Τα είδωλα του ορθολογισμού – Francis Bacon (Βάκων)

Γεννήθηκε στις 22 Ιανουαρίου του 1561 στο Λονδίνο, ήταν νομικός και είχε λαμπρή σταδιοδρομία ως διπλωμάτης στην Αυλή της Βασίλισσας Ελισάβετ. Όταν στον θρόνο της Αγγλίας ανέβηκε ο Ιάκωβος Α΄ έφτασε στο αξίωμα του λόρδου καγκελάριου. Το 1621 κατηγορήθηκε πως επέβαλε ελαφριά ποινή σε έναν κατηγορούμενο που τον δωροδόκησε. Γλίτωσε τη φυλάκιση επειδή παραδέχτηκε την ενοχή του, αλλά στερήθηκε όλα τα αξιώματά του. Έτσι άρχισε τη συγγραφική του δραστηριότητα συγγράφοντας μελέτες περί θρησκείας, ηθικής φιλοσοφίας, οικονομίας και ιστορίας, καθώς και βιογραφίες βασιλέων της Αγγλίας. Πέθανε από πνευμονία το 1626.

Το έργο του με τη μεγαλύτερη επιρροή στη φιλοσοφική σκέψη, είναι το “Νέο Όργανο”, στο οποίο  υποστηρίζει πως ο ορθολογισμός μας εμποδίζεται από προκαταλήψεις που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε κάθε νέο δεδομένο.  Σε αυτή τη δυσλειτουργία οφείλεται η τάση μας για γενικεύσεις και υπερεκτίμηση των προσωπικών μας προτιμήσεων.

Ονομάζει τις προκαταλήψεις αυτές Είδωλα και τις ταξινομεί σε τέσσερις κατηγορίες:

1. Idola tribus (είδωλα της φυλής) είναι οι προκαταλήψεις που υπάρχουν στο νου μας εκ φύσεως και γι’αυτό είναι λάθος να πιστεύουμε πως το μέτρο των πραγμάτων είναι η λογική. Αντιλαμβανόμαστε τα πάντα σε αναλογία με τον άνθρωπο και όχι με το σύμπαν, όπως εύστοχα είχε παρατηρήσει ο πολύ αρχαιότερος Ηράκλειτος. Ο Βάκων παρομοιάζει τη νόηση του ανθρώπου με έναν καθρέφτη, στον οποίο τα δεδομένα της αντίληψής μας συγχέονται με την ανθρώπινη φύση και αντικατοπτρίζει τελικά μια ψευδή εικόνα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η τάση του νου μας να υποθέτει πως στον κόσμο υπάρχει περισσότερη τάξη, απ’όση υπάρχει στ’ αλήθεια και να αντλεί τα συμπεράσματα εκείνα που ενισχύουν μιαν άποψη που έχει ήδη υιοθετήσει.

2. Idola specus (είδωλα της σπηλιάς) είναι η εδραιωμένες πεποιθήσεις που έχουμε ο καθένας ατομικά και τις έχουμε σχηματίσει συνδυάζοντας τα στοιχεία του χαρακτήρα μας με όσα έχουμε διαβάσει, συζητήσει και αντιληφθεί μέσω της αντροφής που λάβαμε. Έχουμε έτσι την τάση να αναζητούμε σε κάθε νέα γνώση, όσα γνωρίζουμε στον μικρόκοσμό μας και μας διαφεύγει η εικόνα του κόσμου ως σύνολο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να υποστηρίζουμε τη μία άποψη ή την αντίθετή της, αστοχώντας συνεχώς να επιτύχουμε μιαν ισορροπημένη, συνθετική άποψη.

3. Idola fori (είδωλα της αγοράς) είναι αυτά που προέρχονται από τις συμβάσεις που έχουμε κάνει οι άνθρωποι μεταξύ μας, με τη γλώσσα σε κεντρικό ρόλο. Ο Βάκων υποστηρίζει πως ονομάζουμε τα πράγματα με λέξεις που είναι κατανοητές από τον όχλο, εμποδίζοντάς τη λειτουργία τους σε ένα υψηλότερο επίπεδο νόησης. Αυτή είναι η αιτία που οι διανοητές αναλώνονται σε αέναες διαφωνίες και παγιδεύονται σε ανόητες παρανοήσεις.

4. Idola theatri (είδωλα του θεάτρου) είναι αυτά που εγκαθίστανται στον νου μας μέσω της παρουσίασης των διαφόρων φιλοσοφικών συστημάτων. Αυτά τα συστήματα είναι τριών ειδών:
Πρώτον, αυτά που χρησιμοποιούν ως βάση κάποια κοινά παραδείγματα, τα οποία δεν είναι επιβεβαιωμένα και οδηγούνται στα υπόλοιπα συμπεράσματα μέσω διαλογισμού.
Δεύτερον, εκείνα που έχουν πειραματιστεί προσεκτικά με κάποιες περιπτώσεις και εξάγουν από αυτές κάποια τολμηρά συμπεράσματα. Στη συνέχεια, συμπληρώνουν όλα τα υπόλοιπα στοιχεία με τέτοιο τρόπο, που να επιβεβαιώνουν και να συμπληρώνουν τα συμπεράσματα αυτά.

Τέλος, υπάρχουν και τα φιλοσοφικά συστήματα που αναμιγνύουν στη φιλοσοφία απόψεις θεολογικές και στοιχεία από την παράδοση. Τα πιο ακραία από αυτά καταλήγουν να αναζητούν τις απαρχές της επιστήμης στον κόσμο των πνευμάτων.

Η προσέγγιση της γνώσης απαιτεί την υπέρβαση αυτών των ειδώλων με την υιοθέτηση μιας επιστημονικής μεθόδου που βασίζεται στην επαγωγή, η οποία εδραιώνεται σε στατιστικά στοιχεία και όχι σε προϋπάρχοντες ισχυρισμούς. Με τη μέθοδο αυτή, η λογική διαδικασία ενισχύεται, απομακρύνεται από τις λέξεις και γίνεται ένα με τα έργα, δηλαδή, με την αληθινή φύση του κόσμου.

Πηγή: Νόστιμον Ἧμαρ 

via