Ο Τζορντάνο Μπρούνο είναι βασικός υποστηρικτής του πανθεϊσμού. Οι θεωρίες του για το άπειρο σύμπαν εμποτισμένο με μια θεϊκή Παγκόσμια Ψυχή έγιναν επιρροές μετά το θάνατό του.
Ο Giordano Bruno (1548-1600) είναι εμφανώς δύσκολο να ταξινομηθεί. Υπήρξε Ιταλός φιλόσοφος, αστρονόμος, μάγος, μαθηματικός και πολλές άλλες ταμπέλες κατά τη σύντομη ζωή του. Ωστόσο, είναι ίσως πιο γνωστός σήμερα για τις πρωτοποριακές θεωρίες του σχετικά με τη φύση του σύμπαντος, πολλές από τις οποίες προέβλεπαν τη σύγχρονη επιστημονική μας κατανόηση του διαστήματος. Σε αυτό το άρθρο, θα εξερευνήσουμε τον πανθεϊσμό του και τον τρόπο με τον οποίο η καινοτόμος προοπτική του τον κατηγόρησε για αίρεση.
Ήταν αιρετικός ο Τζορντάνο Μπρούνο;
Οι περισσότεροι από τους σύγχρονους του Τζορντάνο Μπρούνο πίστευαν σε μια χριστιανο-αριστοτελική άποψη για το σύμπαν. Οι μελετητές της Αναγέννησης πίστευαν ότι η Γη βρισκόταν στο κέντρο του ηλιακού συστήματος. Πίστευαν επίσης ότι το σύμπαν ήταν πεπερασμένο και περικυκλωμένο από μια σφαίρα σταθερών αστεριών, πέρα από την οποία βρισκόταν το βασίλειο του Θεού.
Ο Μπρούνο, από την άλλη πλευρά, απέρριψε αυτή την ιδέα για το σύμπαν. Πίστευε ότι ο ήλιος βρισκόταν στο κέντρο του ηλιακού συστήματος και ότι το διάστημα άπλωνε άπειρα προς όλες τις κατευθύνσεις, γεμάτο με αναρίθμητους πλανήτες και αστέρια. Ακούγεται οικείο?
Δυστυχώς, αυτές οι ιδέες, μαζί με τις άλλες θεωρίες του Μπρούνο για το χριστιανικό δόγμα, οδήγησαν στον τραγικό χαμό του. Η Καθολική Εκκλησία τον έκαψε στην πυρά στις 17 Φεβρουαρίου 1600 στο Campo de' Fiori στη Ρώμη.
Ένας αυτόπτης μάρτυρας ανέφερε ότι οι δήμιοι χτύπησαν ένα καρφί στο στόμα του για να τον «κλείσουν» συμβολικά πριν οι φλόγες καταπιούν εντελώς τον Μπρούνο.
Τελικά, η Καθολική Εκκλησία απέτυχε να καταστείλει την ιδεολογία του Μπρούνο. Οι ιδέες του έγιναν εξαιρετικά σημαντικές μεταξύ των γνωστών φιλοσόφων στους αιώνες που ακολούθησαν το θάνατό του. Μία από αυτές τις ιδέες ήταν ο πανθεϊσμός, ή η ιδέα ότι ο Θεός ρέει μέσα σε κάθε μέρος του σύμπαντος. Ο πανθεϊσμός ήταν ένα σημαντικό χαρακτηριστικό του άπειρου σύμπαντος του Μπρούνο και οι θεωρίες του αργότερα αποδείχθηκαν δημοφιλείς κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού και μετά.
Τι είναι ο Πανθεϊσμός;
Ο «πανθεϊσμός» είναι ένας σχετικά σύγχρονος όρος, κατασκευασμένος από τις ελληνικές λέξεις παν (όλα) και θεός (Θεός). Πολλές πηγές αποδίδουν την πρώτη χρήση του στον φιλόσοφο John Toland τον 18ο αιώνα. Ωστόσο, οι ιδέες πίσω από τον πανθεϊσμό είναι τόσο αρχαίες όσο και η ίδια η φιλοσοφία. Πολλοί στοχαστές, από τον Ηράκλειτο μέχρι τον Johannes Scotus Eriugena, θα μπορούσαν να θεωρηθούν πανθεϊστές σε κάποιο βαθμό.
