Η «εγκεφαλική γυμναστική» δεν είναι απλώς μια μόδα αλλά απαραίτητη προϋπόθεση τόσο για την καλή λειτουργία του νου μας όσο και για την αποφυγή σοβαρών εγκεφαλικών παθήσεων.
Σταυρόλεξα, κουίζ, αινίγματα, έξυπνα παιχνίδια, ανάγνωση απαιτητικών βιβλίων, νέες κοινωνικές επαφές θεωρούνται εξαιρετικά επωφελείς δραστηριότητες, επειδή μας βοηθούν να κρατάμε το μυαλό μας σε εγρήγορση. Και το να διατηρούμε σε καλή φόρμα τον εγκέφαλό μας δεν είναι μόνο μια κοινωνική επιταγή ή ένας τρόπος καταπολέμησης της ανίας που μας κυριεύει καθημερινά· αποτελεί, πρωτίστως, ένα αποτελεσματικότατο όπλο κατά της φυσικής φθοράς που επιφέρουν ο χρόνος και ο μονότονος τρόπος ζωής στις δομές και τις λειτουργίες του εγκεφάλου μας.Εξάλλου, στις μέρες μας, ολοένα και περισσότερα ενήλικα, αλλά όχι υπέργηρα, άτομα παραπονιούνται ότι έχουν σοβαρά προβλήματα μνήμης, συγκέντρωσης της προσοχής ή ταχύτητας στη λήψη αποφάσεων. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η νέα μόδα του «Brain Training» -δηλαδή των μεθόδων εκγύμνασης του μυαλού μας- ίσως αποδειχτεί ένα αποτελεσματικό φρένο, που όντως επιβραδύνει τη μοιραία υποβάθμιση των νοητικών μας ικανοτήτων με το πέρασμα του χρόνου.
Είναι όμως έτσι; Μπορούμε, πράγματι, μέσω ειδικών ασκήσεων να επιβραδύνουμε τη φυσιολογική παρακμή των λειτουργιών του εγκεφάλου μας ή ενδεχομένως, όπως διατείνονται ορισμένες διαφημίσεις, να επανακτήσουμε ένα «νεανικό» και «σφριγηλό» μυαλό;
Πάντως, η αξιοποίηση του φαινομένου της «νευρο-αρμοστικότητας» (neurofitness), όπως συνήθως αποκαλούν οι ειδικοί τη δυνατότητα να συντηρούμε τις νοητικές μας ικανότητες, τείνει να προσλάβει στις πιο ανεπτυγμένες χώρες μαζικές κοινωνικές διαστάσεις, ενώ τα οικονομικά συμφέροντα που παίζονται γύρω από την εκμετάλλευσή του είναι τεράστια. Αν μάλιστα το συσχετίσουμε με την εκθετική αύξηση του πληθυσμού των υπερηλίκων στη Δύση και τα σοβαρά προβλήματα που αυτή συνεπάγεται, αντιλαμβανόμαστε αμέσως ότι δεν πρόκειται για ένα ακόμη πρόσκαιρο και αδιάφορο φαινόμενο μόδας.
Η εγκεφαλική παρακμή είναι αναπόφευκτη;
Σε ποια όμως νέα επιστημονικά δεδομένα μπορεί να στηρίξει κάποιος τις ελπίδες ή τις επίπονες προσπάθειές του να διατηρήσει, ακόμη κι αν βρίσκεται σε προχωρημένη ηλικία, τις διανοητικές του ικανότητες και, γιατί όχι, να ανακτήσει τις εγκεφαλικές δυνάμεις που είχε όταν ήταν νεότερος, όπως τον διαβεβαιώνουν κάποιες διαφημίσεις;
Και μόνο η ιδέα ότι μπορούμε να επιβραδύνουμε ή και να γυρίσουμε πίσω τους δείκτες του εγκεφαλικού μας ρολογιού θα ακουγόταν πριν από μερικά χρόνια ως κακόγουστο ανέκδοτο. Μέχρι πρόσφατα, η πλειοψηφία των νευροεπιστημόνων ήταν απολύτως βέβαιη ότι, από κάποια ηλικία και μετά, η δομή του εγκεφάλου μας, και κατά συνέπεια οι λειτουργίες του, μπορούν μόνο να εκφυλίζονται και να αποδιοργανώνονται προοδευτικά. Γεννιόμαστε με έναν συγκεκριμένο αριθμό νευρώνων και τις μεταξύ τους διασυνδέσεις (συνάψεις) και μόνο αυτή την «προίκα» έχει ο εγκέφαλός μας για να τα βγάζει πέρα σε όλη του τη ζωή.
