Μαγικές πρακτικές της μιμητικής μαγείας

Ως γνωστόν στη θρησκευτική ζωή σχεδόν όλων των προχριστιανικών λαών και ιδιαίτερα των πρωτογόνων και των ιθαγενών που αποκαλούμε εμείς «αγρίους» η μαγεία έπαιζε τον κεντρικότερο και βασικότερο ρόλο. Δέον να ληφθεί υπόψη πως στους λαούς αυτούς τα όρια μεταξύ θρησκείας και μαγείας ήταν δυσδιάκριτα έως ανύπαρκτα με αποτέλεσμα να μην μπορεί να οριστεί τι είναι θρησκευτικό και τι μαγικό. Άλλωστε το πιο αξιοσέβαστο πρόσωπο της φυλής, πολλές φορές ακόμα και από τον ίδιο τον βασιλιά, ήταν ο μάγος της φυλής ο οποίος ήταν ταυτόχρονα και ιερέας αλλά και γιατρός. Σ’ αυτόν κατέφευγαν τα μέλη της φυλής για διάφορες μορφές βοήθειας όπως π.χ. την ίαση κάποιου μέλους της οικογένειας που ασθενούσε ή την εξόντωση κάποιου μισητού προσώπου κατά κανόνα εχθρού. Η μαγεία που απέβλεπε σε κάτι καλό ονομάστηκε «λευκή», ενώ αντίθετα αυτή που ήθελε να προξενήσει κακό «μαύρη».

Ανεξάρτητα πάντως από το σκοπό και τη διάθεση και στη μία και στην άλλη χρησιμοποιούνται συγγενείς κώδικες συμβολισμού και πράξεων. Γι’ αυτό και στη «λευκή» και στη «μαύρη» κυριαρχεί η ομοιοπαθητική ή μιμητική μαγεία, με την οποία πιστεύεται πως τα δρώμενα σ’ ένα ομοίωμα επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά τον συμβολιζόμενο και η μεταδοτική μαγεία όπου πιστεύεται πως τα τελούμενα σε κάτι που ανήκε ή ήλθε σε επαφή με έναν άνθρωπο π.χ. μαλλιά, νύχια, ρούχα, μέρος του δέρματος μεταφέρονται θετικά ή αρνητικά στο συγκεκριμένο πρόσωπο.

Για να βλαφτεί λοιπόν ένας εχθρός, φτιάχνεται ένα ομοίωμά του από οποιοδήποτε υλικό. Η ομοιότητά του με το πρωτότυπο δεν ενδιαφέρει και πολύ, αρκεί και μόνο ένα οποιοδήποτε αντικείμενο μπορεί κάλλιστα να «διοριστεί» σαν εικόνα του. Ότι μετά συμβεί στο ομοίωμα, το ίδιο παθαίνει και το μισητό πρότυπο. Σε όποιο σημείο του σώματος βλαφτεί το πρώτο στο ίδιο σημείο προσβάλλεται και το δεύτερο.

Βέβαια από τις πιο κλασσικές περιπτώσεις μαγικών μιμητικών πράξεων που έχουν παίξει σπουδαίο ρόλο στους πρωτόγονους λαούς όλων των εποχών και έχουν διατηρηθεί στους μύθους και την λατρεία ακόμα και των πιο εξελιγμένων είναι οι μαγικές τελετουργίες που φέρνουν βροχή ή καλή σοδειά. Η βροχή παράγεται με μαγικό τρόπο καθώς οι συμμετέχοντες την μιμούνται «παίζοντας την βροχή» ή καθώς μιμούνται τα σύννεφα και την καταιγίδα που την προκαλούν. Οι Aino της Ιαπωνίας λόγου χάρη φέρνουν βροχή με τον εξής τρόπο: μερικοί χύνουν νερό από μεγάλα κόσκινα, ενώ άλλοι βάζουν σε μια μεγάλη λεκάνη πηδάλιο και κατάρτι, σαν να είναι πλοίο, και την περιφέρουν στο χωριό και τους κήπους. 

