληθεί με τη φιλοσοφία έπρεπε πρώτα και για αρκετά χρόνια να σπουδάσει μαθηματικά.
Σύμφωνα με μια, πολύ μεταγενέστερη όμως, μαρτυρία, είχε γράψει στην είσοδο της σχολής του
«μηδείς αγεωμέτρητος εισήτω μου την στέγην»
δηλαδή «κανείς που δεν γνωρίζει γεωμετρία να μην μπει στον χώρο της σχολής μου». Στην Ακαδημία του είχαν μαζευτεί οι σημαντικότεροι μαθηματικοί της εποχής του απ’ όλο τον γνωστό τότε κόσμο. Εκεί έγινε η μεγαλύτερη επανάσταση και πρόοδος στα μαθηματικά όλων των εποχών. Εκεί οργανώθηκαν τα μαθηματικά σε πλήρες επιστημονικό σύστημα. Εκεί πραγματοποιήθηκε η πρώτη αξιωματική θεμελίωση τους. Αναπτύχθηκαν νέοι αυτόνομοι κλάδοι, όπως η στερεομετρία, η θεωρία των ασύμμετρων και οι κωνικές τομές. Ανακαλύφθηκαν νέες μέθοδοι και για πρώτη φορά η αστρονομία μετατράπηκε σε πλήρες μαθηματικό σύστημα.Έχουμε μαρτυρίες ότι ο Πλάτωνας επέβλεπε και καθοδηγούσε όλη αυτή την έρευνα.
Ίσως να νομίσουμε ότι ο Πλάτωνας ήταν μεν ένα φοβερά δυνατό μυαλό, αλλά συγχρόνως και ένας άνθρωπος απόμακρος, μονομανής, κλεισμένος στον εαυτό του, ένα είδος νοητικής μηχανής που διαλογίζεται μόνο με το πνεύμα του. Αν τον δούμε έτσι, κάνουμε τεράστιο λάθος. Πρώτα-πρώτα, από τη ζωή του και μόνο βλέπουμε ότι ήταν και άνθρωπος της πράξης. Πέρα από μεγάλος φιλόσοφος ήταν και εξαιρετικός δάσκαλος, που ανέπτυξε και νέες παιδαγωγικές μεθόδους. Οι μαθητές του τον αγαπούσαν και τον σέβονταν. H ίδρυση και η διαχείριση της σχολής του -της Ακαδημίας-, η οποία συνέχισε να λειτουργεί για περισσότερα από εννιακόσια χρόνια, δείχνει ότι είχε μεγάλο ταλέντο σε θέματα διοίκησης. Επιπλέον, τα έργα του, πέρα από το φιλοσοφικό βάθος τους, είναι υποδείγματα γραφής και ομορφιάς. Συναρπάζει τόσο με τη λογική του όσο και με το ταλέντο του. Οι διάλογοι του διανθίζονται συχνά με χιούμορ, με αποσπάσματα ποιητών, με μύθους, ή με ανάλαφρες μη φιλοσοφικές συζητήσεις που σπάνε τη φιλοσοφική ένταση. Διάλογοι του, όπως το Συμπόσιο και ο Φαιδρός, είναι αληθινά λογοτεχνικά αριστουργήματα. O Πλάτωνας είναι συγχρόνως φιλόσοφος και λογοτέχνης. Πιστεύω ότι κανένας μεταγενέστερος, είτε φιλόσοφος είτε όχι, δεν κατάφερε έως σήμερα να γράψει διάλογους με τέτοια ομορφιά και ταλέντο όπως ο Πλάτωνας.
Όπως καλά όλοι γνωρίζουμε, όλα τα έργα του Πλάτωνα είναι διάλογοι. Ίσως έγραψε έτσι για μας δείξει τον τρόπο που συνήθιζε να μιλά και να φιλοσοφεί ο μεγάλος δάσκαλος του, ο Σωκράτης. Εξάλλου ο Σωκράτης είναι ο πρωταγωνιστής στους περισσότερους διάλογους του Πλάτωνα. Έτσι τιμούσε τον δάσκαλο του. Στους διάλογους του κάθε του θέση υποστηρίζεται με σκληρή και επίμονη λογική επιχειρηματολογία. O Πλάτωνας δεν μιλά με αφορισμούς, ούτε είναι δογματικός. Το σημαντικότερο γι’ αυτόν είναι το επιχείρημα, με το οποίο θα αποδείξει ή θα καταρρίψει μια θέση ή άποψη. Δεν είναι προκατειλημμένος. Θα υιοθετήσει κάθε φορά τη θέση που στηρίζεται στο πιο δυνατό επιχείρημα (Φαίδων, Κρίτων). Όπως θα δούμε, πολλές φορές υιοθετεί θέσεις που θα φαίνονταν πολύ περίεργες στους σύγχρονους του, αλλά που σ’ αυτές τον οδηγεί η λογική του.