Με τη γενικότερη του έννοια, ο πανθεϊσμός υποστηρίζει την ιδέα ότι ο Θεός/η θεότητα είναι ταυτόσημη με τον Κόσμο. Τίποτα δεν είναι έξω από τον Θεό, δηλαδή, ο Θεός δεν είναι μια θεϊκή οντότητα που υπάρχει ανεξάρτητα από το υλικό σύμπαν. Ωστόσο, παρά αυτόν τον ορισμό, δεν υπάρχει μια ενιαία σχολή Πανθεϊσμού. Αντίθετα, είναι καλύτερο να σκεφτούμε τον πανθεϊσμό ως έναν όρο ομπρέλα που ενσωματώνει πολλά διαφορετικά, σχετικά συστήματα πεποιθήσεων.
Λαμβάνοντας υπόψη την κεντρική θέση του Θεού σε αυτόν τον ορισμό, είναι εύκολο να υποθέσουμε ότι ο πανθεϊσμός είναι ένα είδος θρησκείας. Ωστόσο, υπάρχει μια διάκριση μεταξύ των στοχαστών που ασπάζονται τα πνευματικά χαρακτηριστικά του πανθεϊσμού και εκείνων των ανθρώπων που τον αντιμετωπίζουν ως φιλοσοφική σχολή σκέψης. Οι θρησκευτικοί πανθεϊστές πιστεύουν ότι ο Θεός είναι το σύμπαν και τίποτα δεν είναι ξεχωριστό ή διακριτό από αυτό. Ωστόσο, οι μη θρησκευτικοί στοχαστές προτιμούν να σκέφτονται το ίδιο το άπειρο σύμπαν ως τον μεγάλο παράγοντα που ενώνει τα πάντα. Μέσα σε αυτόν τον ορισμό, η Φύση παίρνει συχνά τη θέση του Θεού.
Υπάρχουν μερικά κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ των πολλών διαφορετικών ειδών πανθεϊσμού. Οι ιδέες της «ενότητας» και της ενότητας εμφανίζονται συχνά στις πανθεϊστικές φιλοσοφίες. Αν τίποτα δεν υπάρχει έξω από τον Θεό, τότε όλα συνδέονται με όλα τα άλλα μέσω της θεϊκής ύπαρξης του Θεού. Ο πανθεϊσμός είναι επίσης γενικά πολύ λιγότερο ιεραρχικός από τα συστήματα πεποιθήσεων όπως ο Χριστιανισμός, αφού τα πάντα στο σύμπαν είναι εμποτισμένα με θεότητα (και επομένως εντελώς αλληλένδετα με οτιδήποτε άλλο).
Η Κατανόηση του Σύμπαντος υπό Τζορντάνο Μπρούνο
Ένα άλλο χαρακτηριστικό πολλών πανθεϊσμών είναι η έννοια του άπειρου. Ο Θεός δεν περιορίζεται από κανένα φυσικό όριο. Αντίθετα, η θεότητα του Θεού εκτείνεται προς τα έξω για πάντα. Ενώ η ιδέα του άπειρου χώρου είναι γνωστή σε πολλούς από εμάς σήμερα, αφού γνωρίζουμε πολλά περισσότερα για τη φυσική φύση του σύμπαντος, τον 16ο αιώνα τέτοιες θεωρίες θεωρούνταν βαθιά αιρετικές.
