Η πανδημία του κορονοϊού συνοδεύτηκε από την εμφάνιση επιβλαβών ή παραπλανητικών θεωριών συνωμοσίας, οι οποίες εξαπλώνονται κυρίως στο διαδίκτυο. Για την καταπολέμηση αυτού του φαινομένου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η UNESCO δημοσιεύουν σειρά δέκα εκπαιδευτικών ενημερωτικών γραφημάτων που βοηθούν τους πολίτες να εντοπίζουν, να καταρρίπτουν και να καταπολεμούν τις θεωρίες συνωμοσίας.
Προσοχή: η πανδημία του κορονοϊού συνοδεύτηκε από την εμφάνιση επιβλαβών ή παραπλανητικών θεωριών συνωμοσίας, οι οποίες εξαπλώνονται κυρίως στο διαδίκτυο. Ίσως είναι δύσκολο να τις αναγνωρίσετε ή να ξέρετε ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να τις αντιμετωπίσετε.
Τι είναι οι θεωρίες συνωμοσίας; Για ποιο λόγο ανθούν;
| 1. Πώς ορίζονται; | Η πεποίθηση ότι ορισμένα γεγονότα ή καταστάσεις αποτελούν αντικείμενο μυστικού και παρασκηνιακού χειρισμού από ισχυρές δυνάμεις με κακή πρόθεση. |
| 2. Τα 6 κοινά χαρακτηριστικά των θεωριών συνωμοσίας | 1. Μια υποτιθέμενη μυστική πλεκτάνη. 2. Μια ομάδα συνωμοτών. 3. «Στοιχεία» που φαίνεται να υποστηρίζουν τη θεωρία συνωμοσίας. 4. Δηλώνουν ψευδώς ότι τίποτε δεν συμβαίνει κατά τύχη και ότι δεν υπάρχουν συμπτώσεις· τίποτε δεν είναι αυτό που φαίνεται και τα πάντα συνδέονται. 5. Χωρίζουν τον κόσμο σε καλούς και κακούς. 6. Καθιστούν αποδιοπομπαίους τράγους ανθρώπους και ομάδες. |
| 3. Για ποιο λόγο ανθούν; | Συχνά εμφανίζονται ως η λογική εξήγηση δυσεξήγητων γεγονότων ή καταστάσεων και δημιουργούν μια ψευδή αίσθηση ελέγχου των πραγμάτων. Αυτή η ανάγκη για σαφή εξήγηση γίνεται εντονότερη σε καιρούς αβεβαιότητας όπως σήμερα με την πανδημία COVID-19. |
| 4. Πώς ριζώνουν; | Οι θεωρίες συνωμοσίας ξεκινούν συχνά από μια υπόνοια. Θέτουν ερωτήματα, όπως ποιος επωφελείται από το γεγονός ή την κατάσταση και, με τον τρόπο αυτό, εντοπίζουν συνωμότες. Κάθε «στοιχείο» το παρουσιάζουν τότε έτσι ώστε να ταιριάζει στη θεωρία. Μόλις ριζώσουν οι θεωρίες συνωμοσίας, εξαπλώνονται ταχύτατα. Είναι δύσκολο να τις αντικρούσει κάποιος, επειδή όποιος το επιχειρεί θεωρείται συμμέτοχος της συνωμοσίας. |
| 5. Οι άνθρωποι διαδίδουν θεωρίες συνωμοσίας για διάφορους λόγους: | Οι περισσότεροι πιστεύουν ότι είναι αληθινές. Άλλοι επιθυμούν σκοπίμως να προκαλέσουν, να χειραγωγήσουν ή να στοχεύσουν άτομα για πολιτικούς ή οικονομικούς λόγους. Προσοχή: Μπορεί να προέρχονται από πολλές πηγές, όπως το διαδίκτυο, οι φίλοι, οι συγγενείς. |
Το πρώτο βήμα για να προλάβουμε τις θεωρίες συνωμοσίας είναι να γνωρίζουμε ότι υπάρχουν. Προσοχή. Σταματήστε την εξάπλωση.