Συγχρόνως όμως πολύ συχνά χρησιμοποιεί στα έργα του μύθους. Συνήθως παίρνει αφορμή από κάποιους υπάρχοντες μύθους και τους αναπλάθει με τέτοιο τρόπο, ώστε να δώσει αυτό που θέλει ο ίδιος. Οι μύθοι στο έργο του Πλάτωνα παίζουν πολλούς ρόλους. Χαλαρώνουν την ένταση από τα λογικά επιχειρήματα και συνεισφέρουν στη δραματική δομή του διάλογου. Πολλές φορές χρησιμοποιούνται για να τεθεί μια θεωρία, την οποία μετά θα ελέγξει. Άλλες φορές ο μύθος συμπληρώνει και επεκτείνει ένα συμπέρασμα, στο οποίο φτάσαμε με επιχειρήματα. Τέλος, ο μύθος χρησιμοποιείται για να διατυπώσει θέσεις ή εικασίες για πράγματα στα οποία ο λόγος, το επιχείρημα, δεν μπορεί να φτάσει.
Διαβάζοντας τους διάλογους του Πλάτωνα, παρατηρούμε έντονα το πάθος του να φτάσει στη γνώση, την αγάπη που δείχνει για την αφηρημένη σκέψη – για τη φιλοσοφία. Τι είναι αυτό που κάνει έναν άνθρωπο, έναν φιλόσοφο όπως ο Πλάτωνας, να έχει τέτοιο πάθος, τέτοια απόλυτη αφοσίωση στο έργο του; Είναι βέβαια η συνειδητοποίηση ότι αυτό που κάνει είναι το πιο σημαντικό πράγμα που υπάρχει, το πιο ωφέλιμο και το πιο καλό. Γιατί δεν ενδιαφέρεται απλά και μόνο για συγκεκριμένες αποσπασματικές γνώσεις σε διάφορους τομείς. H γνώση του Πλάτωνα δεν είναι η γνώση του ειδικού σε κάτι. Δεν τον ενδιαφέρει τόσο η γνώση του καλού αρχιτέκτονα ή του ικανού γιατρού, οικοδόμου ή χρηματιστή. Όλα αυτά είναι τα μέσα για κάτι, όχι σκοποί. O καλός γιατρός είναι ο πιο ικανός να γιατρέψει τον ασθενή, αλλά και ο πιο ικανός να σκοτώσει κάποιον με δηλητήριο χωρίς ν’ αφήσει ίχνη. Το ίδιο ισχύει και για όλα τα επαγγέλματα. H γνώση που αναζητά ο Πλάτωνας είναι άλλη. Είναι η γνώση που κάνει όλες τις παραπάνω γνώσεις να είναι χρήσιμες και ωφέλιμες. Είναι δηλαδή η γνώση του καλού και του κακού. H γνώση αυτή ολοκληρώνει τον άνθρωπο. Τον ανεβάζει πάνω από τις ιδιοτέλειες του και τα ένστικτα του.
H γνώση αυτή δεν έρχεται με θεία αποκάλυψη, ή με κάποιες εντολές απ’ έξω. Για να φτάσουμε σ’ αυτή τη γνώση χρειαζόμαστε σκληρή συστηματική νοητική εργασία. Μια τέτοια γνώση είναι συγχρόνως και αυτογνωσία. Εξάλλου, αν κάτι διαχωρίζει τον άνθρωπο από τα ζώα, είναι η νόηση. Γιατί ένστικτα και επιθυμίες έχουν και τα ζώα. O άνθρωπος λοιπόν του Πλάτωνα είναι ολοκληρωμένος, όχι μονοδιάστατος και διασπασμένος, όπως ο άνθρωπος της δικής μας σύγχρονης εποχής. Γι’ αυτό και η φιλοσοφία για τον Πλάτωνα είναι έρωτας. O έρωτας ενώνει, δεν διασπά. O έρωτας μας οδηγεί στο ωραίο. Ποιο όμορφο όμως από τα ωραία πράγματα, από τα ωραία σώματα, είναι οι ωραίες ανθρώπινες ψυχές. Είναι ο ανθρώπινος νους όταν μπορεί και ατενίζει στην ουσία τους και συνολικά τα πράγματα. Αυτός ο έρωτας για τη σοφία -η φιλοσοφία- είναι για τον Πλάτωνα ό,τι πιο σημαντικό υπάρχει στον κόσμο και που μπορεί να οδηγήσει στην τέλεια ευτυχία.