Η γονιμότητα της γης εξασφαλίζεται και αυτή με μαγικό τρόπο, αναπαριστώντας οι συμμετέχοντες την ανθρώπινη σεξουαλική πράξη. Σε πολλές φυλές της Αφρικής νεαροί ιθαγενείς ανοίγουν οπές στο έδαφος και ερχόμενοι σε σεξουαλική πράξη με τη «μάνα γη» αφήνουν το σπέρμα τους για την καρποφορία της. Ή συλλέγουν το σπέρμα τους σε διάφορα δοχεία ή κολοκύθες, το χύνουν πάλι σε οπές της γης με τον ίδιο απώτερο σκοπό την γονιμότητα δηλαδή της γης. Σε μερικές περιοχές της Ιάβας, όταν πλησιάζει ο καιρός που ανθίζει το ρύζι, τα ζευγάρια των χωρικών έρχονται σε ερωτική επαφή την νύχτα στους αγρούς για να ενθαρρύνουν με το παράδειγμά τους την πλούσια καρποφορία του ρυζιού. Αντίθετα νοιώθουν τρόμο για τις απαγορευμένες αιμομικτικές σχέσεις, γιατί πιστεύουν πως είναι ολέθριες για τη συγκομιδή και τη γονιμότητα του εδάφους.

Στις μαγικές μιμητικές πράξεις πρέπει να καταταγούν και ορισμένες αρνητικές εντολές, τις οποίες οφείλει να τηρήσει κάποιος επειδή είναι μαγικά προφυλακτικά μέτρα. Όταν μερικοί κάτοικοι ενός χωριού της φυλής Dayak κυνηγούν αγριογούρουνα, οι υπόλοιποι, που μένουν πίσω, απαγορεύεται να αγγίζουν λάδι ή νερό, γιατί πιστεύουν πως αν τα αγγίξουν, τα δάχτυλα των κυνηγών θα γίνονταν γλιστερά και η λεία θα τους ξέφευγε μέσα από τα χέρια. Επίσης, όταν ένας κυνηγός της φυλής Gilyak ακολουθεί θηράματα στο δάσος, απαγορεύεται τα παιδιά του στο σπίτι να χαράζουν σχέδια στο ξύλο ή στην άμμο, αλλιώς τα μονοπάτια του δάσους θα μπερδεύονταν όπως οι γραμμές των σχεδίων και ο κυνηγός δεν θα μπορούσε να βρει τον δρόμο της επιστροφής. Δέον να ληφθεί υπόψη πως στα παραπάνω παραδείγματα η απόσταση δεν επηρεάζει την μαγική επενέργεια αφού από τον ιθαγενή, ο οποίος έχει διαφορετική θέαση του κόσμου, η τηλεπάθεια θεωρείται αυτονόητη.

Η μαγική μιμητική πράξη δεν είναι μόνο για να προκληθεί ένα καλό αποτέλεσμα ή να βλαφτεί ένας εχθρός, αλλά μπορεί επίσης να τεθεί στην υπηρεσία της ευσέβειας βοηθώντας τους καλούς θεούς ενάντια στους κακούς θεούς ή τους δαίμονες. Γράφει ο σερ Τζέιμς Τζωρτζ Φρέιζερ (James George Frazer) 1854 – 1941 ένας από τους μεγαλύτερους ανθρωπολόγους και εθνολόγους στο βιβλίο του «The Magic Art», τόμος ΙΙ, σελίδα 67: «Κάθε νύχτα που ο Θεός του ήλιου Ρα – των αρχαίων Αιγυπτίων – γύριζε στο σπίτι του, στην πυρακτωμένη δύση, έπρεπε να δίνει σκληρή μάχη ενάντια σε μια στρατιά από δαίμονες, που αρχηγός τους ήταν ο θανάσιμος εχθρός του Απεπί. Έπρεπε να παλεύει μαζί τους όλη τη νύχτα και συχνά οι δυνάμεις του σκότους ήταν τόσο ισχυρές ακόμα και κατά τη διάρκεια της ημέρας, ώστε να στέλνουν μαύρα σύννεφα στον γαλάζιο ουρανό και να τον κάνουν έτσι να χάνει δύναμη και να αδυνατίζει το φως του. Για να βοηθηθεί λοιπόν ο θεός του ήλιου, γινόταν κάθε μέρα η ακόλουθη ιεροτελεστία στις Θήβες: κατασκεύαζαν από κερί ένα ομοίωμα του εχθρού του Απεπί, που είχε τη μορφή ενός φριχτού κροκόδειλου ή ενός φιδιού και πάνω σ’ αυτό το ομοίωμα έγραφαν το όνομα του δαίμονα με πράσινο μελάνι. Μετά έβαζαν το ομοίωμα μέσα σε μια θήκη από πάπυρο, που πάνω της ήταν γραμμένο το ίδιο όνομα, το τύλιγαν με μαύρα μαλλιά, ο ιερέας το έφτυνε, το κομμάτιαζε με ένα πέτρινο μαχαίρι και το πετούσε στο έδαφος. Μετά το πατούσε με το αριστερό του πόδι και τελικά το έριχνε σε φωτιά που έκαιγε με φυτά ορισμένου είδους. Όταν το ομοίωμα του Απεπί είχε πια καταστραφεί με αυτό τον τρόπο, την ίδια τύχη είχαν στη συνέχεια και τα ομοιώματα των δαιμόνων της ακολουθίας του. Αυτή η ιεροτελεστία, που έπρεπε να συνοδεύεται και από ορισμένα λόγια, επαναλαμβανόταν όχι μόνο το πρωί, το μεσημέρι και το βράδυ, αλλά και σε κάθε ενδιάμεση χρονική στιγμή που ξεσπούσε μια καταιγίδα, που έπεφτε ραγδαία βροχή, ή μαύρα σύννεφα κρύβανε τον ήλιο στον ουρανό. Οι κακοί εχθροί υποτίθεται ότι είχαν την ίδια τύχη με τα ομοιώματά τους, έφευγαν, και ο θεός του ήλιου θριάμβευε πάλι». Κατά τον Φρέιζερ, εδώ εδράζεται και η βιβλική απαγόρευση της δεύτερης εντολής του δεκαλόγου, της απεικόνισης δηλαδή με ομοίωμα οποιουδήποτε ζωντανού όντος και όχι στην θεμελιώδη άρνηση των εικαστικών τεχνών από τους Ιουδαίους, αφού επιδιώκει να στερήσει από τη μαγεία, την οποία η εβραϊκή θρησκεία απορρίπτει, ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία της.

