6.3 Επιχειρήματα που υποστηρίζουν τη δυνατότητα κατασκευής τεχνητής ψυχής

Η παρούσα ανάρτηση ανήκει στο σύνολο των άρθρων του Χάρη Φουνταλή επί θεμάτων νοολογίας

Το πιο πειστικό από όλα τα επιχειρήματα που έχω ακούσει για την ιδέα οτι η “τεχνητή ψυχή” είναι κάτι το πραγματοποιήσιμο, θεωρητικά τουλάχιστον (δηλαδή πάλι μέσω ενός “πειράματος σκέψης”), είναι το παρακάτω.

Θεωρείστε τον ίδιο τον εαυτό-σας. Εσείς θεωρείτε οτι έχετε ψυχή, έτσι δεν είναι;

Πολύ ωραία. Θεωρείστε τώρα οτι ζείτε σε μια εποχή του μέλλοντος, όταν θα είναι δυνατό ν’ αντικατασταθεί ένας συγκεκριμένος νευρώνας του εγκεφάλου-σας από έναν τεχνητό. Παρόλο που κάτι τέτοιο είναι τεχνικά αδύνατο σήμερα, εντούτοις δεν είναι καθόλου παράλογο σαν σκέψη, γιατί ήδη γνωρίζουμε με απόλυτη λεπτομέρεια τη λειτουργία ενός οποιουδήποτε νευρώνα: λαμβάνει χημικά σήματα από τις συνάψεις-του με τους άλλους νευρώνες, τα οποία μετατρέπονται αμέσως σε ηλεκτρικά, μεταφέρονται όλα στο σώμα του νευρώνα, εκεί γίνεται μια άθροιση των ηλεκτρικών δυναμικών από την οποία προκύπτει μια “σούμα”, ένα άθροισμα· κι αν αυτό το άθροισμα ξεπερνάει ένα όριο, τότε ο νευρώνας μεταδίδει το ηλεκτρικό δυναμικό μέσω του άξονά του στις συνάψεις-του με άλλους νευρώνες — διαδικασία που περιέγραψα και νωρίτερα. Τίποτε το μηχανικά αδύνατο ή περίεργο δεν υπάρχει σ’ αυτή τη διαδικασία, που θα μπορούσε να διεκπεραιωθεί κι από ένα μηχανικό τσιπάκι. Το πρόβλημα με τα σημερινά τεχνολογικά δεδομένα είναι οτι δεν μπορούμε να φτιάξουμε έναν νευρώνα τόσο μικρό όσο αυτοί που έχει ο εγκέφαλος, που περιλαμβάνει όπως προανέφερα πάνω από 100 δισεκατομμύρια νευρώνες. Αλλά η “μικροσκοπικοποίηση” (miniaturization) όλων των τεχνολογικών προϊόντων είναι κάτι με το οποίο όλοι-μας είμαστε πια εξοικειωμένοι (από τους υπολογιστές μέχρι τα κινητά-μας τηλέφωνα, όλα γίνονται μικροσκοπικότερα), και δεν είναι καθόλου παράδοξο να φανταστούμε τεχνητό νευρώνα του μέλλοντος με τις διαστάσεις των φυσικών νευρώνων. Όσο για χειρουργικές επεμβάσεις στον εγκέφαλο, αυτές αποτελούν μόνιμη νευροχειρουργική πρακτική, με ήδη υπάρχουσα προϊστορία.

Λοιπόν, σας αντικαταστάθηκε ένας φυσικός νευρώνας με έναν τεχνητό. Είστε λιγότερο άνθρωπος τώρα; Μειώθηκε καθόλου η ψυχή-σας;

Σχεδόν κάθε εχέφρων αναγνώστης απαντάει αρνητικά. Όχι φυσικά, δεν “μας βγήκε η ψυχή” επειδή αντικαταστάθηκε ένα από τα δισεκατομμύρια των νευρώνων-μας!