Για τον Πλάτωνα η παιδεία έχει σκοπό να ολοκληρώσει τον άνθρωπο, να αναπτύξει τις πνευματικές του ικανότητες, να τον ανεβάσει σε υψηλότερα επίπεδα, να τον κάνει να κατανοήσει τη φύση του και τη σχέση του με τους άλλους, να δώσει νόημα στη ζωή του.Ίσως πολλοί άνθρωποι σήμερα να απορούν. Πώς είναι δυνατόν η σύγχρονη κοινωνία μας να μη γίνεται καλύτερη, παρότι όλοι οι άνθρωποι μαθαίνουν γράμματα και σπουδάζουν; Γιατί υπάρχει ακόμα τόση αδικία, εκμετάλλευση, αναξιοκρατία, υποκρισία, ανευθυνότητα και βλακεία; O Πλάτωνας θα μας απαντούσε αμέσως. Γιατί σήμερα στα σχολεία και στα πανεπιστήμια μας δεν δίνουμε παιδεία. Δίνουμε μόνο τεχνικές γνώσεις για επαγγελματικούς σκοπούς. Δεν φτιάχνουμε ανθρώπους. Δεν βοηθάμε τους νέους να αναπτύξουν τις πνευματικές τους ικανότητες. Δεν προβληματιζόμαστε για το τι είναι καλό και τι κακό, τι δίκαιο και τι άδικο. Νοιαζόμαστε για την ειδίκευση και όχι για τη σοφία, για το χρήμα και όχι για την ευτυχία. Πιστεύω βαθιά ότι αν δεν θέλουμε να καταστρέψουμε την κοινωνία μας, αν δεν θέλουμε να συμπεριφερόμαστε σαν νευρωτικοί, φοβισμένοι άνθρωποι, που ο καθένας μας είναι εχθρός όλων των άλλων, αν δεν θέλουμε να καταστρέψουμε οριστικά τον πλανήτη στον οποίο ζούμε, θα πρέπει να ξαναγυρίσουμε στον Πλάτωνα και στους άλλους αρχαίους φιλοσόφους μας. Και να ξαναβάλουμε μαζί τους τα ίδια πάλι παλιά -αλλά και πάντα σύγχρονα- ερωτήματα. Τι είναι ο άνθρωπος; Τι είναι η ευτυχία; Ποια είναι τα μέσα και ποιοι οι σκοποί για μια δίκαιη κοινωνία;
Η πλατωνική φιλοσοφία δεν στοχεύει όμως στην ανθρώπινη γνώση και ολοκλήρωση βλέποντας τον άνθρωπο ατομικά. Είναι κυρίως πολιτική φιλοσοφία. Βλέπει τον άνθρωπο ως αναπόσπαστο μέρος της κοινωνίας – της πόλης. O Πλάτωνας ποτέ δεν έπαψε να ενδιαφέρεται για την πολιτική, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά. Στο δεύτερο ταξίδι του στη Σικελία προσπάθησε να εφαρμόσει στην πράξη τις ιδέες του μέσω του νεαρού τύραννου Διονυσίου και του φίλου και μαθητή του Δίωνα. Απέτυχε οικτρά. O ίδιος μάλλον δεν έκανε άλλες παρόμοιες προσπάθειες. H Ακαδημία του όμως ήταν κέντρο πολιτικού προβληματισμού και υπάρχουν ενδείξεις ότι μαθητές του προσπάθησαν να εφαρμόσουν σε διάφορα μέρη τις ιδέες του. Τα δύο μεγάλα έργα του Πλάτωνα, η Πολιτεία και οι Νόμοι είναι κατεξοχήν πολιτικά συγγράμματα. Ειδικά η Πολιτεία είναι ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία στην ιστορία της ανθρωπότητας, που επηρέασε όσο τίποτε άλλο την πολιτική φιλοσοφία και σκέψη από την εποχή του έως σήμερα.