Σύμφωνα, μάλιστα, με ένα γνωστό και πολλαπλώς επιβεβαιωμένο αξίωμα, οι νευρώνες του εγκεφάλου μας μειώνονται προοδευτικά: όσο πιο νέοι είμαστε τόσο περισσότερους νευρώνες διαθέτουμε, ενώ όσο μεγαλώνουμε ο αριθμός τους αρχίζει να μειώνεται. Η παρακμή των εγκεφαλικών μας λειτουργιών, ως συνέπεια της σταδιακής μείωσης των μονάδων που συγκροτούν τον εγκέφαλό μας (των νευρώνων), φαίνεται λοιπόν πως είναι αναπόφευκτη με το πέρασμα του χρόνου!
Ομως, τα τελευταία 10 χρόνια, η λεπτομερής έρευνα της δομής και της ανάπτυξης του εγκεφάλου απέδειξε την παρουσία στο νευρικό μας σύστημα αρχέγονων αδιαφοροποίητων βλαστικών κυττάρων. Αυτά τα βλαστικά κύτταρα μπορούν σε περίπτωση ανάγκης -π.χ. ύστερα από σοβαρά τραύματα ή παθήσεις- να διαφοροποιηθούν σε νέους νευρώνες, που αντικαθιστούν τους κατεστραμμένους. Ο εγκέφαλός μας, επομένως, διαθέτει αυτοθεραπευτικές ικανότητες: μπορεί να αναπληρώνει ένα μέρος των κατεστραμμένων δομών ή των λειτουργιών του από σοβαρούς τραυματισμούς ή ασθένειες (εγκεφαλικά επεισόδια, Αλτσχάιμερ).
Μια άλλη πρόσφατη, και απροσδόκητη, ανακάλυψη αφορά τη λειτουργική «πλαστικότητα» του εγκεφάλου. Μολονότι, κατά κανόνα, οι βασικές εγκεφαλικές δομές και ο αριθμός των νευρώνων που τις αποτελούν δεν μεταβάλλονται σημαντικά στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας, δεν ισχύει το ίδιο και για τις μεταξύ τους διασυνδέσεις (συνάψεις). Ολο και περισσότερες έρευνες επιβεβαιώνουν ότι ο εγκέφαλός μας έχει μια αρκετά ευέλικτη και εύπλαστη δομή, που του επιτρέπει να προσαρμόζεται ικανοποιητικά στις πιο αντίξοες συνθήκες. Η διαπίστωση αυτής της εντυπωσιακής πλαστικότητας του εγκεφάλου επέτρεψε σε πολλούς ειδικούς να προτείνουν ότι μπορούμε, τουλάχιστον θεωρητικά, μέσω των κατάλληλων ασκήσεων, να διατηρήσουμε ενεργό και δραστήριο μεγάλο μέρος των νοητικών λειτουργιών, ακόμη και ενός ηλικιωμένου ατόμου!
Το λειτουργικό μας απόθεμα
Η κυρίαρχη μέχρι χθες εικόνα του ανθρώπινου εγκεφάλου ως μιας στατικής και παγιωμένης βιολογικής μηχανής που παράγει, λίγο πολύ αυτόματα, το νου θεωρείται πλέον ξεπερασμένη. Δεδομένου λοιπόν ότι η οργάνωση και η λειτουργία του εγκεφάλου μας μπορεί να αλλάζει με το χρόνο ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται, καθώς και η διαπίστωση πως, σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι εφικτή η επιβράδυνση της γήρανσής του, οδήγησαν τα τελευταία χρόνια στην αναζήτηση τρόπων ικανών να παρατείνουν τη νεότητα και τη φυσιολογική λειτουργία του.