Ο αναγνώστης θα έχει ήδη καταλάβει ποιο είναι το επιχείρημα που ακολουθεί. Θεωρείστε οτι τώρα σας αντικαταστάθηκε και δεύτερος νευρώνας. Χάσατε την ψυχή-σας μήπως τώρα; Όχι βέβαια. Τρίτος νευρώνας, τεχνητός· μήπως τώρα; Όχι δα, αυτό μας έλειπε.

Συνεχίζουμε λοιπόν έτσι, με αντικατάσταση φυσικών νευρώνων από τεχνητούς. Μήπως υπάρχει κάποιο σημείο στο οποίο η αντικατάσταση ενός και μόνο νευρώνα είναι η σταγόνα που ξεχειλίζει το ποτήρι, και χάνετε την ψυχή-σας εκείνη τη στιγμή;

Μόνον οι παγιδευμένοι στη λογική του άσπρου–μαύρου («Είτε έχω ψυχή, είτε δεν έχω καθόλου», βλ. §5.3), θα απαντήσουν καταφατικά στο προηγούμενο ερώτημα. Πολύ πιο λογικό είναι να συμπεράνουμε από το παραπάνω πείραμα σκέψης οτι η ψυχή δεν χάνεται ούτε κατά το ελάχιστο με την αντικατάσταση είτε ενός, είτε δύο, είτε δισεκατομμυρίων νευρώνων. Όση ψυχή είχαμε πριν, τόση έχουμε και μετά την αντικατάσταση. Επίσης, παραμένουμε τα ίδια άτομα, γιατί αυτό που μας κάνει αυτό που είμαστε είναι η μνήμη-μας, που υποτίθεται οτι δεν διαταράσσεται με τις αντικαταστάσεις αυτές. Όμως αν το δεχτούμε αυτό σαν συμπέρασμα, τότε πρέπει να δεχτούμε οτι και η συνολική αντικατάσταση των 100+ δισεκατομμυρίων νευρώνων δεν πρέπει να μας διαταράξει την προσωπικότητα, και να παραμείνουμε αυτοί που είμαστε, αλλά με εγκέφαλο τεχνητό, βασισμένο ίσως στο πυρίτιο, αντί για φυσικό, βασισμένο στον άνθρακα. Αν είμαστε διατεθειμένοι να δεχτούμε αυτήν την πιθανότητα, τότε απορρίπτουμε το βασικό αξίωμα του Searl, οτι ο νους του ανθρώπου για να λειτουργήσει πρέπει να βασίζεται στη βιολογία του εγκεφάλου, δηλαδή στους νευρώνες που είναι δομημένοι με τις οργανικές ενώσεις του άνθρακα. Ε λοιπόν, τί το “μαγικό” έχουν οι ενώσεις του άνθρακα;

Οπότε, ένας πλήρως τεχνητός εγκέφαλος με πλήρη διάνοια ανθρώπινη, δηλαδή ψυχή με την έννοια με την οποία χρησιμοποιώ τη λέξη αυτή στο παρόν κείμενο, δεν είναι τίποτ’ άλλο από έναν υπολογιστή με ψυχή. Κι αν το καλοσκεφτούμε, αυτό ακριβώς είναι και ο φυσιολογικός, ανθρακο-δομημένος εγκέφαλός μας: ένας υπολογιστής με ψυχή.