Η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα έχει σχέση με την ψυχολογία του. H ανθρώπινη ψυχή. μας λέει ο Πλάτωνας, έχει τρία μέρη. Το επιθυμητικό, που σχετίζεται με τις σωματικές επιθυμίες, το θυμοειδές. που σχετίζεται με την ανδρεία, τη δόξα και τις τιμές, και τέλος το λογιστικό, που σχετίζεται με τον νου και τις λειτουργίες του. Οι άνθρωποι που κυριαρχούνται από το επιθυμητικό έχουν έφεση στα υλικά αγαθά και αναζητούν το χρήμα και τον πλούτο. Οι άνθρωποι που κυριαρχούνται από το δεύτερο μέρος – το θυμοειδές – έχουν έφεση στον πόλεμο, τις ανδραγαθίες. τον αθλητισμό, και αναζητούν τη δόξα και τις τιμές. Οι άνθρωποι που κυριαρχούνται από το λογιστικό έχουν έφεση στη γνώση, την επιστήμη, τη φιλοσοφία. Για τον Πλάτωνα, μια δίκαιη και σωστή πολιτεία είναι αυτή όπου ο κάθε άνθρωπος κάνει αυτό για το οποίο έχει ικανότητες. Πιστεύει ότι αν κάποιος κάνει αυτό για το οποίο έχει ικανότητες και ταλέντο, τότε αυτός ο άνθρωπος θα είναι και ευτυχισμένος. Την ευτυχία δεν τη φέρνει ο πλούτος, ούτε η φτώχεια. Τόσο ο υπερβολικός πλούτος όσο και η πολλή φτώχεια διαφθείρουν και καταστρέφουν τον άνθρωπο. H πολλή φτώχεια οδηγεί τον άνθρωπο στο μίσος και την εγκληματικότητα, ενώ ο πολύς πλούτος στην υπεροψία, τη σκληρότητα, τον εγωισμό και τη μαλθακότητα. Και ο πολύ φτωχός και ο πολύ πλούσιος δεν μπορεί να είναι άνθρωποι με αρετές και αξίες. Αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι ευτυχείς. Δεν μπορούν ν’ απολαύσουν τις
απλές καθημερινές στιγμές της ζωής, δεν έχουν φίλους και κανείς δεν τους εμπιστεύεται.
απλές καθημερινές στιγμές της ζωής, δεν έχουν φίλους και κανείς δεν τους εμπιστεύεται.
Ο Πλάτωνας πιστεύει ότι τα τρία αυτά χαρακτηριστικά της ψυχής πρέπει να αντανακλώνται μέσα στη δίκαιη κοινωνία. Έτσι, η ιδανική πολιτεία του έχει τρεις ξεχωριστές τάξεις. Την τάξη των παραγωγών -αυτών που ασχολούνται με την οικονομία-, την τάξη των στρατιωτικών και τέλος την τάξη των κυβερνητών. Ποιοι όμως είναι αυτοί που θα κυβερνήσουν την πόλη; Ποιοι πρέπει να γίνουν κυβερνήτες και πολιτικοί; H απάντηση του Πλάτωνα είναι απλή, αλλά και σοκαριστική. Όπως μας λέει στο πέμπτο βιβλίο της Πολιτείας του,
«μόνο αν από κάποια ευτυχή σύμπτωση μπορέσουν οι αληθινοί φιλόσοφοι να κυβερνήσουν, μόνο τότε σε μια πόλη θα μπορέσει να σταματήσει η αδικία και η δυστυχία».
H πρόταση του Πλάτωνα φαντάζει σ’ εμάς πολύ περίεργη και το ίδιο θεωρήθηκε και στην εποχή του. Για μας, ο άνθρωπος ο αφιερωμένος στη γνώση, ο φιλόσοφος ή ο επιστήμονας, είναι κάποιος που ζει στον δικό του κόσμο, ανίκανος για πρακτικά πράγματα. Αντίθετα ο καλός πολιτικός πρέπει να έχει αρχηγικό προφίλ, να είναι λαοπλάνος, αδίστακτος, καταφερτζής, πονηρός και ισορροπιστής. Για τον Πλάτωνα, αυτά τα χαρακτηριστικά του πολιτικού είναι ό,τι πρέπει για ένα κράτος άδικο, άρρωστο, κακό και ελεεινό. O σωστός πολιτικός, λέει ο Πλάτωνας, πρέπει να έχει γνώσεις, να είναι ενάρετος, να μην έχει φιλοδοξίες, να μην παρασύρεται από τα πλούτη. Αυτός όμως ο άνθρωπος είναι ο αληθινός φιλόσοφος. O φιλόσοφος έχει τις γνώσεις, είναι δίκαιος, δεν έχει ιδιοτέλεια, δεν αναζητά τα πλούτη και τη δόξα, δεν θέλει να κυβερνήσει. Αν ο φιλόσοφος αναγκαστεί να πολιτευτεί, θα το κάνει μόνο από αίσθηση καθήκοντος και για το γενικό καλό. Ξέρετε τι συμβουλή μας δίνει ο Πλάτωνας; Αν κάποιος θέλει πολύ να γίνει πολιτικός, προβάλλει τον εαυτό του, έχει φιλοδοξίες, κάνει ντόρο γύρω από το όνομα του, αυτόν ποτέ να μην τον κάνουμε πολιτικό, ποτέ να μην τον ψηφίσουμε, ποτέ να μην τον αφήσουμε να κυβερνήσει. Ας ακούσουμε όμως λίγα από τα λόγια του (Πολιτεία, 52Od):
«Στις πόλεις μας οι άρχοντες σκιαμαχούν και ανταγωνίζονται με πάθος ο ένας με τον άλλον ποιος θα πάρει την εξουσία. Δες όμως ποια είναι η αλήθεια. Σε όποια πόλη, αυτοί που μέλλουν να γίνουν άρχοντες δείχνουν ελάχιστη αγάπη για την εξουσία, αυτή η πόλη θα ζήσει ευτυχισμένη και χωρίς διαμάχες και προστριβές».