Η μαγική μιμητική πράξη η οποία εξασφαλίζει την αποτελεσματικότητα της μαγικής ενέργειας αφού πρόκειται για την ομοιότητα μεταξύ της επιτελούμενης πράξης και του αναμενόμενου αποτελέσματος, όπως λόγου χάρη η μαγική μέθοδος για την παραγωγή της βροχής, σε ένα πιο προχωρημένο στάδιο της εξέλιξης του πολιτισμού θα αντικατασταθεί με λιτανείες και προσευχές στους θεούς.

Όταν ο πρωτόγονος ή ο ιθαγενής θέλει να βλάψει έναν εχθρό του μπορεί να χρησιμοποιήσει και άλλη μέθοδο, αντί της κατασκευής ομοιώματος αυτού. Παίρνει νύχια, μαλλιά, άχρηστα πράγματα ή ένα κομμάτι από τη φορεσιά του και τα μεταχειρίζεται με κάποια εχθρότητα. Αυτό το κάνει, γιατί πιστεύει πως έχει τον ίδιο στην κατοχή του και ασφαλώς θα πάθει ότι και τα πράγματα που προέρχονται από αυτόν.

Παράλληλα με την ομοιότητα ή την επαφή, η μαγική λογική χρησιμοποιεί και τη δύναμη του λόγου. Τα δυνατά γητεύματα, στηρίζονται τόσο στα κατάλληλα συστατικά όσο και στον ισχυρό λόγο ενός «δυναμούχου» προσώπου. Αυτό εξηγείται γιατί από τη σκοπιά των πρωτογόνων και των ιθαγενών, στα ουσιαστικά συστατικά στοιχεία της προσωπικότητας ενός ατόμου συγκαταλέγεται και το όνομά του. Όταν λοιπόν ξέρουμε το όνομα ενός προσώπου ή ενός πνεύματος, αποκτούμε μια ορισμένη δύναμη στον κάτοχο του ονόματος. Εδώ βέβαια η μιμητική ομοιότητα έχει προφανώς αντικατασταθεί από μια σχέση αλληλεξάρτησης.

Πιθανόν στην λογική αυτή να βασίζεται και ο κανιβαλισμός των πρωτογόνων. Όποιος δηλαδή τρώει κομμάτια από το σώμα ενός ανθρώπου, αποκτά ταυτόχρονα και τις ιδιότητές του. Στην ίδια λογική κινούνται οι προφυλάξεις και οι περιορισμοί που τίθενται στο τι μπορεί να φάει κάποιος κάτω από ειδικές συνθήκες. Λόγου χάρη μια γυναίκα έγκυος αποφεύγει το κρέας ορισμένων ζώων, όπως του λαγού, γιατί πιστεύει πως κάποιες από τις ιδιότητές του, π.χ. η δειλία, θα τις έπαιρνε και το παιδί της που τρέφεται από αυτή, κάτι βέβαια που της είναι εντελώς ανεπιθύμητο.