Αυτό είναι και η ουσία, το αξίωμα ας το πούμε, που δέχονται και σχεδόν όλοι οι νοολόγοι (τουλάχιστον εγώ προσωπικά δεν γνώρισα κανέναν που να μην το δέχεται αυτό): οτι δηλαδή το ποιόν του εγκεφάλου δεν παίζει ρόλο για την ύπαρξη της νόησης. Αυτό που παίζει ρόλο είναι αφενός η ποσότητα των μονάδων (των νευρώνων δηλαδή), και αφετέρου ο τρόπος με τον οποίο είναι συνδεμένοι, όχι μόνο σε χαμηλό επίπεδο (ένας προς έναν), αλλά και σε υψηλό: πώς δηλαδή ενώνονται και σχηματίζουν τα διάφορα υποσυστήματα του εγκεφάλου (άλλο ασχολείται με την όραση, άλλο με την ακοή, άλλο με τη φαντασία, κλπ). Αυτά είναι μόνο κατά προσέγγιση γνωστά σήμερα, γιαυτό δεν μπορούμε ακόμη να κατασκευάσουμε έναν τεχνητό εγκέφαλο στο εργαστήριο. Η έλλειψη πλήρους γνώσης και η τεράστια ποσότητα των νευρώνων είναι οι αποτρεπτικοί παράγοντες για ένα τέτοιο εγχείρημα. Ας θυμηθεί ο αναγνώστης οτι σύμφωνα με τα όσα υποστηρίχτηκαν στο κείμενο αυτό, η νοημοσύνη είναι μια αναφυόμενη ιδιότητα, συσχετιζόμενη με την πολυπλοκότητα του συστήματος που την παράγει, όχι με το ποιόν των υλικών του συστήματος.

6.3.1 Προβλεψιμότητα

Λέχθηκε όμως στην αρχή αυτής της ενότητας (§6) οτι αυτό που παρατηρεί συνήθως ο άνθρωπος που χρησιμοποιεί τους υπολογιστές είναι η προβλεψιμότητα των μηχανημάτων. Πώς είναι δυνατό να παραχθούν απρόβλεπτες μηχανές, όπως αναμφισβήτητα απρόβλεπτος είναι ο ανθρώπινος νους, από αυτές που σήμερα βλέπουμε πως είναι απολύτως προβλέψιμες;

Η απάντηση είναι οτι τους σημερινούς υπολογιστές προσπαθούμε επίμονα να τους κάνουμε προβλέψιμους, για το λόγο οτι αν συμπεριφέρονταν απρόβλεπτα δεν θα έκαναν τη δουλειά-μας και θα τους πετούσαμε στα σκουπίδια. Η αλήθεια όμως είναι οτι όσο πιο πολύπλοκοι γίνονται οι υπολογιστές, επίσης τόσο πιο απρόβλεπτοι γίνονται, και εταιρείες λογισμικού όπως η Microsoft καταβάλλουν υπεράνθρωπες προσπάθειες για να τιθασσεύσουν τα προγράμματά τους — πράγμα που δεν καταφέρνουν πάντα με πολλή επιτυχία. (Εξ ου και τα παράπονα των χρηστών οτι τα προγράμματα “σκάνε”, κλπ.)

Η ιδέα οτι ένα πρόγραμμα κάνει πάντα αυτό που το “διατάξαμε” (δηλ. προγραμματίσαμε) να κάνει, έχει τη βάση-της σε μια απλοϊκή αντίληψη του τί είναι πρόγραμμα. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, το πρόγραμμα ξεκινάει με κάποια προκαθορισμένα δεδομένα, κάτι κάνει μ’ αυτά, και παράγει κάποια αποτελέσματα. Αφού τόσο τα αρχικά δεδομένα, όσο και οι εντολές του προγράμματος είναι όλα προκαθορισμένα, έπεται οτι εξίσου προκαθορισμένα πρέπει να είναι και τα αποτελέσματα.

Θαυμάσια, αλλά η παραπάνω σκέψη είναι σωστή μόνο προκειμένου για προγράμματα των οποίων όλα τα αρχικά δεδομένα είναι προκαθορισμένα. Τέτοια προγράμματα δεν συναντάει κανείς σχεδόν ποτέ στους σημερινούς υπολογιστές, γιατί τα αρχικά δεδομένα έρχονται από τον εξωτερικό κόσμο: π.χ. από το Διαδίκτυο, από αυτά που πληκτρολογεί ο χρήστης του προγράμματος, από την ώρα του συστήματος, κλπ.