Οι πολιτικές θέσεις του Πλάτωνα δεν έχουν πάψει να συζητούνται και να προκαλούν αντιπαραθέσεις και διχογνωμίες από την αρχαιότητα έως σήμερα. Πολλοί τον έχουν κατηγορήσει ως εχθρό της δημοκρατίας, οπαδό του απολυταρχισμού, ή και υπέρμαχο της καταπίεσης των πολλών. Οι πολιτικές όμως θέσεις του Πλάτωνα δεν μπαίνουν εύκολα σε καλούπι με τα σημερινά δεδομένα. Σίγουρα δεν συμπαθεί τη δημοκρατία. Δεν πιστεύει ότι ο πολύς κόσμος έχει τις ικανότητες και τις γνώσεις ν’ ασχοληθεί με την πολιτική. Μην ξεχνάμε όμως ότι η δημοκρατία των αρχαίων, η δημοκρατία στην οποία αναφέρεται ο Πλάτωνας, είναι διαφορετική από τη δική μας. Εκεί όλοι οι πολίτες γίνονται βουλευτές, δικαστές, πολιτικοί, ανεξάρτητα από γνώσεις, ταλέντο ή εμπειρία. Τη σημερινή δική μας δημοκρατία οι αρχαίοι θα την ονόμαζαν ολιγαρχία. Κάποιοι λίγοι είναι που κυβερνάνε. O λαός το μόνο που κάνει είναι να ψηφίζει μία μέρα κάθε τέσσερα χρόνια. Αλλά και του Πλάτωνα το καθεστώς είναι ολιγαρχικό. Κάποιοι λίγοι κυβερνάνε κι εκεί. Δεν είναι απολυταρχικό καθεστώς, με την έννοια της δικτατορίας ή της τυραννίας- το αντίθετο. Για τον Πλάτωνα, το χειρότερο πολιτικό καθεστώς είναι αυτό της τυραννίας. H διαφορά ανάμεσα στις δύο ολιγαρχίες είναι ότι στη δική μας ο λαός εκλέγει τους πολιτικούς του ενώ σ’ αυτήν του Πλάτωνα επιλέγονται οι άνθρωποι με τις μεγαλύτερες ικανότητες. O Πλάτωνας είναι καχύποπτος με τη διαδικασία της ψήφου. Πιστεύει ότι ο λαός δεν θα εκλέξει τους καλύτερους, αλλά τους κόλακες, τους λαοπλάνους και τους ρουσφετολόγους.
Έχει ακόμα ειπωθεί ότι στο ιδεώδες κράτος του Πλάτωνα οι πολλοί, ο λαός, καταπιέζονται από τους λίγους που κυβερνούν. Αυτό είναι απόλυτο λάθος. Οι μόνοι που καταπιέζονται είναι αυτοί που παρανομούν και αυτοί που επιδιώκουν ν’ αποκτήσουν αξιώματα ενώ δεν τα αξίζουν. O Πλάτωνας θέλει να φτιάξει μια δίκαιη και ευτυχισμένη κοινωνία. H λογική του είναι η εξής: οι περισσότεροι άνθρωποι κυριαρχούνται από το επιθυμητικό μέρος της ψυχής και έχουν έφεση στις σωματικές απολαύσεις, τα υλικά αγαθά και το χρήμα. Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι θα κάνουν αυτό που θέλουν: θα εργάζονται, θα βγάζουν χρήμα και θα το απολαμβάνουν. Και από τα πολλά επαγγέλματα καθένας θα κάνει αυτό για το οποίο είναι πιο ικανός. Συγχρόνως δεν θα επιτρέπεται σε κανέναν είτε να γίνει υπερβολικά πλούσιος ούτε πολύ φτωχός. Οι άνθρωποι αυτοί δεν πρέπει να κυβερνήσουν, γιατί αν το κάνουν θα δημιουργήσουν μια πλουτοκρατία που θα εκμεταλλεύεται οικονομικά και πολιτικά όλους τους άλλους. Σε μια άλλη κατηγορία ανθρώπων κυριαρχεί το θυμοειδές μέρος της ψυχής. Είναι ικανοί για τον πόλεμο και επιδιώκουν τις τιμές. Αυτοί θα αποτελέσουν τη δεύτερη τάξη, αυτή των στρατιωτικών. Και αυτοί θα είναι ευτυχισμένοι, γιατί θα κάνουν αυτό που τους αρέσει και για το οποίο έχουν ικανότητες. Θα παίρνουν παράσημα και θα κάθονται στις πρώτες θέσεις στο θέατρο. Ούτε αυτοί πρέπει να κυβερνήσουν, γιατί αν το κάνουν θα φτιάξουν ένα στρατοκρατικό καθεστώς.Έτσι οι μόνοι που είναι ικανοί να κυβερνήσουν είναι αυτοί στους οποίους κυριαρχεί το νοητικό μέρος της ψυχής: οι φιλόσοφοι. Και είναι αυτοί που δεν θέλουν τέτοια αξιώματα, αλλά πρέπει να το κάνουν, για κάποια χρόνια της ζωής τους, ώστε να εξασφαλίζεται το δίκαιο και ευτυχισμένο κράτος. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το πολιτικό καθεστώς του Πλάτωνα είναι αυτό μιας καθολικής αξιοκρατίας.