Μήπως πρόκειται για θεωρία συνωμοσίας; Ελέγξτε πρώτα, πριν το διαδώσετε
1. Ελέγξτε τον συντάκτη - ποιος το γράφει αυτό και γατί;
| Απίθανο | Πιθανό |
|---|---|
|
|
2. Ελέγξτε την πηγή - είναι αξιόπιστη και έγκριτη;
| Απίθανο | Πιθανό |
|---|---|
|
|
3. Ελέγξτε την έκφραση και το ύφος - είναι νηφάλια και αντικειμενικά ή εντυπωσιοθηρικά και μονόπλευρα;
| Απίθανο | Πιθανό |
|---|---|
|
|
Τι εστί πραγματική συνωμοσία;
Πραγματικές συνωμοσίες, μεγάλες και μικρές, υπάρχουν. Τις πιο πολλές φορές πρόκειται για μεμονωμένα, ανεξάρτητα γεγονότα ή αφορούν ένα άτομο, όπως όταν συμβαίνει μια δολοφονία ή ένα πραξικόπημα. Έρχονται στο φως από μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος και από τα μέσα ενημέρωσης, με βάση επαληθεύσιμα στοιχεία και αποδείξεις.
Ψάχνετε πραγματική συνωμοσία; Το 2006 το Πρωτοδικείο της Ουάσινγκτον (ΗΠΑ) έκρινε ότι οι μεγάλες καπνοβιομηχανίες ήταν ένοχες για συνωμοσία. Επί δεκαετίες είχαν αποκρύψει στοιχεία που αποδείκνυαν την ύπαρξη κινδύνων για την υγεία που συσχετίζονταν με το κάπνισμα με σκοπό να προωθήσουν την αύξηση των πωλήσεων. (LA Times, 2006)
Ελέγξτε τις πηγές σας. Αν αμφιβάλετε, μην το διαδίδετε. Σταματήστε την εξάπλωση.
Θεωρίες συνωμοσίας: κι αν είναι κάτι που πιστεύω ο ίδιος ή η ίδια;
Όλοι μας έχουμε προκαταλήψεις ή φόβους, και αυτά μπορεί να μας οδηγήσουν να πιστέψουμε σε θεωρίες συνωμοσίας.
Από πού προέρχονται οι φόβοι μου, οι πεποιθήσεις μου και οι αξίες μου;
Διερωτηθείτε: γιατί να πιστεύω αυτό που πιστεύω;
- Τι φοβάμαι, τι πιστεύω, ποιες είναι οι αξίες μου; Πώς επηρεάζουν αυτά τις αποφάσεις μου και τον τρόπο που αλληλεπιδρώ με τους άλλους ανθρώπους;
- Μήπως έχω προκαταλήψεις και πιστεύω σε στερεότυπα; Γιατί;
- Μήπως νιώθω μειονεκτικά; Με ποιον τρόπο;
- Μήπως νιώθω την ανάγκη να κατηγορήσω τους άλλους; Γιατί;
- Πώς επιλέγω τις πηγές ενημέρωσής μου;
- Μήπως αυτό έχει αλλάξει μετά την εμφάνιση της επιδημίας COVID-19;
Η COVID-19 προκαλεί φόβο. Είναι φυσιολογικό να νιώθει κανείς ότι η κατάσταση τον ξεπερνάει και να αναζητήσει απαντήσεις.
Να θυμάστε: Κανένας δεν είναι υπεύθυνος για τη δημιουργία του ιού, αλλά όλοι μπορούμε να βοηθήσουμε να αναχαιτιστεί η πανδημία.
Προσέξτε την υπερπληθώρα πληροφοριών. Βασιστείτε σε επαληθευμένες πληροφορίες. Σταματήστε την εξάπλωση.
Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να είναι επικίνδυνες
Οι θεωρίες συνωμοσίας συχνά στοχοποιούν μια ολόκληρη ομάδα ή εισάγουν διακρίσεις σε βάρος της, ομάδα την οποία αντιλαμβάνονται ως εχθρό που βρίσκεται πίσω από μια πραγματική ή φανταστική απειλή. Πολώνουν την κοινωνία και υποδαυλίζουν τον βίαιο εξτρεμισμό. Οι περισσότεροι άνθρωποι που διαδίδουν θεωρίες συνωμοσίας τις πιστεύουν πραγματικά, ωστόσο υπάρχουν και κάποιοι που τις διαδίδουν με κυνισμό για να επιτύχουν αυτά τα αποτελέσματα.
Πώς προκαλούν ζημιά οι θεωρίες συνωμοσίας
- Ορίζουν έναν εχθρό και μια μυστική πλεκτάνη που απειλεί τις ζωές μας ή τις πεποιθήσεις μας και ενεργοποιούν έναν αμυντικό μηχανισμό, που μπορεί να οξύνει τις διακρίσεις, να δικαιολογεί εγκλήματα μίσους και να τον εκμεταλλεύονται βίαιες εξτρεμιστικές ομάδες.
- Εξαπλώνουν τη δυσπιστία στους δημόσιους θεσμούς, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε πολιτική απάθεια ή ριζοσπαστικοποίηση.
- Εξαπλώνουν τη δυσπιστία στις επιστημονικές και ιατρικές πληροφορίες, πράγμα που μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες.
Προσοχή: Κοινωνικές ομάδες που θεωρείται ότι βρίσκονται «στο περιθώριο» της κοινωνίας είναι πιο πιθανό να γίνουν στόχος θεωριών συνωμοσίας, ρητορικής μίσους και εκστρατειών παραπληροφόρησης. Πρόκειται, μεταξύ άλλων, για ανθρώπους διαφορετικής καταγωγής, θρησκείας ή σεξουαλικού προσανατολισμού. Στο πλαίσιο της πανδημίας COVID-19, συγκεκριμένες ομάδες κατηγορήθηκαν ψευδώς πολλές φορές για τη διάδοση του ιού στην Ευρώπη, όπως, μεταξύ άλλων, τα άτομα εικαζόμενης ασιατικής καταγωγής, οι Εβραίοι, οι Μωαμεθανοί, οι Ρομά και τα άτομα που προσδιορίζονται ως ΛΟΑΔΜ+ (FRA, 2020). |
Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να έχουν σοβαρές συνέπειες. Δεν είναι αστείο πράγμα. Ελέγξτε πρώτα, πριν το διαδώσετε. Σταματήστε την εξάπλωση.
Θεωρίες συνωμοσίας: ο σύνδεσμος με τον αντισημιτισμό
Όλες οι θεωρίες συνωμοσίας δεν στοχοποιούν Εβραίους, αλλά οι Εβραίοι αποτελούν στόχο θεωριών συνωμοσίας εδώ και αιώνες. Οι Εβραίοι έχουν κατηγορηθεί ψευδώς σε στιγμές κρίσης, όπως όταν συμβαίνουν αρρώστιες, πόλεμοι και οικονομικές κρίσεις.
Μερικά από τα πιο κοινά αντισημιτικά αφηγήματα περιλαμβάνουν ισχυρισμούς ότι «Εβραίοι» ελέγχουν την κυβέρνηση, τα μέσα ενημέρωσης ή τις τράπεζες για δόλιους σκοπούς. Παρά τα πάμπολλα ιστορικά στοιχεία, ορισμένοι αντισημίτες ισχυρίζονται ψευδώς ότι το Ολοκαύτωμα προκλήθηκε από Εβραίους ή ότι δεν συνέβη ποτέ.
Τι να προσέχετε:
- Την ανοιχτά υβριστική και μειωτική γλώσσα
- Τα αντισημιτικά υπονοούμενα και κώδικες (όπως «ελίτ της Ανατολικής Ακτής» στις Ηνωμένες Πολιτείες)
- Τη σύνδεση εικαζόμενης συνωμοσίας με άτομα ή ομάδες Εβραίων (π.χ. με την οικογένεια Rothschild ή με τον φιλάνθρωπο George Soros) ή με το κράτος του Ισραήλ
- Τις αναφορές στα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, ένα πλαστογράφημα που μιλά για σχέδιο κυριαρχίας του κόσμου από τους Εβραίους και το οποίο βρίσκεται πίσω από πολλά αντισημιτικά, συνωμοσιολογικά αφηγήματα.