 

Ο υπολογιστής όπως τον φαντάζονται οι περισσότεροι χρήστες-του: ένα μηχάνημα που επεξεργάζεται εσωτερικά κάποια στοιχεία, χωρίς να δέχεται δεδομένα από το περιβάλλον (προσέξτε τα κλειστά μάτια στο σχήμα), και κάποια στιγμή παράγει αποτελέσματα. Παράδειγμα θα ήταν ένα πρόγραμμα που τυπώνει τους πρώτους αριθμούς.		Ο υπολογιστής όπως είναι στην πραγματικότητα: ξεκινά με δεδομένα που του γίνονται γνωστά από το περιβάλλον (τα ανοιχτά μάτια, στο σχήμα, έχουν την έννοια οτι ο υπολογιστής παρατηρεί τον κόσμο). Συνεχίζει να αλληλεπιδρά με το περιβάλλον (που περιλαμβάνει κ’ εσάς, τον χρήστη), και κάποτε παράγει αποτελέσματα.

Και όμως, ακόμη και τα σημερινά προγράμματα μας φαίνονται προβλέψιμα. Ο λόγος που που μας δίνεται αυτή η εντύπωση είναι, όπως προανέφερα, οτι προσπαθούμε σκληρά να τα κάνουμε προβλέψιμα. Αλλιώς, είναι πολύ εύκολο να κάνει κανείς ένα πρόγραμμα απρόβλεπτο. Θεωρείστε π.χ. ένα πρόγραμμα που παίζει σκάκι. Ο προγραμματιστής-του, ας πούμε οτι δεν ενδιαφέρεται τόσο πολύ να σας φτιάξει ένα πρόγραμμα που παίζει παραδοσιακό σκάκι, αλλά ένα το οποίο να σας δείχνει το πόσο απρόβλεπτα μπορούν να είναι τα προγράμματα. Βάζει λοιπόν ο προγραμματιστής κάποιες εντολές στο πρόγραμμα — άγνωστες σ’ εσάς — χάρη στις οποίες όταν η μια πλευρά μείνει με μια βασίλισσα και δύο πύργους (εκτός πιονιών και βασιλιά), από τους οποίους ο ένας πύργος να είναι σε θέση ροκέ με το βασιλιά, τότε το πρόγραμμα να ψάχνει στο σκληρό δίσκο-σας και να διαλέγει τυχαία ένα αρχείο, το οποίο να ανοίγει με την εφαρμογή η οποία συνήθως ανοίγει το αρχείο εκείνο· π.χ. αν είναι κείμενο να ανοίγει με το Word· αν είναι ιστοσελίδα να ανοίγει με τον περιηγητή που χρησιμοποιείτε στο Διαδίκτυο· κλπ. Φυσικά, θα υπάρχει μια πληθώρα τέτοιων εντολών στο πρόγραμμα αυτό («Αν το άνοιγμα είναι το “γκαμπί του βασιλιά”, τότε κατέβασε από το Διαδίκτυο και παίξε τον Εθνικό Ύμνο μιας τυχαίας χώρας», κλπ.), που σκοπό θα έχουν να κάνουν τη συμπεριφορά του προγράμματος απρόβλεπτη.