Μια από τις πρώτες σοβαρές μελέτες γύρω από το θέμα δημοσιεύτηκε, το 2003, στο έγκυρο περιοδικό «New England Journal of Medicine». Στην έρευνα αυτή, μια ομάδα ερευνητών υπέβαλε 500 περίπου τροφίμους ενός γηροκομείου της Νέας Υόρκης, ηλικίας άνω των 65 ετών, σε μια σειρά από ευχάριστες δραστηριότητες: κοινωνικά παιχνίδια, ομαδική ανάγνωση βιβλίων και εφημερίδων, οργάνωση παραστάσεων, ακόμη και συμμετοχή σε ομαδικά αθλήματα. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά: ύστερα από πέντε χρόνια οι παππούδες και οι γιαγιάδες που συμμετείχαν, τουλάχιστον μία φορά την ημέρα, σε κάποια από αυτές τις δραστηριότητες είχαν πολύ λιγότερες πιθανότητες να παρουσιάσουν τη νόσο Αλτσχάιμερ από τους συνομηλίκους τους που δεν συμμετείχαν.
Πολυάριθμες μετέπειτα έρευνες επιβεβαίωσαν αυτές τις αρχικές υποψίες και αποκάλυψαν ορισμένες από τις αιτίες και τους μηχανισμούς που εμπλέκονται σε αυτό το εντυπωσιακό φαινόμενο που, τελικά, αφορά όλους μας. Για παράδειγμα, μια άλλη αμερικανική έρευνα απέδειξε ότι απλές ασκήσεις που ενεργοποιούν τη μνήμη, τη σκέψη και την ταχύτητα επεξεργασίας πληροφοριών, όταν επαναλαμβάνονται για πολύ χρόνο, μπορούν να βελτιώσουν σημαντικά τις νοητικές επιδόσεις των υπερηλίκων και τους βοηθούν στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση καθημερινών προβλημάτων της ζωής τους.
Ενώ μια πιο πρόσφατη μεγάλη ευρωπαϊκή έρευνα, στην οποία συμμετείχαν πέντε διαφορετικές ερευνητικές ομάδες από χώρες της Ε.Ε., απέδειξε ότι η εξάσκηση του νου σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας, αλλά κυρίως όταν μπαίνουμε ή διανύουμε την τρίτη ηλικία, μας προστατεύει αποτελεσματικά ή, στη χειρότερη περίπτωση, επιβραδύνει σημαντικά την εμφάνιση νευροεκφυλιστικών παθήσεων.
Αυτή η ευρωπαϊκή έρευνα αποκάλυψε ότι υπάρχουν εμφανείς διαφορές μεταξύ ατόμων που έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο ή που εξακολουθούν, παρά την προχωρημένη ηλικία τους, να εργάζονται σε κάποια ευχάριστη επαγγελματική δραστηριότητα, και ατόμων με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και χωρίς επαγγελματικές ασχολίες και ενδιαφέροντα! Πολύ συνοπτικά, οι πρώτοι παρουσίαζαν προβλήματα πνευματικής κατάπτωσης, τα οποία είναι τυπικά της γεροντικής άνοιας ή άλλων σχετικών παθήσεων, πολύ αργότερα και σε εμφανώς μικρότερο βαθμό σε σχέση με τους δεύτερους.
Για να εξηγήσουν αυτές τις διαφορές, οι νευρολόγοι χρησιμοποιούν μια κάπως ασαφή έννοια: αυτή του «λειτουργικού ή γνωσιακού αποθέματος» του εγκεφάλου. Στην πράξη εννοούν ότι ένας καλά εξασκημένος σε όλη τη διάρκεια της ζωής του εγκέφαλος, ο οποίος διαθέτει ήδη, αλλά και καλλιεργεί διαρκώς, νέες ασχολίες και ενδιαφέροντα, εμφανίζει πολύ αργότερα τα τυπικά νευροεκφυλιστικά φαινόμενα που συνεπάγονται τα γηρατειά.
