Το 1953, όταν το Διαδίκτυο δεν υπήρχε ούτε στη φαντασία, ο φιλόσοφος Αϊζάια Μπερλίν είχε κατατάξει τους στοχαστές σε δύο κατηγορίες: στους σκαντζόχοιρους και στις αλεπούδες. «Η αλεπού γνωρίζει πολλά πράγματα, αλλά ο σκαντζόχοιρος γνωρίζει ένα μεγάλο πράγμα». Οι διανοητές-σκαντζόχοιροι, έλεγε ο Μπερλίν, βλέπουν τον κόσμο μέσα από το πρίσμα μιας ιδέας που επισκιάζει οτιδήποτε άλλο, ενώ οι αλεπούδες πετάγονται από ΄δώ και από ΄κεί, βρίσκοντας την έμπνευση σε πληθώρα εμπειριών και πηγών. Ο Μαρξ, ο Νίτσε και ο Πλάτων ήταν «σκαντζόχοιροι», ενώ ο Αριστοτέλης, ο Σαίξπηρ και ο ίδιος ο Μπερλίν ήταν αλεπούδες.
Σήμερα, μέσα σε αυτή την άναρχη, απεριόριστη, ανεξέλεγκτη και πανταχού παρούσα αφθονία της πληροφορίας, δηλαδή στο Διαδίκτυο, είμαστε όλοι αλεπούδες. Αναζητούμε και ξεσκονίζουμε σκέψεις και επιρροές επιλέγοντας αυτό που θέλουμε και αφήνοντας στην άκρη όλα τα άλλα. Κυνηγούμε, συλλέγουμε και συγκεντρώνουμε πληροφορίες, κοινωνικοποίηση και διασκέδαση.
Αυτός ο τρόπος σκέψης απειλεί ευθέως τις ιδεολογίες. Πράγματι, η έσχατη έκφραση του τρόπου της σκέψης των «σκαντζόχοιρων» είναι μάλλον ο ολοκληρωτισμός και ο φονταμενταλισμός. Γι΄ αυτόν τον λόγο καθεστώτα σαν αυτό της Κίνας και του Ιράν νιώθουν τόσο τρομοκρατημένα με το Διαδίκτυο. Οι σκαντζόχοιροι λοιπόν φοβούνται τις αλεπούδες.
Ωστόσο η διανόηση των «αλεπούδων» είναι κυρίαρχη σήμερα, με ό,τι καλό ή κακό συνεπάγεται αυτό. Το κακό λοιπόν είναι ότι η προσοχή μας περιορίζεται, η μνήμη γίνεται πιο ρηχή και αποσπασματική, η επιχειρηματολογία όλο και πιο αβάσιμη. Υπονομεύονται, επίσης, τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών και εξαπλώνεται η τάση να θεωρούμε την ανεκδοτολογία πραγματική πληροφόρηση. Το καλό όμως είναι ότι το Διαδίκτυο συνιστά μια πνευματική επανάσταση που προάγει τη συνεργασία με ανεπανάληπτο τρόπο και διευκολύνει την πρόσβαση σε μια απύθμενη πηγή γνώσης. Μέσα στο μεγάλο καζάνι του κυβερνοχώρου που κοχλάζει νέες, θαυμαστές συνταγές μαγειρεύονται κάθε λεπτό. Χάρη σε αυτό το εργαλείο κερδίζουμε τεράστιο χρόνο μεταπηδώντας από το ένα μέρος στο άλλο, σε νοητά ταξίδια της στιγμής που άλλοτε θα απαιτούσαν χρόνια ολόκληρα. Ταυτόχρονα όμως το Διαδίκτυο μας στερεί πολύ χρόνο καθώς μας ξεμυαλίζει με ατέλειωτα κουτσομπολιά διασήμων, με πορνογραφία και με υβρεολόγια που προσβάλλουν την ιδιωτική ζωή των ανθρώπων.