Ο αντισημιτισμός αποτελεί μορφή διάκρισης. Ελέγξτε πρώτα, πριν το διαδώσετε. Σταματήστε την εξάπλωση.
Προληπτική αντιμετώπιση και κατάρριψη των θεωριών συνωμοσίας
Δύσκολα μπορεί να σταματήσει η εξάπλωση θεωριών συνωμοσίας. Δεν υπάρχει μαγική λύση. Εξαρτάται από τον βαθμό προδιάθεσης. Τα άτομα που πιστεύουν ακράδαντα σε θεωρίες συνωμοσίας είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσεγγιστούν.
Επίπεδο 1: Μικρή προδιάθεση για θεωρίες συνωμοσίας
ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ - Τα άτομα με αυτοπεποίθηση αντιστέκονται καλύτερα:
- Προειδοποιήστε έγκαιρα τον κόσμο ότι οι θεωρίες συνωμοσίας είναι υπαρκτές.
- Ενθαρρύνετε την ορθολογική σκέψη, την αμφισβήτηση και την εξακρίβωση των γεγονότων.
- Ενημερώστε τον κόσμο σχετικά με τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν οι πιο κοινές θεωρίες συνωμοσίας για την COVID-19 και σχετικά με τα βασικά γνωρίσματα του συνωμοσιολογικού τρόπου σκέψης - καχυποψία για τα επίσημα στοιχεία, αδιαφορία για τις αποδείξεις περί του αντιθέτου, επανερμηνεία τυχαίων γεγονότων ως εντασσόμενων σε ένα ευρύτερο σχέδιο.
Επίπεδο 2: Μεγάλη προδιάθεση για θεωρίες συνωμοσίας
ΚΑΤΑΡΡΙΨΗ - Σημασία έχουν τα πραγματικά περιστατικά και η λογική
ΤΙ ΝΑ ΚΑΝΕΤΕ
- Επικεντρωθείτε στα πραγματικά περιστατικά που θέλετε να κάνετε γνωστά, όχι στον μύθο που θέλετε να καταρρίψετε.
- Διαλέξτε τον στόχο σας - συντάκτης, πηγή ή σκεπτικό της θεωρίας συνωμοσίας.
- Δηλώστε πάντα ξεκάθαρα ότι οι πληροφορίες είναι λανθασμένες, πριν μιλήσετε για θεωρία συνωμοσίας.
- Δώστε μια τεκμηριωμένη εναλλακτική εξήγηση.
- Αν είναι δυνατόν, χρησιμοποιήστε οπτικά βοηθήματα για να υποστηρίξετε τα επιχειρήματά σας.
ΤΙ ΝΑ ΜΗΝ ΚΑΝΕΤΕ
- Μην εστιάζετε πρώτα στη θεωρία της συνωμοσίας. Μην την ενισχύετε.
- Μην κατακλύζετε τον κόσμο με πληροφορίες.
Να ξέρετε πώς να δράσετε. Σταματήστε την εξάπλωση.
Πώς να μιλήσετε με κάποιον που πιστεύει ακράδαντα σε θεωρίες συνωμοσίας
Πολλοί συνωμοσιολόγοι έχουν ακλόνητη βεβαιότητα για τα πιστεύω τους. Ολόκληρη η ζωή τους και η κοσμοθεωρία τους στρέφονται γύρω απ΄ αυτά.
Όταν μιλάτε με κάποιον που πιστεύει ακράδαντα σε μια θεωρία συνωμοσίας, να έχετε υπόψη σας ότι:
- Κάθε επιχείρημα που θέτει υπό αμφισβήτηση τη θεωρία της συνωμοσίας μπορεί να εκληφθεί ως απόδειξη ότι συμμετέχετε στη συνωμοσία και να ενισχύσει αυτήν του την πεποίθηση.