Αξίζει να προσεχθεί πως η μαγική επίδραση της αλληλεξάρτησης δεν αλλάζει, ακόμα και αν η σχέση έχει διακοπεί ή η επαφή έγινε σε μία μοναδική και σημαντική περίπτωση. Έτσι πιστεύεται πως ένας μαγικός δεσμός συνδέει την μοίρα μιας πληγής με το όπλο που την προξένησε. Η πίστη αυτή έχει μείνει αναλλοίωτη στο πέρασμα χιλιάδων χρόνων. Όταν ένας Μελανήσιος μπορέσει να πάρει το τόξο που τον πλήγωσε, το βάζει με φροντίδα σε ένα δροσερό μέρος, για να μην κακοφορμίσει η πληγή του. Αν όμως το τόξο μείνει στα χέρια του εχθρού, τότε αυτός το κρεμάει κοντά στη φωτιά, σκοπεύοντας έτσι να δημιουργήσει φλεγμονή και κάψιμο στη πληγή. Ο Ρωμαίος ιστορικός Πλίνιος ο Πρεσβύτερος 23 μ.Χ – 79 μ.Χ. στην «Φυσική Ιστορία» του, ΧΧVΙΙ, δίνει την συμβουλή σ’ αυτούς που τραυμάτισαν κάποιον και μετά μετάνιωσαν, να φτύνουν στο χέρι που διέπραξε το τραυματισμό και έτσι ο τραυματισμένος θα ανακουφιστεί από τον πόνο της πληγής του. Ο Άγγλος φιλόσοφος σερ Φράνσις Μπέικον (Francis Bacon) 1561 – 1626 στο έργο του «Φυσική Ιστορία» αναφέρει την γενική δοξασία σύμφωνα με την οποία, αν βάλουμε αλοιφή στο όπλο που είναι υπαίτιο για μια πληγή, η πληγή γιατρεύεται.

Ο πατέρας της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud) 1856 – 1939 στο βιβλίο του «Τοτέμ και Ταμπού» σελίδα 107, αναφέρει πως ακόμα και στην εποχή του οι Άγγλοι χωρικοί εφάρμοζαν την ίδια συνταγή. Όταν κόβονταν με το δρεπάνι, φρόντιζαν να μείνει καθαρό και έτσι πίστευαν πως η πληγή δεν θα πιάσει πύον. Μάλιστα λίγο πιο κάτω αναφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που δυστυχώς είχε τραγική κατάληξη: «Τον Ιούνιο του 1902 μια αγγλική εβδομαδιαία εφημερίδα ανέφερε πως μπήκε κατά τύχη στο πόδι μιας γυναίκας με το όνομα Matilda Henry από το Norwich ένα σιδερένιο καρφί. Χωρίς να κοιτάξει την πληγή ή έστω απλώς να βγάλει την κάλτσα της, είπε στην κόρη της να αλείψει με λίπος το καρφί, πιστεύοντας ότι έτσι όλα θα πήγαιναν καλά. Μετά από μερικές μέρες πέθανε από τέτανο».

Ο παραλογισμός του συγκεκριμένου γεγονότος και κατ’ επέκταση των μαγικών εντολών έχει να κάνει με την αντίληψη των ανθρώπων πως, όπως υπάρχει συνάφεια στον φαντασιακό κόσμο και στον κόσμο των ιδεών κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο σύστημα της φύσης, το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να ελέγξει και να εκμεταλλευτεί προς όφελός του. Αλλά ας αφήσουμε τον Φρέιζερ να μας τα πει καλύτερα: «Οι άνθρωποι πήραν, λανθασμένα, σαν δεδομένο ότι το σύστημα της φύσης λειτουργεί παρόμοια με το σύστημα των ιδεών και φαντάστηκαν ότι, αφού μπορούν ή φαίνεται πως μπορούν να ασκήσουν έλεγχο πάνω στις ιδέες του μπορούν να ασκήσουν έλεγχο και πάνω στα πράγματα».                   

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Σίγκμουντ Φρόυντ: Τοτέμ και Ταμπού
2. Αναστάσιος Γιαννουλάτος: Ίχνη από την αναζήτηση του υπερβατικού

via