Το Διαδίκτυο έχει μεταβάλει την ίδια την ανθρώπινη μνήμη. Η ευρυμάθεια και η πείρα, το απόθεμα γνώσης που δημιουργείται με την πάροδο των ετών, χάνουν όλο και περισσότερο την αξία τους σε σύγκριση με την ικανότητα να εστιάζεις σε μια λεπτομέρεια και να την εκτυπώνεις. Η εξαγωγή μιας πληροφορίας από τον υπολογιστή έχει υπερκεράσει την ικανότητα να την ανακαλείς στη μνήμη χωρίς άλλη βοήθεια. Στην εποχή της καθοδηγούμενης από το Διαδίκτυο σκέψης αυτό που προέχει δεν είναι το τι γνωρίζεις, αλλά το τι μπορείς να ανακαλύψεις. Δεν παρακολουθούμε το Διαδίκτυο, αλλά ανιχνεύουμε αυτό που είναι χρήσιμο, κάτι που απαιτεί έναν ιδιαίτερο τρόπο σκέψης. Όσο θα επεκτείνεται η κυριαρχία του ψηφιακού κόσμου, τα «μυαλά των αλεπούδων» θα συνεχίζουν να ισχυροποιούν τη θέση τους.
Η ανάγνωση του διαδικτυακού κόσμου προϋποθέτει νέα είδη γνώσεων. Τη δεξιότητα να εντοπίζεις από μια πληθώρα πληροφοριών αυτό που είναι χρήσιμο και να το διαχωρίζεις από το ασήμαντο ή το σχεδόν παραπλανητικό. Πολλοί είναι εκείνοι που νιώθουν κορεσμένοι από αυτή την υπεραφθονία, από το πλήθος των ιστοσελίδων, των απεσταλμένων μηνυμάτων και των αναρτημένων κειμένων. Εκτός από την ανάγνωση λοιπόν και την αποθήκευση, χρειάζεται η επιλογή και η απόρριψη. Η «αλεπού» του Διαδικτύου γνωρίζει πολλά, αλλά καθώς τσιμπολογά «μεζεδάκια» από παντού πρέπει να ξέρει ποιο από αυτά είναι δύσπεπτο, ποιο είναι θρεπτικό και ποιο δηλητηριώδες.
Πριν από λίγες εκατοντάδες χρόνια η μόρφωση ήταν προνόμιο των ολίγων και θεωρούνταν πολύτιμη. Σήμερα με μια σύνδεση στο Ιnternet και ένα πληκτρολόγιο μπορεί να γίνει εκδότης ο καθένας. Βομβαρδιζόμαστε από πληροφορίες, αλλά οι περισσότερες από αυτές δεν έχουν αξία ή είναι προϊόν παραπληροφόρησης. Βασική ικανότητα είναι να φιλτράρεις και να αμφισβητείς.
Χρειαζόμαστε μια πιρόγα για να μην πνιγούμε στο Διαδίκτυο. Οι ιθαγενείς του Βορειοδυτικού Ειρηνικού είχαν δύο τρόπους κατασκευής καγιάκ: είτε κόβοντας τεράστιους κορμούς είτε συλλέγοντας ό,τι έβρισκαν στις ακτές, όπως δέρματα και ξύλα που κατέβαζαν τα ποτάμια. Σήμερα λοιπόν πρέπει να μάθουμε να φτιάχνουμε πιρόγες αφαιρώντας όλες τις άχρηστες πληροφορίες για να αποκαλύψουμε την πραγματική γνώση που κρύβεται μέσα τους.
Και καθώς φουσκώνει ο χείμαρρος του Διαδικτύου με κάθε νέο τεχνολογικό επίτευγμα μόνο ένα πλάσμα μπορεί να επιπλεύσει: η αλεπού που κωπηλατεί επάνω σε μια αυτοσχέδια πιρόγα.