- Πιθανώς θα πιστεύει σε περισσότερες από μία θεωρίες συνωμοσίας.
- Πιθανώς θα υπερασπιστεί με πάθος και επιχειρήματα τις απόψεις του.
Επομένως, τι μπορείτε να κάνετε;
- Να ενθαρρύνετε την ανοιχτή συζήτηση και τις ερωτήσεις.
- Να ρωτήσετε λεπτομέρειες για τη θεωρία αυτή, ώστε να υποβάλετε τον συνομιλητή σας σε διαδικασία αναστοχασμού.
- Να επιστρατεύσετε πρώην συνωμοσιολόγους, πρόσωπα εμπιστοσύνης, που κάποτε πίστευαν τα ίδια.
- Να είστε προσεκτικοί και να χρησιμοποιήσετε ποικιλία πηγών σχετικά με το θέμα.
- Μην τον κοροϊδεύετε. Προσπαθήστε να καταλάβετε γιατί πιστεύει αυτό που πιστεύει.
- Μπείτε στη θέση του. Συχνά το πρόσωπο αυτό μπορεί να φοβάται και να έχει άγχος.
- Προχωρήστε βήμα βήμα. Επικεντρωθείτε σε απλά γεγονότα και στη λογική και μην καλύπτετε κάθε λεπτομέρεια.
- Μην πιέζετε τα πράγματα. Η υπερβολική πίεση θα μπορούσε να φέρει τα αντίθετα αποτελέσματα. Αφήστε του χρόνο να επεξεργαστεί αυτά που του είπατε και ξαναπροσπαθήστε.
Χρησιμοποιήστε ενσυναίσθηση και ερωτήσεις. Σταματήστε την εξάπλωση.
Θεωρίες συνωμοσίας: ο σύνδεσμος με την COVID-19
Η COVID-19 είναι μια νέα νόσος που προκαλείται από τον τελευταίο κορονοϊό που ανακαλύφθηκε. Τα επιστημονικά στοιχεία δείχνουν ότι οι κορονοϊοί προέρχονται συνήθως από ζώα. Η ζωική προέλευση για τη νόσο COVID-19 δεν έχει επιβεβαιωθεί ακόμη (ΠΟΥ, 2020).
Η αβεβαιότητα, ο φόβος και η πολυπλοκότητα της πανδημίας COVID-19 τροφοδότησαν σχετικές θεωρίες συνωμοσίας. Οι θεωρίες αυτές προσπαθούν να «εξηγήσουν» γιατί συνέβη η πανδημία και ποιος επωφελείται απ’ αυτήν.
Παγκόσμια μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε 28 χώρες αποκάλυψε πως πάνω από 3 στους 10 ανθρώπους που ρωτήθηκαν πιστεύουν ότι μια ξένη ή άλλη δύναμη προκαλεί σκόπιμα την εξάπλωση του ιού της COVID-19 (Gallup International, Μάρτιος 2020).
Προσέξτε, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι κακόβουλες: αγνοούν τα επιστημονικά στοιχεία και κατηγορούν ψευδώς άτομα και ομάδες που δεν ευθύνονται για την πανδημία. Μην τις διαδίδετε.
Ποια είναι τα προειδοποιητικά σημάδια;
- Ισχυρισμοί ότι ο ιός δημιουργήθηκε τεχνητά (π.χ. σε εργαστήριο) από άτομα με συγκεκριμένα συμφέροντα (π.χ. τη μείωση του παγκόσμιου πληθυσμού).
- Ισχυρισμοί ότι ο ιός εξαπλώθηκε σκόπιμα ή ότι η φυσική του εξάπλωση επαυξήθηκε τεχνητά, ώστε ο ιός να βλάψει όσο το δυνατόν περισσότερα άτομα (π.χ. μέσω σημάτων 5G).
- Ισχυρισμοί ότι τα εμβόλια και οι θεραπευτικές αγωγές δεν δίνονται σκόπιμα, ώστε να μη διακοπεί η εξάπλωση του ιού και να βλάψει ο ιός όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους.