Μια σημείωση απαιτείται εδώ για τους συναδέλφους προγραμματιστές. Είναι γνωστό οτι όταν λέμε στον προγραμματισμό “τυχαίο” γεγονός, υποτίθεται οτι εννοούμε “ψευδοτυχαίο”, αφού οι αλγόριθμοι που είναι διαθέσιμοι παράγουν ακολουθίες ψευδοτυχαίων αριθμών, που λέγονται έτσι γιατί ξεκινώντας από έναν συγκεκριμένο αριθμό, τον “σπόρο”, παράγεται πάντα η ίδια ακολουθία αριθμών με απόλυτη προβλεψιμότητα. Σωστά, αλλά θα πρέπει να θυμηθούμε επίσης το γεγονός οτι αυτόν τον αρχικό αριθμό, τον σπόρο, μπορούμε να τον επιλέξουμε με απόλυτη τυχαιότητα, σχηματίζοντάς τον, π.χ. απ’ τα εκατοστά και δέκατα του δευτερολέπτου της πραγματικής ώρας του συστήματος. Επειδή η ώρα αλλάζει κάθε μερικά εκατοστά του δευτερολέπτου, ο σπόρος γίνεται έτσι πάντα διαφορετικός· κ’ επειδή η παραγωγή τυχαίων είναι ένα “χαοτικό σύστημα”, κάθε ακολουθία ψευδοτυχαίων γίνεται αμέσως τελείως διαφορετική από την προηγούμενη, και ποτέ ίδια με κάποια απ’ αυτές που έχουν προηγηθεί. Αυτό σημαίνει οτι η ακολουθία που παράγεται μ’ αυτόν τον τρόπο είναι τυχαία πραγματικά, αφού, αγνοώντας τις αρχικές συνθήκες (τον σπόρο), η ακολουθία στο σύνολό της είναι απόλυτα απρόβλεπτη. Οπότε κακώς έχει επικρατήσει από τις δεκαετίες 1970 – 1980 ο παραπλανητικός όρος “ψευδοτυχαίος αριθμός”.

Μπορεί να αντιτάξετε το επιχείρημα οτι το προηγούμενο “σκάκι–έκπληξη” που περιέγραψα δεν έχει κανένα σκοπό με τον οποίο κάνει αυτά τα αναπάντεχα που κάνει, ενώ ο άνθρωπος κάνει πράγματα με κάποιον σκοπό. Νόμιζα όμως οτι ο στόχος-μου ήταν να σας πείσω οτι η προβλεψιμότητα δεν είναι αναγκαίο να συνοδεύει ένα πρόγραμμα. Αν θέλουμε τα απρόβλεπτα αυτά γεγονότα να γίνονται μ’ έναν σκοπό, τότε πρέπει να φτιάξουμε το πρόγραμμα σαν ένα κανονικό νοήμον σύστημα· άλλο αυτό όμως, κι άλλο η προβλεψιμότητα όλων των προγραμμάτων.

Ή μπορεί να μπείτε στον πειρασμό να προτείνετε οτι: «Ναι, αλλά το σκάκι–έκπληξη δεν θα μπορεί ποτέ να κάνει το Χ επειδή δεν το πρόβλεψε ο προγραμματιστής», όπου το Χ μπορεί να είναι «να σηκωθεί και να φτιάξει καφέ». Σ’ αυτό χωράνε δύο απαντήσεις:

Πρώτο, μπορεί η ικανότητα Χ να μην προβλέπεται από την κατασκευή του ίδιου του υπολογιστή. Αν π.χ. ο υπολογιστής δεν μπορεί να πάει να φτιάξει καφέ, είναι γιατί δεν έχει ποδαράκια (και δεν έχει επειδή δεν θέλουμε να έχει, για να μη σηκώνεται και φεύγει). Αν οι εταιρείες που φτιάχνουν υπολογιστές τους έβαζαν ποδαράκια (και μπορούσαμε να προγραμματίσουμε τη χρήση-τους), τότε οι υπολογιστές θα σηκώνονταν και θα χορεύαν τσάμικο. Αλλά δεν προβλέπονται τέτοια πράγματα από την κατασκευή-τους. Και σ’ εσάς όμως δεν προβλέπονται ορισμένα πράγματα από την κατασκευή-σας — ή μήπως νομίζετε οτι μπορείτε να κάνετε “τα πάντα”; Π.χ., δεν μπορείτε να δείτε τον κόσμο σε τέσσερις διαστάσεις, με σχετικιστική γεωμετρία, όπως είναι στην πραγματικότητα· δεν μπορείτε να δείτε τίποτα πέρα από το φάσμα των χρωμάτων από το κόκκινο ως το ιώδες, ενώ ακόμα και τα κουνούπια και οι σφήκες σας ξεπερνάνε (τα κουνούπια βλέπουν στο υπέρυθρο, και οι σφήκες στο υπεριώδες)· δεν μπορείτε να προβλέψετε με ακρίβεια το μέλλον (αντίθετα απ’ ότι μπορεί να σας κάνουν να πιστεύετε οι διάφοροι τσαρλατάνοι, όπως αστρολόγοι, χαρτορίχτρες, καφετζούδες, χειρομάντεις, και λοιποί)· δεν μπορείτε να ξαναζήσετε το παρελθόν· και άλλα πολλά. Μην παίρνουν λοιπόν αέρα να μυαλά-σας, και νομίζετε οτι μπορείτε να τα κάνετε όλα. Έχετε κ’ εσείς περιορισμούς “απ’ το εργοστάσιο παραγωγής-σας”, που δεν είναι άλλο από τη βιολογική εξελικτική διαδικασία που μας παρήγαγε από τα προγονικά-μας είδη.