Πολλοί θα πουν: καλά μας τα λέει ο Πλάτωνας, αλλά με ποιο τρόπο θα διαλέξουμε σε καθετί τους κατάλληλους, τους πιο άξιους; H απάντηση του Πλάτωνα είναι πάλι απλή: με την παιδεία. Όλα τα παιδιά θα πηγαίνουν υποχρεωτικά σχολείο. Με το τέλος της βασικής εκπαίδευσης, κρίνονται, ανάλογα με τις ικανότητες τους, σε ποια από τις τρεις τάξεις της πόλης θα ενταχθούν. Όσοι ενταχθούν στην οικονομική τάξη θα ακολουθήσουν ένα επάγγελμα, πάλι ανάλογα με τις ικανότητες και το ταλέντο τους. Οι άλλοι θα συνεχίσουν την εκπαίδευση σε ανώτερες βαθμίδες. H παιδεία που παίρνουν έχει σκοπό να τους κάνει να ανακαλύψουν τις ικανότητες τους, τα ταλέντα τους και να αποκτήσουν αυτογνωσία. Τότε όλοι θα καταλάβουν ότι σωστά επιλέγονται για να κάνουν αυτή τη δουλειά και όχι άλλη, γιατί αυτή ταιριάζει με τις ικανότητες τους. Αυτοί τελικά που θα επιλεγούν για την ανώτερη τάξη των κυβερνητών-φιλοσόφων θα σπουδάσουν άλλα δεκαπέντε χρόνια μαθηματικά, επιστήμες και φιλοσοφία, για να γίνουν ικανοί να αναλάβουν τα καθήκοντα τους. H παιδεία που θα πάρουν θα είναι βαθιά και σφαιρική. Αποσκοπεί στην αληθινή συνολική κατανόηση των πραγμάτων, του τι είναι ο άνθρωπος, η κοινωνία, το δίκαιο, η αρετή και η ευτυχία. Μια τέτοια πολιτεία κινδυνεύει να καταστραφεί καινά διαφθαρεί, αν διαφθαρούν οι κυβερνήτες της.
Και ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι, έχοντας την εξουσία, να συσσωρεύουν και πλούτο ή να θέλουν να κληρονομήσουν την εξουσία τους στα παιδιά τους. Για να το αποφύγει αυτό ο Πλάτωνας απαγορεύει οι κυβερνήτες να έχουν ιδιοκτησία και πλούτο. Ζουν και σιτίζονται όλοι μαζί με κρατική δαπάνη. Ακόμα, όλα τα νεογέννητα παιδιά των άνω τάξεων μεγαλώνουν από κοινού σε δημόσια ιδρύματα, έτσι ώστε κανείς από τους άρχοντες να μην ξέρει ποια είναι τα παιδιά του, ώστε να επιδιώξει να τον κληρονομήσουν.