Κατά τη διάρκεια της ζωής του Μπρούνο, το χριστιανικό σύμπαν ήταν κλειστό και πεπερασμένο. Η Γη βρισκόταν στη μέση των πάντων, περικυκλωμένη από τον ήλιο, τη σελήνη και τους πλανήτες. Μετά ήρθε το «στερέωμα», ένας όρος που αναφερόταν σε μια σφαίρα σταθερών αστεριών που περιέβαλλε όλο το ηλιακό σύστημα. Και πέρα από το στερέωμα, ο Θεός περικύκλωσε τη Γη, τους πλανήτες και τα αστέρια με τη θεϊκή του καλοσύνη.
Οι θεωρίες του Μπρούνο ανέτρεψαν αυτές τις ιδέες. Αντί να κατοικεί σε ένα ειδικό βασίλειο έξω από τη Γη, το φεγγάρι και τα αστέρια, ο Μπρούνο πίστευε ότι ο Θεός υπήρχε μέσα σε όλα. Ο ήλιος ήταν στο κέντρο των πλανητών, όχι η Γη. Δεν υπήρχε απλώς ένα μόνο ηλιακό σύστημα, αλλά αντ' αυτού ένας άπειρος αριθμός ηλιακών συστημάτων που εκτείνονταν προς τα έξω για πάντα. Ο Μπρούνο αρνήθηκε να πιστέψει ότι η θεότητα του Θεού θα μπορούσε να περιοριστεί από οποιοδήποτε φυσικό όριο.
.jpg)
Αντίθετα, φαντάστηκε ένα σύμπαν χωρίς σύνορα: γεμάτο όμορφα αστέρια, λαμπερούς ήλιους και πλανήτες, ακριβώς όπως αυτοί στο δικό μας ηλιακό σύστημα.
Η σημασία της ψυχής του κόσμου
Λοιπόν, τι εννοούσε ο Μπρούνο όταν είπε ότι ο Θεός υπήρχε «μέσα σε όλα»; Για να κατανοήσουμε αυτή τη θεωρία, πρέπει να μάθουμε περισσότερα για τον ορισμό του Μπρούνο για το anima mundi ή «Παγκόσμια Ψυχή». Αυτή η Παγκόσμια Ψυχή είναι μια αιώνια ουσία που συνδέει τα πάντα με οτιδήποτε άλλο.
Στο κείμενό του On Cause, Principle and Unity (1584), ο Bruno περιγράφει πώς η Παγκόσμια Ψυχή ζωντανεύει κάθε άτομο στο σύμπαν με τη θεϊκή του ουσία: «Δεν υπάρχει ούτε το μικρότερο άτομο που να μην περιέχει κάποιο μέρος [ψυχής] μέσα. από μόνο του, δεν υπάρχει τίποτα που να μην εμψυχώνει». Υποστηρίζει ότι αυτό το «πνεύμα» ή ψυχή γεμίζει κάθε κομμάτι της ύλης στο σύμπαν με τη θεϊκή και τέλεια υπόστασή της.
Η Παγκόσμια Ψυχή ενώνει τα πάντα. Αποτελεί τη βάση της πανθεϊστικής άποψης του Μπρούνο για το σύμπαν, στην οποία τα πάντα είναι εμποτισμένα με αυτή τη θεϊκή ψυχή. Όλες οι άλλες ψυχές υπάρχουν μέσα στην Παγκόσμια Ψυχή. Έχει επίσης τη δύναμη να διαμορφώνει όλη την ύλη μέσα στο σύμπαν.
Ο Μπρούνο κατάλαβε πόσο δύσκολο θα ήταν για τους συγχρόνους του να κατανοήσουν τέτοιες ιδέες. Ακόμα και σήμερα, οι άνθρωποι είναι αδύνατο να φανταστούν το άπειρο. Εξάλλου, δεν είναι ότι μπορούμε να δούμε το άπειρο – τα μάτια μας μπορούν να τεντωθούν μόνο μέχρι εκεί! Ούτε εμείς μπορούμε να το ζήσουμε, γιατί ζούμε μόνο για ένα πεπερασμένο χρονικό διάστημα στη Γη.