Ολα δείχνουν ότι αυτό το «λειτουργικό απόθεμα», που το αναπτύσσουμε και το συσσωρεύουμε καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής μας, αποτελεί όντως ένα πολύτιμο εγκεφαλικό χαρακτηριστικό· το οποίο, στην τρίτη ηλικία, λειτουργεί ως τροχοπέδη που επιβραδύνει τη φυσιολογική, αλλά όχι αναπόφευκτη, παρακμή των νοητικών μας ικανοτήτων.
"Νέα μυαλά" ή νέες μπίζνες;
Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι κάποιοι άνθρωποι «γερνάνε καλύτερα» από άλλους, κυρίως όσον αφορά τις πνευματικές τους ικανότητες. Λιγότερο κοινότοπη, έως ανύπαρκτη, είναι η εξήγηση αυτών των αινιγματικών διαφορών. Γιατί ορισμένα άτομα έχουν καλύτερη μνήμη, διαυγέστερη σκέψη, μεγαλύτερη άνεση στο να παίρνουν γρήγορα κάποιες αποφάσεις και να τις υλοποιούν με σχετική ευκολία; Και γιατί, τελικά, αυτές οι ικανότητες έχουν την τάση να εξασθενούν ή και να εξαφανίζονται με την πάροδο του χρόνου;
Κάποια απάντηση φαίνεται να αναδύεται από τις πρόσφατες έρευνες των «λειτουργικών αποθεμάτων» που δημιουργεί ο εγκέφαλος μας ως εφεδρείες για την αντιμετώπιση δύσκολων προβλημάτων και καταστάσεων (π.χ. γηρατειά). Για την ενίσχυση μάλιστα αυτών των «αποθεμάτων», έχουν πρόσφατα επινοηθεί διάφορα έξυπνα τρικ και βιντεοπαιχνίδια εκγύμνασης του εγκεφάλου και των λειτουργιών του. Πρωτοπόρος σε αυτό τον τομέα θεωρείται ο Ιάπωνας νευροεπιστήμονας Ριουτά Καβασίμα (R. Kawashima), ο οποίος διαπίστωσε ότι η μεγαλόφωνη ανάγνωση βιβλίων, η επίλυση απλών αριθμητικών προβλημάτων και η απομνημόνευση μικρών καταλόγων, όταν επαναλαμβάνεται καθημερινά για μεγάλο χρονικό διάστημα, βοηθούσε σημαντικά στη βελτίωση των νοητικών ικανοτήτων των ατόμων που είχαν πληγεί από τη νόσο Αλτσχάιμερ ή έπασχαν από σοβαρή γεροντική άνοια.
Επινόησε λοιπόν, γι' αυτόν το σκοπό, μια σειρά από χρήσιμα βιντεοπαιχνίδια. Από αυτά ιδιαίτερα διάσημο είναι το «Nintendo Brain Age» ή «Braintraining», που κυκλοφόρησε στο εμπόριο πριν από μερικούς μήνες από τη γνωστή εταιρεία NINTENDO. Αυτό και άλλα ανάλογα βιντεοπαιχνίδια, σύμφωνα τουλάχιστον με τις εταιρείες που τα παράγουν, είναι ικανά να «προπονούν» τον εγκέφαλό μας και να επιβραδύνουν τη γήρανσή του, ενδυναμώνοντας ή και βελτιώνοντας τις νοητικές μας επιδόσεις και ικανότητες: μνήμη, προσοχή, λογική, συνδυαστικές ικανότητες, αποφασιστικότητα κ.ά.