Γνωρίζουμε ότι η κοινωνία των αρχαίων ήταν καθαρά ανδροκρατική. Οι γυναίκες έμεναν στο σπίτι, δεν ασχολούνταν με τα κοινά και την πολιτική, και η παιδεία που έπαιρναν ήταν από ελάχιστη έως μηδενική. Σ’ αυτό το θέμα ο Πλάτωνας πρωτοτυπεί, είναι ριζοσπάστης. 2.3θο χρόνια πριν οι γυναίκες, στη σύγχρονη εποχή μας, αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα, ο Πλάτωνας λέει ότι δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα σε γυναίκες και άνδρες. Αυτό το θεμελιώνει με παρατηρήσεις τόσο σε διάφορες ανθρώπινες κοινωνίες όσο και σε ζώα.Όχι μόνο τα αγόρια, αλλά και όλα τα κορίτσια θα πηγαίνουν σχολείο και θα εκπαιδεύονται, και όσες γυναίκες δείξουν τις κατάλληλες ικανότητες θα μπορούν να γίνουν φιλόσοφοι και άρχοντες της πόλης. H θέση του αυτή για τις γυναίκες φάνηκε στην εποχή του τελείως παλαβή και ανόητη, και προκάλεσε την αντίδραση και το γέλιο των συγχρόνων του, που τον γελοιοποίησαν σε κωμωδίες. O Πλάτωνας όμως είναι το είδος του πνευματικού ανθρώπου που δεν νοιάζεται για το τι πιστεύουν οι πολλοί, αλλά μόνο για την αλήθεια. Και μπροστά στην αλήθεια που τον οδηγεί η λογική του δεν διστάζει να υποστηρίξει και τις πιο περίεργες για τον πολύ κόσμο θέσεις. Στο ίδιο θεμελιώδες έργο του, την Πολιτεία, ο Πλάτωνας κηρύσσει τον φιλελληνισμό. Δεν πρέπει οι Έλληνες να πολεμούν μεταξύ τους, να σκοτώνονται, να υποδουλώνει ο ένας τον άλλον και να καταστρέφει η μία πόλη την άλλη. Όπως ο ίδιος λέει, «η πόλη που θεμελιώνουμε είναι ελληνική. Και πρέπει να είναι καλή, δίκαιη και ήπια. Και δεν πρέπει άραγε οι άνθρωποι να είναι φιλέλληνες; Δεν πρέπει να θεωρούν την Ελλάδα σαν σπίτι τους και τους εαυτούς τους σαν μέλη, μαζί με τους άλλους Έλληνες, της ίδιας πολιτιστικής κοινότητας;» Τις διαφορές τους λοιπόν οι Έλληνες δεν πρέπει να τις λύνουν με τον πόλεμο, αλλά με τον διάλογο και τη συνδιαλλαγή.
Ο Πλάτωνας δεν νοιάζεται μόνο για το πώς θα υπάρξει μια δίκαιη και ευτυχισμένη κοινωνία. Προσπαθεί να βρει πού βρίσκεται η ανθρώπινη ευτυχία. Υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη ευτυχία δεν εξαρτάται από υλικά ή εξωτερικά αγαθά, και ότι ο δίκαιος και ενάρετος άνθρωπος είναι αναγκαστικά ένας ευτυχισμένος άνθρωπος. Τα υλικά αγαθά είναι μόνο μέσα για κάτι άλλο και ποτέ σκοποί. H ευτυχία στον άνθρωπο οφείλεται στην αυτογνωσία του και στην ψυχική του ισορροπία. Τότε επιλέγει να κάνει αυτά για τα οποία έχει τις κατάλληλες ικανότητες και φυσικά αυτό τον ικανοποιεί. H αυτογνωσία μάς κάνει να αποδεχόμαστε τον εαυτό μας χωρίς προσποιήσεις. H ισορροπία ανάμεσα στα τρία μέρη της ψυχής εξασφαλίζει στον άνθρωπο την εσωτερική του αρμονία, με τον νου να καθοδηγεί τις επιθυμίες και τα συναισθήματα μας. O σοφός και ενάρετος άνθρωπος είναι λοιπόν ο πιο ευτυχισμένος. Είναι ο ολοκληρωμένος άνθρωπος. Οι εξωτερικές συνθήκες δεν τον αγγίζουν, γιατί η ευτυχία είναι μέσα του. O άνθρωπος αυτός δεν έχει φιλοδοξίες και απαιτήσεις, δεν απειλεί τους άλλους, όλοι τον αγαπούν, τον εκτιμούν και τον θέλουν φίλο τους.