Ο Μπρούνο αναγνωρίζει αυτή τη δυσκολία στη γραφή του. Λέει ότι δεν θα μπορέσουμε ποτέ να «δούμε» την αιώνια Παγκόσμια Ψυχή να διαρκεί μέσα σε όλη την ύλη, για πάντα. Όταν πρόκειται για την Παγκόσμια Ψυχή, οι παραδοσιακοί τρόποι σκέψης μας για το χρόνο, π.χ. μέτρηση ημερών και εβδομάδων, απλώς καταρρέουν.
Πραγματικά όμως, αυτό είναι καλό. Γιατί αν μπορούσαμε να δούμε και να βιώσουμε το άπειρο, τότε αυτό θα σήμαινε ότι μπορούσαμε να κατανοήσουμε την αληθινή φύση της θεότητας. Και αυτό ήταν ένα βήμα πολύ μακριά, ακόμη και για τον Μπρούνο.
Οι μελετητές της Αρχαίας Ελλάδας θα αναγνωρίσουν τον όρο «Παγκόσμια Ψυχή» από τη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Στον Τίμαιο ο Πλάτων περιγράφει έναν απόλυτο, αιώνιο Θεό δίπλα στην Παγκόσμια Ψυχή που περιείχε και ζωοποιούσε τον κόσμο. Ο Μπρούνο πήγε αυτές τις ιδέες ένα βήμα παραπέρα αναπτύσσοντας αυτή τη δυιστική αντίληψη του θείου σε μια ενοποιημένη εκδοχή που συνδύαζε τον Θεό και την Παγκόσμια Ψυχή μαζί.
Πώς ο Τζορντάνο Μπρούνο ο αιρετικός επηρέασε τους μεταγενέστερους φιλοσόφους
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο Τζορντάνο Μπρούνο εκτελέστηκε ως αιρετικός από την Καθολική Εκκλησία. Αν και δεν ήταν ιδιαίτερα «διάσημος» κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο θάνατος του Μπρούνο χρησίμευσε αργότερα για να καταδείξει τη δογματική μισαλλοδοξία της οργανωμένης θρησκείας. Πολλοί στοχαστές, συμπεριλαμβανομένου του John Toland, επεσήμαναν τον θάνατο του Bruno ως εμβληματικό σοβαρής καταστολής εντός της Καθολικής Εκκλησίας.
Καθώς η επιστήμη και η φιλοσοφία συνέχισαν να εξελίσσονται, πολλοί άνθρωποι άρχισαν να επανεξετάζουν τις θεωρίες του Μπρούνο για το άπειρο. Ορισμένες πηγές πιστεύουν ότι ο Μπαρούχ Σπινόζα πιθανότατα επηρεάστηκε από τον πανθεϊσμό του Μπρούνο. Άλλοι φιλόσοφοι, όπως ο Φρίντριχ Σέλινγκ, συνέδεσαν τις πανθεϊστικές απόψεις του Μπρούνο με τις ιδεαλιστικές φιλοσοφίες της ενότητας και της ταυτότητας.
Οι μελετητές σήμερα υποστηρίζουν αν ο Μπρούνο ήταν πραγματικά αληθινός πανθεϊστής ή όχι. Αλλά επειδή δεν υπάρχει καταρχήν σωστός ορισμός του πανθεϊσμού «ένα μέγεθος για όλους», αυτές οι συζητήσεις μπορεί να είναι κάπως αναγωγικές. Ο Μπρούνο γοητεύτηκε από την ιδέα της «ενότητας» και της ενότητας μεταξύ όλων των πραγμάτων. Απέρριψε επίσης ξεκάθαρα τις ορθόδοξες χριστιανικές αντιλήψεις περί Θεού και τις αντικατέστησε με μια άπειρη Παγκόσμια Ψυχή που εμποτίζει όλα τα υλικά αντικείμενα με θεϊκή ύλη. Αν αυτό δεν ανήκει στην ομπρέλα του πανθεϊσμού, τότε τι;