Βέβαια, δεν λείπουν οι αντιρρήσεις σε αυτή την υπερβολικά αισιόδοξη και μάλλον ωραιοποιημένη εικόνα σχετικά με την αποτελεσματικότητα αυτών των «παιχνιδιών». Σύμφωνα τον Καβασίμα, η ενασχόληση με το «Braintraining» και άλλα ανάλογα παιγνίδια ασκήσεων προκαλεί μεγαλύτερη αιμάτωση του εγκεφάλου, και συγκεκριμένα του προμετωπιαίου φλοιού, μιας περιοχής που παίζει αποφασιστικό ρόλο στη λειτουργία της μνήμης, την έλλογη σκέψη και άλλες ανώτερες νοητικές λειτουργίες.
Σε αυτό το σημείο διατυπώνονται και οι σφοδρότερες επικρίσεις από άλλους ειδικούς. Ενώ όλοι συμφωνούν ότι η συστηματική εξάσκηση του εγκεφάλου με έξυπνες ασκήσεις βελτιώνει τις επιδόσεις του μυαλού μας και αναστέλλει ώς ένα σημείο την εμφάνιση νευροεκφυλιστικών παθήσεων, δεν συμφωνούν καθόλου ως προς το πώς και το γιατί συμβαίνει αυτό. Κάποιοι αντιτείνουν ότι η μεγαλύτερη αιμάτωση του εγκεφάλου, μετά από τέτοιες ασκήσεις, δεν αποτελεί καθόλου ένδειξη βελτίωσης ή ανανέωσης. Το αντίθετο, η υπερβολική αιμάτωση κατά την προσπάθεια επίλυσης μιας άσκησης πρέπει μάλλον να θεωρηθεί ως απόδειξη της εξασθένησης και της ανεπάρκειας του ηλικιωμένου εγκεφάλου.
Εξάλλου, σε νεότερα άτομα, όταν λύνουν την ίδια άσκηση, δεν παρατηρείται υπερβολική αιμάτωση, ίσως γιατί στον νεότερο εγκέφαλό τους δεν είναι καθόλου αναγκαία! Οπως το έθεσε η Ντόροθι Μπίσοπ, περίφημη νευροεπιστήμονα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, σε ένα καταγγελτικό άρθρο της στο περιοδικό «Nature»: «Τα άτομα πληρώνουν για να αποκτήσουν το παιχνίδι Braintraining. Εχουν επομένως το δικαίωμα να γνωρίζουν αν πραγματικά λειτουργεί»!
Παρ' όλα αυτά, τέτοια, μη φαρμακολογικά, προϊόντα για την ενδυνάμωση και τη βελτίωση των νοητικών μας επιδόσεων έχουν γίνει πολύ της μόδας τελευταία. Και παρά την αμφισβήτησή τους, προσφέρουν πλούσια κέρδη στις εταιρείες που επενδύουν σε αυτόν το νέο βιομηχανικό τομέα της άμεσης εμπορευματοποίησης των πιο πρόσφατων κατακτήσεων της σύγχρονης νευροεπιστήμης. Σύμφωνα με δεδομένα που έδωσε στη δημοσιότητα το Brain Fitness Center, ένα κέντρο έρευνας με έδρα τη Βοστόνη (ΗΠΑ), ο τζίρος από τα προϊόντα για τη βελτίωση των πνευματικών επιδόσεων διπλασιάστηκε από το 2005 ώς το 2007 και σήμερα ανέρχεται στα 225 εκατομμύρια δολάρια!
Αναμφίβολα, ένα από τα βασικά συνθήματα-επιταγές του 21ου αιώνα θα είναι το «Νους υγιής εν εγκεφάλω υγιεί». Και η επίτευξη αυτού του άπιαστου στόχου θα αποδειχτεί εξαιρετικά επωφελής τόσο για την ψυχοσωματική υγεία μας όσο και για τις νέες, εξειδικευμένες σε αυτόν τον τομέα, εταιρείες.
Σχετικές ιστοσελίδες:
en.wikipedia.org/wiki/Brain_Age
www.brainage.com
www.sharpbrains.com
Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 31 Μαΐου 2008.