Πολλοί θα πουν: μα τι μας λέει ο Πλάτωνας; Υπάρχει πιο ευτυχισμένος άνθρωπος από αυτόν που έχει μαζί πλούτο και εξουσία; Αυτός ό,τι επιθυμία μπορεί να φανταστεί το μυαλό του μπορεί να την εκπληρώνει. Όλοι τον ζηλεύουν. Όλοι υπακούουν στις διαταγές του. Την εποχή του Πλάτωνα αυτός ο άνθρωπος ήταν ο τύραννος. Συγκέντρωνε μαζί την απόλυτη εξουσία και τα πλούτη. Οι περισσότεροι τον μακαρίζανε και τον θεωρούσαν ευτυχή. Λάθος, λέει ο Πλάτωνας. O τύραννος είναι ο πιο δυστυχισμένος απ’ όλους τους ανθρώπους. Όλοι τον ζηλεύουν και τον μισούν. Όλοι εποφθαλμιούν τη δύναμη του και τα πλούτη του. Δεν έχει πραγματικούς φίλους, αλλά κόλακες. H ζωή του βρίσκεται συνέχεια σε κίνδυνο. Δεν μπορεί να ζήσει τις απλές χαρές της ζωής. Κυκλοφορεί συνέχεια με σωματοφύλακες και το παλάτι του είναι σαν φυλακή από τον φόβο των εχθρών του. Δεν εμπιστεύεται κανέναν. To βράδυ δεν μπορεί να κοιμηθεί και βλέπει εφιάλτες. Τελικά ο τύραννος είναι ο πιο δυστυχισμένος άνθρωπος, αλλά δεν θέλει να το παραδεχθεί. Μέσα στην ψυχή του δεν είναι τίποτε άλλο, λέει ο Πλάτωνας, παρά ένα κομπλεξικό φοβισμένο ανθρωπάκι.
Ήδη όσο ζούσε ο Πλάτωνας είχε καθιερωθεί ως ο σημαντικότερος πευματικός άνθρωπος όλου του γνωστού τότε κόσμου. Τα δυνατότερα μυαλά της εποχής έρχονταν στην Αθήνα, στην Ακαδημία, να τον ακούσουν. Μεταξύ τους και ο μεγάλος μαθητής του, ο δεύτερος μεγαλύτερος φιλόσοφος όλων των εποχών, ο Αριστοτέλης. Κάποτε, λέει μια ιστορία, κοντά στα τέλη της ζωής του, ο Πλάτωνας αποφάσισε να δώσει μια ανοικτή διάλεξη για όλο τον κόσμο και χιλιάδες Αθηναίοι αλλά και από άλλες πόλεις ήρθαν να τον ακούσουν. Αυτό δείχνει πόσο μεγάλη ήταν η φήμη του. Συνέχισε να διδάσκει και να διευθύνει τη σχολή του -την Ακαδημία- έως τον θάνατο του, το 357 π.Χ.Ήταν τότε ογδόντα χρόνων. Σ’ όλη την αρχαία εποχή ο Πλάτωνας θεωρούταν η σημαντικότερη αυθεντία. Τα έργα του όχι μόνο σώθηκαν όλα, αλλά έχουμε και πολλά που φέρονται με το όνομα του χωρίς να είναι δικά του. To να υπογράψεις ένα έργο με το όνομα ‘Πλάτων’ ήταν εγγύηση επιτυχίας. To πανεπιστήμιο του – η Ακαδημία – βρήκε μιμητές, τόσο στην αρχαία εποχή όσο και στη σύγχρονη. Διατηρήθηκε για 913 χρόνια και είναι, ακόμα και σήμερα, το μακροβιότερο πανεπιστήμιο στην ιστορία της ανθρωπότητας. H φιλοσοφία του επηρέασε τη χριστιανική θεολογία, αλλά και αργότερα τη σύγχρονη δυτική σκέψη κατά την περίοδο της Αναγέννησης, και μετά, μέχρι τις μέρες μας. Τα έργα του και η σκέψη του διδάσκονται σ’ όλα τα σχολεία και πανεπιστήμια του κόσμου.
Ο μεγάλος Έλληνας λόγιος και φιλόσοφος της ρωμαϊκής εποχής, ο Πλούταρχος, έγραψε ένα έργο με τίτλο Περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής, για να εγκωμιάσει τον μέγα Αλέξανδρο. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, το μεγαλύτερο επίτευγμα του Αλέξανδρου ήταν ότι κατάφερε να μεταδώσει την ελληνική σοφία και τον πολιτισμό σε όλο τον κόσμο. Av είναι έτσι όμως, τι θα πρέπει να πούμε γι’ αυτούς που δημιούργησαν αυτόν τον μεγαλειώδη πολιτισμό; Πιστεύω ακράδαντα ότι ο Πλάτωνας είναι ο πρώτος ανάμεσα σε όλους. Γι’ αυτό και υποστηρίζω με θέρμη ότι είναι ο μεγαλύτερος Έλληνας όλων των εποχών. Ίσως όμως καινά τον αδικώ. O Πλάτωνας είναι ο μεγαλύτερος Άνθρωπος όλων των εποχών!!!
Πηγή: “Πλάτων“ του Βασίλη Καρασμάνη, από την σειρά Οι Μεγάλοι Έλληνες εκδόσεις SKY