- Ισχυρισμοί ότι ορισμένα υγειονομικά μέτρα για την καταπολέμηση της εξάπλωσης του ιού εφαρμόζονται για να βλάψουν σκόπιμα ή να θέσουν υπό έλεγχο την κοινωνία (π.χ. εμβόλια, μάσκες).
Να θυμάστε: Κανένας δεν είναι υπεύθυνος για τη δημιουργία του ιού, αλλά όλοι μπορούμε να βοηθήσουμε να αναχαιτιστεί η πανδημία.
Βασιστείτε σε επαληθευμένες πληροφορίες. Αν αμφιβάλετε, μην το διαδίδετε. Σταματήστε την εξάπλωση.
Συγκεκριμένες ενέργειες για την καταπολέμηση των θεωριών συνωμοσίας
Αν είστε βέβαιοι ότι έχετε εντοπίσει μια θεωρία συνωμοσίας, είναι καλύτερα να αντιδράσετε παρά να την αγνοήσετε. Διαβάστε ορισμένους συγκεκριμένους τρόπους:
Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης:
- Βάλτε σχόλιο με επαληθευμένες πληροφορίες (π.χ. από ιστότοπους εξακρίβωσης των γεγονότων)
- ΜΗΝ μοιραστείτε την ανάρτηση
Σε ιστότοπους και ιστολόγια (blogs):
- Επικοινωνήστε με τον συντάκτη ή τον διαχειριστή του ιστότοπου, δίνοντας επαληθευμένες πληροφορίες, και ζητήστε του να κάνει διόρθωση
- ΜΗΝ μοιραστείτε την ανάρτηση στον ιστότοπο ή στο ιστολόγιο
Στα μέσα ενημέρωσης:
- Επικοινωνήστε με τη συντακτική ομάδα
- Επικοινωνήστε με το τοπικό/εθνικό συμβούλιο τύπου ή με τον/τη Διαμεσολαβητή/-τρια για τον Τύπο
- ΜΗΝ μοιραστείτε το υλικό
Βασιστείτε σε επαληθευμένες πληροφορίες. Καταπολεμήστε τις ψευδείς πληροφορίες. Σταματήστε την εξάπλωση.
Πώς μπορούν να καλύπτουν οι δημοσιογράφοι τις θεωρίες συνωμοσίας;
Οι αξιόπιστες πηγές πληροφοριών είναι απαραίτητες για την καταπολέμηση των θεωριών συνωμοσίας και της παραπληροφόρησης. Οι δημοσιογράφοι θα πρέπει να κάνουν υπεύθυνα ρεπορτάζ, χρησιμοποιώντας επαληθευμένες πηγές και φροντίζοντας να μην ενισχύουν τις θεωρίες συνωμοσίας. Αυτό μπορεί να αποτελεί πρόκληση.
Όταν κάνουν ρεπορτάζ για θεωρίες συνωμοσίας, οι δημοσιογράφοι θα πρέπει:
- στους τίτλους, να βάζουν τα κύρια πραγματικά γεγονότα, όχι τις θεωρίες συνωμοσίας
- στο κυρίως κείμενο, να ενισχύουν τα πραγματικά γεγονότα με επαληθευμένες πληροφορίες
- να προειδοποιούν το κοινό για θεωρίες συνωμοσίας που κυκλοφορούν πριν αναφερθούν σ’ αυτές
- να εξηγούν με ποιον τρόπο οι θεωρίες αυτές παραπλανούν
Γίνετε δημοσιογράφος ποιότητας. Βασιστείτε σε επαληθευμένες πληροφορίες. Σταματήστε την εξάπλωση.Ευχαριστίες στον Michael Butter, εκ των συντακτών του οδηγού COMPACT Guide to Conspiracy Theories (Συνοπτικός οδηγός θεωριών συνωμοσίας), και στους John Cook και Stephan Lewandowsky, συντάκτες των εγχειριδίων The Debunking Handbook (Εγχειρίδιο κατάρριψης θεωριών συνωμοσίας) και The Conspiracy Theory Handbook (Εγχειρίδιο θεωριών συνωμοσίας).