Και δεύτερο, σχετικά με το «δεν το πρόβλεψε ο προγραμματιστής»: κατ’ αρχήν, όπως εξήγησα μόλις τώρα, και για σας «δεν έχει προβλέψει ο προγραμματιστής» (η βιολογική εξέλιξη δηλαδή) πολλές ικανότητες. Αλλά αν νομίζετε οτι το κάθε τί που κάνει ένα πρόγραμμα πρέπει να έχει προβλεφτεί από τον προγραμματιστή-του, αυτό είναι μια νοητική απάτη που προέρχεται είτε από άγνοια λόγω μη ενασχόλησης με τον προγραμματισμό, είτε από ημιμάθεια των ίδιων των προγραμματιστών οι οποίοι δεν έχουν ασχοληθεί παρά μόνο με κάποια είδη προγραμμάτων (κατ’ εμέ βαρετών μέχρι θανάτου). Πολύ συχνά συμβαίνει, όταν προγραμματίζουμε συστήματα που είναι αρκετά πολύπλοκα, και ιδίως αυτά που ανήκουν στην περιοχή της “τεχνητής νοημοσύνης”, να εκπλησσόμαστε από τα κατορθώματα των ίδιων των κατασκευασμάτων-μας. Η έκπληξη του κατασκευαστή γίνεται όχι σκόπιμα εκ μέρους-του, δηλαδή δεν προγραμματίζουμε έναν υπολογιστή με σκοπό να μας εκπλήξει· απλά συμβαίνει αυτό λόγω της πολυπλοκότητας του συστήματος. Η πολυπλοκότητα από μόνη-της συνεπάγεται οτι δεν μπορούμε να προβλέψουμε όλα όσα θα κάνει ένα τέτοιο πρόγραμμα, παρόλο που είναι κατασκεύασμα δικό-μας.

• Περί ψυχής
• 1. Ψυχές;
• 2. Ύλη
• 2.1 Αναφυόμενες ιδιότητες
• 2.2 Αναφυόμενες, αλλά και Ανακυκλούμενες!
• 3. Ζωή
• 4. Σκέψη
• 5. Ψυχή
• 5.1 Οι έννοιες: τα “μόρια” της νόησης
• 5.2 Η έννοια του “άλλου” και η έννοια του “εγώ”
• 5.3 Η Δυτική Σκέψη και η εξάρτησή της από την Ελλη...
• 6. Τεχνητές ψυχές;
• 6.1 Δυϊσμός: η φιλοσοφική άρνηση “με το έτσι θέλω”...
• 6.2 John Searle, ο πατριάρχης των αρνητών
• 6.3 Επιχειρήματα που υποστηρίζουν τη δυνατότητα κα...
• 6.4 Γιατί δεν έχουν υλοποιηθεί “τεχνητές ψυχές” μέ...
• 6.5 Κίνδυνοι από την υλοποίηση νοήμονων προγραμμάτ...
• 6.6 Πιθανά οφέλη από την υλοποίηση νοήμονων προγρα...